Прагляд зыходнага тэксту старонкі Каспійскае мора

{{Возера2
|Назва        = Каспійскае мора
|Нацыянальная назва = {{lang-ru|Каспийское море}}<br />{{lang-az|Xəzər dənizi}}<br />{{lang-kk|Каспий теңізі}}<br />{{lang-tk|Hazar deňzi}}<br />{{lang-fa|دریای خزر}}
|Упадаюць     = [[Волга]], [[Урал (рака)|Урал]], [[Кура (рака)|Кура]], [[Церак]]
|Выцякаюць    = 
|Краіны       = {{Сцягафікацыя|Азербайджан}}<br /> {{Сцягафікацыя|Іран}}<br /> {{Сцягафікацыя|Казахстан}}<br /> {{Сцягафікацыя|Расія}}<br /> {{Сцягафікацыя|Туркменістан}} 
|Пазіцыйная карта 1 = Каспійскае мора 
|Пазіцыйная карта 2 =  
|Плошча       = 371000
|Аб'ём        = 78200000
|Вышыня над узроўнем мора =  -28
|Сярэдняя глыбіня = 208 
|Найбольшая глыбіня = 1025
|Даўжыня      = 1200
|Шырыня       = 435
|Даўжыня берагавой лініі= 7000
|Салёнасць = 13
|Празрыстасць = 
|lat_dir=N|lat_deg=42|lat_min=|lat_sec=
|lon_dir=E|lon_deg=51|lon_min=|lon_sec=
|Плошча вадазбору          = 3626000
|Выява                     = Caspian Sea.png
|Подпіс                    = Выгляд з космасу
|Катэгорыя на Вікісховішчы = Caspian Sea
}}
[[File:Caspian Sea Khezershahr beach.jpg|thumb|320px|[[Хезер-Шахр]]скі бераг Каспійскага мора.]]

'''Каспі́йскае мора''' ({{lang-az|Xəzər dənizi}}, {{lang-fa|دریای خزر}}, {{lang-kk|Каспий теңізі}}, {{lang-ru|Каспийское море}}, {{lang-tk|Hazar deňzi}}) — найбуйнейшае ў свеце [[возера]] на мяжы [[Еўропа|Еўропы]] і [[Азія|Азіі]], найбуйнейшы ў свеце замкнуты вадаём<ref>{{кніга |аўтар= |частка= Каспийское море|спасылка частка=http://bse.sci-lib.com/article059731.html |загаловак= Большая советская энциклопедия |месца=М |год= 1969—1978}}</ref>. Плошча каля 371 тыс. км². Максімальная глыбіня 1025 м. Узровень вады нестабільны, у цяперашні час 27,16 м ніжэй за ўзровень [[Акіян|Сусветнага акіяна]]<ref>[http://www.caspinfo.net/content/news_detail.asp?menu=0060000_000009 Resolution of conference «Climate and Water Balance Changes in the Caspian Region» (October 2010)]</ref>. Абмывае берагі [[Азербайджан]]а, [[Іран]]а, [[Казахстан]]а, [[Расія|Расіі]], [[Туркменістан]]а.

== Этымалогія ==
[[Файл:Stamp of Azerbaijan 159.jpg|right|thumb|На паштовай марцы Азербайджана.]]
Сучасная назва мора — новая, кніжнае імя замест стар.-руск. Хвалынскае мора ([[Лаўрэнцеўскі летапіс]]). З лац. Caspium Mare ці Caspium pelagus ад грэчаск. Κασπία θάλασσα, Κάσπιον πέλαγος ([[Страбон]] і інш.). Паводле адной з гіпотэз Каспійскае мора атрымала сваю назву ў гонар старажытных плямён конегадоўцаў — [[каспіі|каспіяў]], якія жылі ў [[1-е тысячагоддзе да н.э.|1-м тысячагоддзі да н.э.]] на паўднёва-заходнім узбярэжжы Каспійскага мора. За ўсю гісторыю свайго існавання Каспійскае мора мела каля 70 назваў у розных плямён і народаў:
* '''Гірканскае мора''' — па назве горада (цяпер Гарган) і [[Гірканія (вобласць)|правінцыі Гірканіі]].
* '''Джурджанскае мора''' — па назве горада Джурджан (цяпер Гарган).
* '''Хвалынскае мора''' ці '''Хваліскае мора''' — старажытнаруская назва, што паходзіць ад назвы жыхароў [[Харэзм]]а, якія гандлявалі на Каспіі — [[хвалісы]];
* '''[[Хазарскае мора]]''' — назва ў [[арабская мова|арабскай]] (''Бахр-аль-хазар''), [[персідская мова|персідскай]] (''Дар’я-е хэзер''), [[турэцкая мова|турэцкай]], [[азербайджанская мова|азербайджанскай]], [[крымскататарская мова|крымскататарскай]] (''Хазар дэн’ізі''), [[туркменская мова|туркменскай]] (''Хазар дэнзі'') мовах;
* '''Абескунскае мора''' — па назве вострава і горада, якія існавалі ў дэльце р. Куры, да іх затаплення морам у XIV стагоддзі.
* '''Сарайскае мора''';
* '''Дэрбенцкае мора''' — па назве горада [[Дэрбент]] у [[Дагестан]]е;
* '''Сіхай'''
і іншыя назвы<ref>[http://www.baku.ru/blg-list.php?id=85817&s=1&blg_id=3&cmm_id=939&usp_id=0 Имена Каспия]</ref>.

У [[Азербайджан]]е і [[Іран]]е Каспійскае мора і сёння завуць Хазарскім ці '''Мазандаранскім''' (па назве [[Мазендэранцы|народа]], які насяляе аднайменную ўзбярэжную [[Мазандаран|правінцыю]] Ірана).

== Геаграфічнае становішча ==
Каспійскае мора знаходзіцца на стыку дзвюх частак Еўразійскага кантынента — [[Еўропа|Еўропы]] і [[Азія|Азіі]]. Працягласць Каспійскага мора з поўначы на поўдзень — прыкладна 1200 кіламетраў (36°34'—47°13' з.ш.), з захаду на ўсход — ад 195 да 435 кіламетраў, у сярэднім 310—320 кіламетраў (46°—56° у. д.).

Каспійскае мора ўмоўна падзяляецца па фізіка-геаграфічных умовах на 3 часткі — Паўночны Каспій, Сярэдні Каспій і Паўднёвы Каспій<ref name=autogenerated1>[http://www.azerbaijan.az/_Geography/_Caspian/_caspian_r.html Azerbaijan — Каспийское Море]</ref>.

Умоўная мяжа паміж Паўночным і Сярэднім Каспіем праходзіць па лініі пра. [[Востраў Чэчань|Чэчань]] — мыс [[Цюб-Караганскі мыс|Цюб-Караганскі]], паміж Сярэднім і Паўднёвым Каспіем — па лініі востраў [[Чылаў]] — мыс [[Мыс Ган-Гулу|Ган-Гулу]]. Плошча Паўночнага, Сярэдняга і Паўднёвага Каспія складае адпаведна 25, 36, 39 працэнтаў.

=== Узбярэжжа Каспійскага мора ===
[[Файл:TurkmenbashiSea.jpg|thumb|Узбярэжжа Каспійскага мора ў Туркменіі.]]
Працягласць [[Берагавая лінія|берагавой лініі]] Каспійскага мора ацэньваецца прыкладна ў 6500—6700 кіламетраў, з астравамі — да 7000 кіламетраў. Берагі Каспійскага мора на большай частцы яго тэрыторыі — нізінныя і гладкія. У паўночнай частцы берагавая лінія зрэзана воднымі пратокамі і астравамі [[Дэльта ракі|дэльты]] [[Волга|Волгі]] і [[Урал (рака)|Урала]], берагі нізкія і забагненыя, а водная паверхня ў многіх месцах пакрыта зараснікамі. На ўсходнім узбярэжжы пераважаюць вапняковыя берагі, што прылягаюць да паўпустэльняў і пустэльняў. Найболей звілістыя берагі — на заходнім узбярэжжы ў раёне [[Апшэронскі паўвостраў|Апшэронскага паўвострава]] і на ўсходнім узбярэжжы ў раёне Казахскага заліва і [[Кара-Багаз-Гол]]а.

Прылеглая да Каспійскага мора тэрыторыя завецца [[Прыкаспій|Прыкаспіем]].

=== Паўастравы Каспійскага мора ===
Буйныя [[паўвостраў|паўастравы]] Каспійскага мора:
* [[Аграханскі паўвостраў]]
* [[Апшэронскі паўвостраў]], размешчаны на заходнім узбярэжжы Каспія на тэрыторыі Азербайджана, на паўночна-усходнім сканчэнні [[Вялікі Каўказ|Вялікага Каўказа]], на яго тэрыторыі знаходзяцца гарады [[Баку]] і [[Сумгаіт]]
* [[Бузачы]]
* [[Мангышлак]], знаходзіцца на ўсходнім узбярэжжы Каспія, на тэрыторыі Казахстана, на яго тэрыторыі знаходзіцца горад Актау
* [[Міянкале]]
* [[Цюб-Караган]]

=== Астравы ===
Каля 50 тыс. [[востраў|астравоў]] і некалькі сотняў гразевых [[вулкан]]аў, у тым ліку:

* [[Агурджалы]]
* [[Ашурадэ]]
* [[Бакінскі архіпелаг]]
* [[Кур-Дылі]]
* [[Піралахі]]
* [[Укатны]]
* [[Цюленевыя астравы]]
* [[Цюленевы (Каспійскае мора)|Цюленевы]]
* [[Чэчэнь]]
* [[Чылоў]]

=== Кара-Багаз-Гол ===
{{main|Кара-Багаз-Гол}}
[[Файл:Kara-Bogaz Gol from space, September 1995.jpg|thumb|Заліў [[Кара-Багаз-Гол]] у верасні 1995 года.]]
Ва ўсходняга ўзбярэжжа знаходзіцца салёнае возера Кара-Багаз-Гол, якое да [[1980]] года ўяўляла сабой заліў-лагуну Каспійскага мора, злучанае з ім вузкім пралівам. У 1980 годзе пабудавана [[дамба]], якая адлучыла Кара-Багаз-Гол ад Каспійскага мора, у [[1984]] годзе пабудавана [[гідратэхнічнае збудаванне|водапрапускное збудаванне]], пасля чаго ўзровень Кара-Багаз-Гола апусціўся на некалькі метраў. У [[1992]] годзе праліў адноўлены, па ім вада сыходзіць з Каспійскага мора ў Кара-Багаз-Гол і там выпараецца. Штогод з Каспійскага мора ў Кара-Багаз-Гол паступае 8—10 кубічных кіламетраў вады (паводле іншых дадзеных — 25 кубічных кіламетраў) і каля 15 млн тон солі.

=== Рэкі, што ўпадаюць у Каспійскае мора ===
[[Файл:VolgaDelta AMO 2005jun11.jpg|left|thumb|Дэльта Волгі. Выгляд з космасу.]]
У Каспійскае мора пускаецца 130 рэк, з іх 9 рэк маюць утоку ў форме дэльты. Буйныя рэкі, што ўпадаюць у Каспійскае мора — [[Волга]], [[Церак]], [[Сулак (рака)|Сулак]], [[Самур (рака)|Самур]] (Расія), [[Урал (рака)|Урал]], [[Рака Эмба|Эмба]] (Казахстан), [[Кура (рака)|Кура]] (Азербайджан), [[Атрэк]] (Туркменістан), [[Сефідруд]] (Іран) і іншыя. Найбуйнейшая рака, што ўпадае ў Каспійскае мора — [[Волга]], яе сярэднегадовы вадасцёк складае 215—224 кубічныя кіламетра. Волга, Урал, Церак, Сулак і Эмба даюць да 88—90 % гадавога вадасцёку ў Каспійскае мора.

=== Узбярэжныя дзяржавы ===
{{main|Прыкаспій}}
[[Файл:Caspian sea region RU.png|thumb|Узбярэжныя дзяржавы Каспійскага мора]]
Згодна Міжурадавай эканамічнай канферэнцыі Прыкаспійскіх дзяржаў:

Каспійскае мора абмывае берагі пяці ўзбярэжных дзяржаў<ref name=ir1>[http://www2.investinginrussia.ru/caspian/ Межправительственная экономическая конференция Прикаспийских государств — Астрахань 2008 год.] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20140302190352/http://www2.investinginrussia.ru/caspian/ |date=2 сакавіка 2014 }}</ref>:

* [[Казахстан]] — на поўначы, паўночным усходзе і ўсходзе, даўжыня берагавой лініі каля 2320 кіламетраў
* [[Іран]] — на поўдні, даўжыня берагавой лініі — каля 724 кіламетраў
* [[Туркменія]] — на паўднёвым усходзе, даўжыня берагавой лініі каля 1200 кіламетраў
* [[Расія]] — на захадзе і паўночным захадзе, даўжыня берагавой лініі каля 695 кіламетраў
* [[Азербайджан]] — на паўднёвым захадзе, даўжыня берагавой лініі каля 955 кіламетраў<ref name="ir1"/>.

== Фізіяграфія ==
Пераважаюць глыбіні 180—200 м. Паводле характару рэльефу і асаблівасцей гідралагічнага рэжыму Каспійскае мора падзяляецца на паўночную, сярэднюю і паўднёвую часткі. Паўночны Каспій мелкаводны (глыбіня да 25 м), займае 24,3 % плошчы мора і 0,5 % аб’ёму. Рэльеф дна — хвалістая акумулятыўная раўніна.

У межах Сярэдняга Каспія (36,4 % плошчы мора, 33,9 % аб’ёму, сярэдняя глыбіня 192 м) вылучаецца Дэрбенцкая ўпадзіна (глыб. да 788 м), шэльф і мацерыковы схіл.

Паўднёвы Каспій самы глыбакаводны (да 1025 м, Паўднёва-Каспійская ўпадзіна), займае 39,3 % плошчы мора і 65,5 % аб’ёму. Дно ўпадзіны — плоская [[абісальная раўніна]], у паўночнай частцы некалькі хрыбтоў.

=== Клімат ===

Клімат Каспійскага мора — кантынентальны ў паўночнай частцы, умераны ў сярэдняй частцы і субтрапічны ў паўднёвай частцы. У зімовы перыяд сярэднямесячная тэмпература паветра змяняецца ад −8…-10 у паўночнай частцы да +8…+10 у паўднёвай частцы, у гадовы перыяд — ад +24…+25 у паўночнай частцы да +26…+27 у паўднёвай частцы. Максімальная тэмпература +44 градуса зафіксавана на ўсходнім узбярэжжы.

Сярэднегадовая колькасць [[Атмасферныя ападкі|ападкаў]] складае 200 міліметраў, ад 90—100 міліметраў у засушлівай усходняй частцы да 1700 міліметраў у паўднёва-заходняга субтрапічнага ўзбярэжжа. [[Выпарэнне]] воды з паверхні Каспійскага мора — каля 1000 міліметраў у год, найболей інтэнсіўнае выпарэнне ў раёне Апшэронскага паўвострава і ва ўсходняй частцы Паўднёвага Каспія — да 1400 міліметраў у год.

Сярэднегадовая хуткасць ветру складае 3—7 метра ў секунду, у розы вятроў пераважаюць паўночныя. У восеньскія і зімовыя месяцы вятры ўзмацняюцца, хуткасць вятроў нярэдка дасягае 35—40 метраў у секунду. Найболей легкадумныя тэрыторыі — Апшэронскі паўвостраў, наваколля Махачкалы і Дэрбента, тамсама зафіксавана найболей высокая хваля вышынёй 11 метраў.

=== Тэмпература вады ===

Тэмпература вады схільная значным шыротным зменам, найболей выразна выяўленым у зімовы перыяд, калі тэмпература змяняецца ад 0—0,5&nbsp;°C у беражка лёду на поўначы мора да 10—11&nbsp;°C на поўдні, то бок рознасць тэмпературы вады складае каля 10&nbsp;°C. Для плыткіх раёнаў з глыбінямі менш за 25 м гадавая амплітуда можа дасягаць 25—26&nbsp;°C. У сярэднім тэмпература вады ў заходняга ўзбярэжжа на 1—2&nbsp;°C вышэй, чым ва ўсходняга, а ў адкрытым моры тэмпература вады вышэй, чым ва ўзбярэжжаў, на 2—4&nbsp;°C.

Па характары гарызантальнай структуры поля тэмпературы ў гадавым цыкле зменлівасці можна вылучыць тры часовых адразанне ў верхнім двухмятровым пласце. З кастрычніка па сакавік тэмпература вады павялічваецца ў паўднёвым і ва ўсходнім, што асабліва добра прасочваецца ў Сярэднім Каспіі. Можна вылучыць дзве ўстойлівыя квазі шыротныя зоны, дзе градыенты тэмпературы падвышаны. Гэта, першае, мяжа паміж Паўночным і Сярэднім Каспіем, і, другое, паміж Сярэднім і Паўднёвым. У беражка лёду, на паўночнай франтальнай зоне, тэмпература ў лютым — сакавіку павялічваецца з 0 да 5&nbsp;°C, на паўднёвай франтальнай зоне, у раёне Апшэронскага парога, з 7 да 10&nbsp;°C. У дадзены перыяд найменш астуджаны воды ў цэнтры Паўднёвага Каспія, якія ўтвараюць квазістацыянарнае ядро.

== Гаспадарчае асваенне ==

=== Здабыча нафты і газу ===
[[Файл:Oil Rocks near Baku.jpg|thumb|left|300px|Свідравыя вышкі [[Нафтавыя Камяні|Нафтавых Камянёў]], дзе ўпершыню пачалася здабыча нафты з дна Каспія.]]
У Каспійскам мора распрацоўваецца мноства радовішчаў [[нафта|нафты]] і [[прыродны газ|газу]]. Даказаныя рэсурсы нафты ў Каспійскім моры складаюць каля 10 мільярдаў тон, агульныя рэсурсы нафты і газакандэнсату ацэньваюцца ў 18—20 мільярдаў тон.

Нафтаздабыча ў Каспійскам мора пачалася ў 1820 годзе, калі на [[Апшэронскі паўвостраў|Апшэронскім шэльфе]] блізу [[Баку]] была прасвідравана першая [[нафтавая свідравіна]]. У другой палове XIX стагоддзя пачалася здабыча нафты ў прамысловых аб’ёмах на Апшэронскім паўвостраве, потым — і на іншых тэрыторыях.

У [[1949]] годзе на [[Нафтавыя Камяні|Нафтавых Камянях]] упершыню пачалі здабываць нафту з дна Каспійскага мора. Так, 24 жніўня гэтага года брыгада Міхаіла Каверочкіна прыступіла да свідравання свідравіны, якая дала 7 лістапада таго ж года чаканую нафту<ref>[http://caspianmonitoring.ru/?id=7&abv=13 Росгидромет]</ref>.

Апроч здабычы [[Нафта|нафты]] і [[Прыродны газ|газу]], на ўзбярэжжа Каспійскага мора і каспійскім [[шэльф]]е вядзецца таксама здабыча [[солі]], [[вапняк]]а, [[Прыродны камень|каменя]], [[пясок|пяску]], [[гліна|гліны]].

=== Суднаходства ===
[[Файл:Aktau-lighthouse.jpg|thumb|right|Маяк на даху дома ў [[Актау]]. Выгляд з Каспійскага мора.]]
У Каспійскам мора развіта суднаходства. На Каспійскам мора дзеюць паромныя пераправы, у прыватнасці, Баку — Туркменбашы, Баку — Актау, Махачкала — Актау. Каспійскае мора мае суднаходную сувязь з Азоўскім морам праз рэкі Волгу, Дон і [[Валгадонскі канал]].

=== Рыбацтва і здабыча морапрадуктаў ===
[[Рыбацтва]] ([[асятровыя]], [[лешч]], [[сазан]], [[Судакі|судак]], [[Чарнаморска-каспійская цюлька|кілька]]), здабыча ікры, а таксама здабыча [[цюлень|цюленя]]. У Каспійскам мора ўжыццяўляецца больш 90 адсоткаў сусветнага вылаву асятровых. Апроч прамысловай здабычы, у Каспійскам мора квітнее [[браканьерства|нелегальная здабыча]] асятровых і іх ікры.

=== Рэкрэацыйныя рэсурсы ===
Прыроднае асяроддзе Каспійскага ўзбярэжжа з пясчанымі пляжамі, [[мінеральная вада|мінеральнымі водамі]] і [[лекавыя гразі|лекавымі гразямі]] ва ўзбярэжнай зоне стварае добрыя ўмовы для [[гадовы адпачынак|адпачынку]] і лячэнні. У той жа час па ступені развітасці курортаў і турысцкай індустрыі Каспійскае ўзбярэжжа заўважна прайгравае [[Чарнаморскае ўзбярэжжа Каўказа|Чарнаморскаму ўзбярэжжу Каўказа]]. Разам з тым, у апошнія гады турыстычная індустрыя актыўна развіваецца на ўзбярэжжы Азербайджана, Ірана, Туркменістана і расійскага [[Дагестан]]а.

У Азербайджане актыўна развіваецца курортная зона ў раёне Баку. У цяперашні момант створаны курорт сусветнага ўзроўня ў Амбуране, яшчэ адзін сучасны турыстычны комплекс будуецца ў раёне мястэчка Нардуран, вялікай папулярнасцю карыстаецца адпачынак у санаторыях мястэчак Більгях і Загульба. Таксама развіваецца курортная зона ў Набраны, на поўначы Азербайджана. Аднак высокія цэны, у цэлым нізкі ровень сервісу і адсутнасць рэкламы прыводзяць да таго, што на каспійскіх курортах амаль няма замежных турыстаў. Развіццю [[турызм|турыстычнай індустрыі]] ў Туркменістане замінае працяглая палітыка ізаляцыі, у Іране — законы [[шарыят]]а, з-за якіх масавы адпачынак замежных турыстаў на каспійскім узбярэжжы Ірана немагчымы.

== Экалагічныя праблемы ==
Экалагічныя праблемы Каспійскага мора злучаны з забруджаннем вод у выніку здабычы і транспартавання нафты на кантынентальным шэльфе, паступленнем забруджвальных рэчываў з Волгі і іншых рэк, што ўпадаюць у Каспійскае мора, жыццядзейнасцю ўзбярэжных гарадоў, а таксама затапленнем асобных аб’ектаў у звязку з падвышэннем роўня Каспійскага мора. Прадажніцкая здабыча асятровых і іх лыткі, разгул браканьерства прыводзяць да зніжэння колькасці асятровых і да змушаных абмежаванняў на іх здабычу і экспарт.

== Праўны статус Каспійскага мора ==
Пасля распаду СССР падзел Каспійскага мора доўгі час быў і дагэтуль застаецца прадметам неўрэгуляваных нязгод, злучаных з падзелам рэсурсаў каспійскага шэльфа — нафты і газу, а таксама біялагічных рэсурсаў. Цягам працяглага часу ішлі перамовы паміж прыкаспійскімі дзяржавамі пра статус Каспійскага мора — [[Азербайджан]], [[Казахстан]] і [[Туркменістан]] настойвалі на падзеле Каспія па сярэдняй лініі, [[Іран]] — на падзеле Каспія па адной пятай частцы паміж усімі прыкаспійскімі дзяржавамі.

У дачыненні Каспія ключавым з’яўляецца та фізіка-геаграфічная акалічнасць, што ён уяўляе сабою зачынены ўнутрыкантынентальны вадаём, што не мае натуральнага злучэння з Сусветным акіянам. Адпаведна, да Каспійскага мора не павінны ўжывацца аўтаматычна нормы і паняткі міжнароднага марскога права, у прыватнасці, становішча [[Канвенцыя ААН па марскім праве|Канвенцыі ААН па марскім праве 1982 г]]. Выходзячы з гэтага, у дачыненні Каспія было б неправамерным ужываць такія паняткі, як «тэрытарыяльнае мора», «вылучная эканамічная зона», «кантынентальны шэльф» і г.д.

Цяпер дзейны праўны рэжым Каспія ўсталяваны савецка-іранскімі дагаворамі 1921 і 1940 гг. Гэтыя дамовы агадваюць волю суднаходства па ўсёй акваторыі мора, волю рыбацтва з выняткам дзесяцімільных нацыянальных рыбацкіх зон і забарону на плаванне ў яго акваторыі суднаў пад сцягам некаспийских дзяржаў.

Перамовы пра праўны статус Каспія ў наш час працягваюцца.

=== Размежаванні пляцовак дна Каспія з мэтай нетракарыстання ===
Расійскай Федэрацыяй складзены пагадненне з Казахстанам пра размежаванне дна паўночнай часткі Каспійскага мора з мэтай ажыццяўлення суверэнных праў на нетракарыстанне (ад 6 ліпеня 1998 г. і Пратакол да яго ад 13 мая 2002 года), пагадненне з Азербайджанам пра размежаванне сумежных пляцовак дна паўночнай часткі Каспійскага мора (ад 23 верасня 2002 года), а таксама трохбаковае расійска-азербайджана-казахстанскае пагадненне пра кропку стыку ліній размежавання сумежных пляцовак дна Каспійскага мора (ад 14 мая 2003 года), якімі ўсталяваны геаграфічныя каардынаты падзяляльных ліній, што абмяжоўваюць пляцоўкі дна, у межах якіх бакі ўжыццяўляюць свае суверэнныя правы ў сферы выведкі і здабычы мінеральных рэсурсаў.

=== Рамачная Канвенцыя па абароне марскога асяроддзя Каспійскага мора ===
4 лістапада 2003 г. у Тэгеране (Іран) прадстаўнікамі пяці прыкаспійскіх краін: Азербайджанскай Рэспублікі, Ісламскай Рэспублікі Іран, Рэспублікі Казахстан, Расійскай Федэрацыі і Туркменістана была падпісана [[Рамачная канвенцыя па абароне марскога асяроддзя Каспійскага мора]].

Мэтай Канвенцыі з’яўляецца «абарона марскога асяроддзя Каспійскага мора ад забруджання, улучаючы абарону, захаванне, аднаўленне, устойлівае і рацыянальнае выкарыстанне яго біялагічных рэсурсаў». Канвенцыя набыла моц 12 жніўня 2006 года.

=== Праблемы бяспекі ===
Кіраўнік службы стратэгічнага планавання Асацыяцыі прымежнай супрацы (Масква), расійскі палітычны эксперт [[Аляксандр Дзмітрыевіч Сабянін|Аляксандр Сабянін]] лічыць, што бяспека на Каспіі і гарантыі нейтральнасці мора будуць выкананы толькі пры ўмове дамінавання ў ім расійскага флота.

Ён адзначыў у інтэрв’ю [[Інфармацыйнае агенцтва|інфармацыйнаму агенцтву]] SalamNews: «Далікатная раўнавага і адсутнасць вайны магчыма толькі і вылучна пры пераважнай перавазе адной краіны — Расіі. Любы крок убок набліжэння магчымасцей флатылій астатніх краін да магчымасцей Каспійскай флатыліі будзе парушаць няўстойлівую раўнавагу і ўзмацняць магчымасць вайсковых дзеянняў. Такое заданне пакуль выконваецца — магчымасці Каспійскай вайсковай флатыліі [Расіі] перавышаюць сукупныя магчымасці флатылій астатніх каспійскіх краін»<ref>[http://www.geopolitics.ru/2012/09/aleksandr-sobyanin-mir-na-kaspii-ne-mozhet-byt-narushen-v-ugodu-revanshistskim-planam Александр Собянин: «Мир на Каспии не может быть нарушен в угоду реваншистским планам»]</ref>.

Узрастаючае значэнне каспійскага рэгіёна для сусветнай энергетыкі, як вынік баланс сіл у дадзеным рэгіёне схільны значным вонкавым уплывам вонкавых сіл, у тым ліку [[ЗША]], [[Кітайская Народная Рэспубліка|Кітая]], [[Еўрапейскі саюз|ЕС]]. Наяўнасць геапалітычнай цікавасці да прыродных рэсурсаў Каспійскага мора ў такога шырокага дыяпазону глабальных гульцоў ствараюць выклік для [[Нацыянальныя інтарэсы|нацыянальных інтарэсаў]] Расіі.

Эксперт у вобласці энергетыкі і міжнароднай бяспекі [[Вышэйшая школа эканомікі|НІУ ВШЭ]] Аляксандр Сіманаў у інтэрв’ю [[Інстытут каспійскай супрацы|Інстытуту каспійскай супрацы]] назваў рэсурсавы патэнцыял Каспія значным фактарам глабальнай бяспекі<ref name=":0">{{Cite web|url = http://www.casfactor.com/ru/int/73.html|title = Каспийский регион представляет собой сосредоточение весьма запутанного клубка как экономических, так и геополитических интересов|author = Александр Симонов|date = 08.09.2014|publisher = Институт каспийского сотрудничества|accessdate = 10 жніўня 2016|archiveurl = https://web.archive.org/web/20141129130036/http://www.casfactor.com/ru/int/73.html|archivedate = 29 лістапада 2014|url-status = dead}}</ref>.

Каспійскі рэгіён уяўляе сабою засяроджванне вельмі заблытанага клубка як эканамічных, так і геапалітычных інтарэсаў. Апроч нявызначанасці ва ўрэгуляванні статусу Каспійскага мора і спадарожных прыродных рэсурсаў, што ўваходзіць у сферу нацыянальных інтарэсаў прыкаспійскіх дзяржаў, дадзены рэгіён набывае новае значэнне ў глабальным маштабе.

Пры гэтым не апошнюю ролю гуляе патэнцыял дадзенага рэгіёна па ўплыве на энергетычную бяспеку ўсяго мацерыка. Значная цікавасць краін Еўропы і Кітая да паставак нафты і газу з дадзенага рэгіёна, разам з узмацненнем недаверу да традыцыйных для Еўропы [[Саюз, газавод|маршрутам пастаўкі вуглевадародаў]], ужо прывёў да інтэнсіўнай [[Набука, газавод|канкурэнцыі]] за дастаўнікоў і транзіцёраў з гэтага рэгіёна.

Такім чынам, у выпадку скаардынаваных дзеянняў прыкаспійскіх дзяржаў яны змогуць супольна выняць максімум выгады з сітуацыі, якая склалася. І насупраць, калі ўсё ці некаторыя з гэтых краін вырашаць праводзіць аднаасобную палітыку без аглядкі на інтарэсы сваіх «каспійскіх» суседзяў, тое вынік прагназаваць цяжка, бо пры гэтым значная частка патэнцыйнай выгады можа быць атрымана ўжо «некаспійскімі» гульцамі<ref name=":0" />.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Крыніцы/БелЭн|8|Каспійскае мора|Матузка А.}}
* Касымов А. Каспийское море. Л., 1987.
* Клиге Р. Каспийское море: проблемы и прогнозы // Земля и Вселенная. 1992. № 2.

== Спасылкі ==
* [http://www.azerbaijan.az/_Geography/_Caspian/caspian_03_r.html Структура берегов и острова]
* [http://www.wdcb.ru/sep/lithosphere/Caspian_Sea/caspsea.ru.html Литосфера Каспийского моря]
* [http://tapemark.narod.ru/more/05.html Каспийское море] в книге: ''А. Д. Добровольский, Б. С. Залогин.'' Моря СССР. Изд-во Моск. ун-та, 1982.
* [http://www.nasledie.ru/oboz/08_04/8_12.HTM Зарина Габиева. Правовой статус Каспия] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20070323120013/http://www.nasledie.ru/oboz/08_04/8_12.HTM |date=23 сакавіка 2007 }}
* [http://www.rfbr.ru/default.asp?doc_id=5525 В. Н. Михайлов, Г. И. Рычагов, Е. С. Повалишникова, «Являются ли недавний подъём уровня Каспийского моря и его последствия природной катастрофой?»] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20061001093034/http://www.rfbr.ru/default.asp?doc_id=5525 |date=1 кастрычніка 2006 }}

[[Катэгорыя:Каспійскае мора| ]]
[[Катэгорыя:Азёры Азіі]]
[[Катэгорыя:Азёры Еўропы]]
[[Катэгорыя:Азёры Азербайджана]]
[[Катэгорыя:Азёры Ірана]]
[[Катэгорыя:Азёры Казахстана]]
[[Катэгорыя:Азёры Туркменістана]]
[[Катэгорыя:Азёры Расіі]]
[[Катэгорыя:Бяссцёкавыя азёры]]
[[Катэгорыя:Салёныя азёры]]
[[Катэгорыя:Памежныя азёры]]
[[Катэгорыя:Вікіпедыя:Істотныя артыкулы]]