Нацыянал-сацыялістычная нямецкая рабочая партыя
Нацыянал-сацыялістычная нямецкая рабочая партыя (ням.: Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, скароч. НСДАП, ням.: NSDAP) — палітычная партыя Германіі, якая існавала з 1920 па 1945, з ліпеня 1933 да мая 1945 — кіруючая і адзіная законная партыя ў Трэцім Рэйху. Пасля паразы Германіі ў Другой сусветнай вайне ў 1945 па рашэнню створанага саюзнікамі па антыгітлераўскай кааліцыі акупацыйнага кантрольнага савета была распушчана. На Нюрнбергскім працэсе кіруючы склад партыі быў абвешчаны злачынным, а ідэалогія НСДАП называлася адной з галоўных прычын вайны.
| Нацыянал-сацыялістычная нямецкая рабочая партыя | |
|---|---|
| ням.: Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei | |
.svg) Сцяг партыі (1933 — 1945 гг.) | |
| Лідар |
Карл Харэр (1919—1920) Антон Дрэкслер (1920—1921) Адольф Гітлер (1921—1945) Марцін Борман (30 красавіка—2 мая 1945) |
| Заснавальнік | Антон Дрэкслер |
| Дата заснавання |
5 студзеня 1919 (як Нямецкая рабочая партыя) 24 лютага 1920 |
| Дата роспуску | 12 кастрычніка 1945 |
| Штаб-кватэра | Брыенэр штрасэ, 45, Мюнхен |
| Краіна | |
| Ідэалогія | нацыянал-сацыялізм |
| Маладзёжная арганізацыя | Гітлерюгенд |
| Колькасць членаў |
190 (пачатак 1920)[1] |
| Гімн | Песня Хорста Веселя |
| Партыйны друк | Völkischer Beobachter |
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Гісторыя
правіцьАд узнікнення да путчу
правіць
НСДАП была створана 24 лютага 1920, на сходзе ў піўной «Хофбройхаус» Нямецкай рабочай партыі (удзельнічала 2 тыс. чал.), калі А. Гітлер абвясціў праграму «25 пунктаў»[2]. Тады ж было прынята рашэнне аб змене назвы партыі — да яе было дададзена «Нацыянал-сацыялістычная». Сам Гітлер растлумачыў назву сваёй партыі наступным чынам:
|
Сацыялізм, гэта вучэнне пра тое, як варта клапаціцца аб агульным дабры. Камунізм — гэта не сацыялізм. Марксізм — гэта не сацыялізм. Марксісты скралі гэта паняцце і сказілі яго сэнс. Я вырву сацыялізм з рук «сацыялістаў». Сацыялізм — старажытная арыйская, германская традыцыя | 
|
У першай фазе свайго развіцця, да 1923, НСДАП рэкрутавала сваіх членаў галоўным чынам з былых удзельнікаў вайны і сярэдніх слаёў гарадскога і сельскага насельніцтва[4]. Рабочыя ў партыі складалі меншасць у параўнанні з афіцэрамі, рамеснікамі, служачымі, чыноўнікамі і сялянамі. Але гэтая ўяўная рабочая партыя ўсяляк імкнулася прыцягнуць да сябе таксама і пралетарскія пласты. Гэтай мэты служылі розныя псеўдасацыялістычныя патрабаванні, такія, як нацыяналізацыя трэстаў, канфіскацыя ваенных даходаў, зямельная рэформа і, па няясным выразе праграмы, «знішчэнне працэнтнай кабалы»[5].
У снежні 1920 А. Гітлер на атрыманыя ад рэйхсвера і ад прамыслоўцаў 120 тыс. рэйхсмарак набыў газету «Völkischer Beobachter».
У пачатковы перыяд дзейнасці, партыю фінансавалі перш за ўсё гаспадары баварскіх фірмаў[6]. Аднак на пачатку 1920-х Гітлера пачалі падтрымліваць капітаны цяжкай прамысловасці Ф. Цісен, Э. Борзіг і інш.[7] У кастрычніку 1923 Ф. Цісен уручыў НСДАП 100 тыс. залатых марак. Канцэрн Ройш-Ганіэль перадаваў партыі значныя сродкі праз генерала Э. Людэндорфа[8].
Для абароны партыйных выступоўцаў і аховы парадку на розных партыйных мерапрыемствах у лютым 1920 была створана служба добраахвотнікаў (zeitfreiwilligen), пазней перайменавана ў службу партыйных распарадчыкаў — орднэраў (Ordnertruppe). Увосень 1920 у партыі існавала 35 отртсгруп, а колькасць членаў перавысіла 2 тыс. чал. 3 жніўня 1921 служба орднэраў была перайменавана ў «гімнастычны і спартыўны аддзел»[9]/ 5 кастрычніка «гімнастычны і спартыўны аддзел» атрымаў новую назву — «штурмавыя атрады» (Sturmabteilung; СА)[10].
Улетку 1921 быў зацверджаны праект сцяга НСДАП — на чырвоным палотнішчы белы круг, у цэнтры якога — чорная свастыка.
Аднаўленне і прыход да ўлады (1923—1933)
правіцьВыступаючы ў студзені 1923 г., праз некалькі дзён пасля таго, як французская армія акупавала Рурскую вобласць, Гітлер казаў з трыбуны:
|
|
Не! Не далоў Францыю... павінен быць наш лозунг — прэч здраднікаў айчыны — прэч лістападаўскіх злачынцаў! |
|
[11].
Першы агульнагерманскі з’езд нацыянал-сацыялістычнай партыі, які адбыўся 27 — 28 студзеня 1923 г., не ўнёс ніякіх змен у галоўны кірунак нацысцкай прапаганды:
|
|
Наша галоўная мэта — барацьба з бальшавізмам |
|
. Пытанне аб задачах НСДАП у сувязі з акупацыяй Рура нават не абмяркоўвалася. Увага з’езда было прыкавана да падрыхтоўкі гвалтоўнага звяржэння імперскага ўрада. Публічнае абмеркаванне гэтага пытання некалькі збянтэжыла нават баварскія ўлады, якія самі вялі палітычную барацьбу супраць цэнтральнага германскага ўрада і падтрымлівалі нацыстаў, але аддавалі перавагу такія пытанні абмяркоўваць канфідэнцыяльна[12].
З пачатку 1930-х фінансаванне нямецкімі манапалістамі нацысцкай партыі набывае рэгулярны характар. Так, з 1 студзень 1931 г. Рэйнскай-Вестфальскі вугальны сіндыкат пачаў адлічваць у касу партыі па 6 млн марак штогод. Нацысцкую партыю фінансавалі і замежныя капіталісты. Найбуйнейшы галандскі нафтавай прамысловец Г. Дэтэрдынг за ўсяго да моманту прыходу А. Гітлера да ўлады перадаў нацысцкай партыі 10 млн галандскіх гульдэнаў[13].
19 лістапада 1932 г. прадстаўнікі нямецкай буйной прамысловасці і землеўладальнікі накіравалі П. фон Гіндэнбург наступнае пасланне:
|
|
Мы бачым у нацыянальным руху, які ахоплівае наш народ, шматабяцальны пачатак, які толькі і стварае, дзякуючы пераадоленню класавых супярэчнасцей, неабходную базу для новага ўздыму нямецкай эканомікі. Мы ведаем, што гэты ўздым запатрабуе шматлікіх ахвяр. Мы верым, што гэтыя ахвяры могуць быць з гатоўнасцю прынесеныя толькі ў выпадку, калі найбуйнейшая група гэтага нацыянальнага руху будзе ўдзельнічаць ва ўрадзе як кіруючая сіла. Даручанне адказнага кіраўніцтва прэзідэнцкім кабінетам, які складаецца з лепшых у дзелавым і асабістым адносна кадраў, фюрару найбуйнейшай нацыянальнай групы ліквідуе недахопы і памылкі, уласцівыя ў сілу абставін любому масавага руху, і дазволіць павесці за сабой мільёны людзей, якія стаяць у баку, зробіць іх надзейнай сілай. |
|
У 1932 міністр унутраных спраў генерал В. Грэнэр распарадзіўся распусціць СА і СС, а таксама забараніў нашэнне формы членамі ўсіх ваенізаваных арганізацый НСДАП. Праз дзень пасля гэтай забароны да генерала В. Грэнэра звярнуўся кронпрынц Вільгельм з лістом, у якім гаварылася: «…мне асабліва сумна, што Вы паставілі свой подпіс пад распараджэннем аб роспуску СА і СС. Я магу расцаніць гэта распараджэнне як сур’ёзную памылку, багата страшнай небяспекай для ўнутранага свету. Забарона членам „Сталёвага шлема“ насіць форму і роспуск СА і СС непазбежна наймацнейшым чынам падарвуць у нацыянальных колах давер да міністэрства абароны. Паколькі я з даўніх часоў імкнуся асабіста садзейнічаць усталяванню даверу паміж рейхсвер і нацыянальнымі арганізацыямі — гэта асабліва адносіцца да НСДАП, — Вы зразумееце…, наколькі цяжкае ўражанне вырабляе на мяне гэты крок, змацаваны Вашым імем…»[15]
Пасля прыходу партыі да ўлады, у 1933 па ініцыятыве А. Крупа быў створаны «Фонд Адольфа Гітлера», у які Круп адразу ўклаў 6 млн рэйхсмарак, а таксама дадаткова перадаў яшчэ 6 млн на іншыя рэчы нацыянал-сацыялізму. Канцэрн «ІГ Фарбэніндустры» уклаў у гэты фонд з 1933 па 1944 каля 80 млн марак[16].
НСДАП на выбарах
правіць| Выбары | Галасы | Мандаты | Заўвагі | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| # | % | +/- | # | +/- | ||
| Май 1924 | 1,918,300 | 6.5 (#6) | 32 / 472 |
|||
| Снежань 1924 | 907,300 | 3.0 (#8) | ▼ 3.5 | 14 / 493 |
▼ 18 | |
| 1928 | 810,100 | 2.6 (#9) | ▼ 0.4 | 12 / 491 |
▼ 12 | |
| 1930 | 6,409,600 | 18.3 (#2) | ▲ 15.7 | 107 / 577 |
▲ 95 | |
| Ліпень 1932 | 13,745,000 | 37.3 (#1) | ▲ 19.0 | 230 / 608 |
▲ 123 | |
| Лістапад 1932 | 11,737,000 | 33.1 (#1) | ▼ 4.2 | 196 / 584 |
▼ 34 | |
| Сакавік 1933 | 17,277,180 | 43.9 (#1) | ▲ 10.8 | 288 / 647 |
▲ 92 | |
| Лістапад 1933 | 39,655,224 | 92.11 (#1) | ▲ 48.2 | 661 / 661 |
▲ 373 | |
| 1936 | 44,462,458 | 98.8 (#1) | ▲ 6.7 | 741 / 741 |
▲ 80 | |
| 1938 | 44,451,092 | 99.1 (#1) | ▲ 0.3 | 813 / 813 |
▲ 72 | |
НСДАП у выбарах Ландтагаў
правіцьАнхальт
правіць| Выбары | Галасы | Мандаты | Заўвагі | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| # | % | +/- | # | +/- | ||
| Чэрвень 1924 | 7,189 | 4.1 (#7) | ▬ | 2 / 36 |
▲ 2 | У складзе Народна-сацыяльнага свабоднага блока |
| 1924 | 7,958 | 4.1 (#8) | ▬ | 1 / 36 |
▼ 1 | У складзе Народна-сацыяльнага свабоднага блока |
| 1928 | 4,117 | 2.1 (#8) | ▼ 2 | 1 / 36 |
▬ | |
| 1932 | 89,652 | 40.9 (#1) | ▲ 38.8 | 15 / 36 |
▲ 14 | |
Бадэн
правіць| Выбары | Галасы | Мандаты | Заўвагі | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| # | % | +/- | # | +/- | ||
| Чэрвень 1925 | 8,917 | 1.2 (#8) | ▲ 1.2 | 0 / 72 |
▬ | |
| 1929 | 65,121 | 7 (#8) | ▲ 5.8 | 6 / 88 |
▲ 6 | |
Баварыя
правіць| Выбары | Галасы | Мандаты | Заўвагі | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| # | % | +/- | # | +/- | ||
| 1924 | 512,271 | 17.1 (#3) | ▲ 17.1 | 23 / 129 |
▲ 23 | у складзе Народнага блоку |
| 1928 | 6.13 (#5) | ▼ 10.99 | 9 / 128 |
▼ 14 | ||
| 1932 | 32.52 (#2) | ▲ 26.39 | 43 / 128 |
▲ 34 | ||
Браўншвайг
правіць| Выбары | Галасы | Мандаты | Заўвагі | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| # | % | +/- | # | +/- | ||
| 1924 | 9,479 | 3.4 (#6) | ▲ 3.4 | 1 / 48 |
▲ 1 | |
| 1927 | 10,358 | 3.7 (#8) | ▲ 0.3 | 1 / 48 |
▬ | |
| 1930 | 67,902 | 22.2 (#3) | ▲ 18.5 | 9 / 40 |
▲ 8 | |
Брэмен
правіць| Выбары | Галасы | Мандаты | Заўвагі | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| # | % | +/- | # | +/- | ||
| 1923 | 10,963 | 6.2 (#6) | ▲ 6.2 | 7 / 120 |
▲ 7 | Нямецкая народная партыя свабоды |
| 1924 | 7,432 | 4.1 (#7) | ▼ 2.1 | 4 / 120 |
▼ 3 | Нацыянал-сацыялістычная партыя свабоды |
| 1930 | 51,327 | 25.4 (#1) | ▲ 32 | 32 / 120 |
▲ 29 | |
Вальдэк
правіцьВюртэмберг
правіцьГамбург
правіць| Выбары | Галасы | Мандаты | Заўвагі | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| # | % | +/- | # | +/- | ||
| 1924 | 13,495 | 2.5 (#6) | ▲ 2.5 | 4 / 160 |
▲ 4 | |
| 1927 | 9,754 | 1.5 (#7) | ▼ 1 | 2 / 120 |
▼ 2 | |
| 1928 | 14,760 | 2.2 (#7) | ▲ 0.7 | 3 / 120 |
▲ 1 | |
| 1931 | 202,506 | 26.2 (#2) | ▲ 24 | 43 / 120 |
▲ 40 | |
| 1932 | 233,750 | 31.2 (#1) | ▲ 5 | 51 / 120 |
▲ 11 | |
Гесэн
правіцьКобург
правіцьЛіпе
правіць| Выбары | Галасы | Мандаты | Заўвагі | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| # | % | +/- | # | +/- | ||
| 1925 | 678 | 0.8 (#8) | ▬ | 0 / 21 |
▬ | |
| 1929 | 2,713 | 3,4 (#8) | ▲ 2,6 | 0 / 21 |
▬ | |
| 1933 | 39,064 | 39.5 (#1) | ▲ 36.1 | 9 / 21 |
▲ 9 | |
Любек
правіцьМекленбург-Шверын
правіцьМекленбург-Штрэліц
правіцьОльдэнбург
правіцьПрусія
правіцьСаксонія
правіцьЦюрынгія
правіцьШаўмбург-Ліпэ
правіцьЧлены партыі
правіць
| Дата | Колькасць[17] |
|---|---|
| Канец 1919 | 64 |
| Канец 1920 | 3.000 |
| Канец 1921 | 6.000 |
| 23 лістапада 1923 | 55.787 |
| Канец 1925 | 27.117 |
| Канец 1926 | 49.523 |
| Канец 1927 | 72.590 |
| Канец 1928 | 108.717 |
| Канец 1929 | 176.426 |
| Канец 1930 | 389.000 |
| Канец 1931 | 806.294 |
| Красавік 1932 | 1.000.000 |
| Канец 1932 | 1.200.000 |
| Канец 1933 | 3.900.000 |
| Канец 1939 | 5.300.000 |
| Май 1943 | 7.700.000 |
Зноскі
- ↑ Спіс членаў партыі пачынаўся не з адзінкі, а з нумара 500. История фашизма в Западной Европе / АН СССР, Институт всеобщей истории; Редкол.: Г. С. Филатов [и др.]. — М.: Наука, 1978. — 613 с. — С. 148.
- ↑ Feder, G. Das Programm der NSDAP und seine weltanschaulichen Grundgedanken. — München, 1932. — S. 19—22.
- ↑ American Monthly. 1923
- ↑ Kater, M. H. Zur Soziographie der fruhen NSDAP // Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte. — 1971. — 19. — S. 124—159.
- ↑ Випперман, В. Европейский фашизм в сравнении 1922—1982 / Пер. с немецкого А. И. Федорова. — Новосибирск: Сибирский хронограф, 2000. — С.
- ↑ Hallgarten, G. W. Hitler, Reichswehr und Industrie. — F/M., 1962. — С. 96, 125.
- ↑ Гинцберг, Л. И. На пути в имперскую канцелярию. — М., 1972. — С. 57.
- ↑ История фашизма в Западной Европе… — С. 150.
- ↑ Fischer, C. The rise of the Nazis / Conan Fischer. — Manchester—New York: Manchester University Press — Distributed exclusively in the U.S.A. by Palgrave, 2002. — V, 211 p. — P. 77. — ISBN 0719060672.
- ↑ Мельников, Д., Черная, Л. Империя смерти: Аппарат насилия в нацистской Германии, 1933—1945 / Д. Мельников, Л. Черная. — М.: Издательство политической литературы, 1987. — 414 с. — С. 13.
- ↑ Heiden, K. Adolf Hitler. Bd. I. — S. 342.
- ↑ Franz-Willing, G. Die Hitlerbewegung. Der Ursprung. 1919—1922. — Hamburg, 1962. — S. 232—234.
- ↑ Норден, А. Фальсификаторы. — М., 1959. — С. 125. Са спасылкай на: Hamburger Fremdenblatt. — 1939. — № . — 6. Februar. — S.
- ↑ Бахман, К. Кем был Гитлер в действительности: Пер. с нем. / Общ. ред. В. Д. Ежова; [Послесл. П. Шютта]. — М.: Прогресс, 1981. — 207 с. — С. 69. Са спасылкай на: Zeitschrift für Geschichtswissenschaft. — 1956. — № 2. — S. 366.
- ↑ Бахман, К. Кем был Гитлер в действительности… — С. 83.
- ↑ Geschichte der deutsche Arbeiterbewegung. Bd. 5. — Berlin, 1966. — S. 10.
- ↑ Handbuch der deutschen Geschichte. Bd. 19: 20. Jahrhundert (1918—2000); Das Dritte Reich: 1933—1939 / M. Grüttner; [Hrsg. W. Benz]. — Stuttgart: Klett-Cotta, 2014. — LIV, 605 s. — S. 101. — ISBN 978-3-608-60019-3.