Прагляд зыходнага тэксту старонкі Тасілін-Аджэр

{{Запаведная зона
| Назва = Тасілін-Аджэр
| Нацыянальная назва = ar/
| Катэгорыя МСАП = II
| Выява = Tassili rocks.jpg
| Размяшчэнне = 
| Краіна = Алжыр
| Бліжэйшы горад = 
 |lat_dir = N|lat_deg = 25|lat_min = 10|lat_sec = 0
 |lon_dir = E|lon_deg = 8|lon_min = 10|lon_sec = 0
 | region = 
 |CoordScale = 
| Плошча = 
| Сярэдняя вышыня = 
| Дата заснавання = 
| Наведваемасць = 
| Год наведваемасці = 
| Кіруючая арганізацыя = 
| Сусветная спадчына = 
| Сайт = 
}}
'''Тасілі́н-Аджэ́р''' (Tassili'n Ajjer, у перакладзе з [[тамашэк]] — «Плато рэк») — [[плато]] ў паўднёва-ўсходняй частцы [[Алжыр]]а, у [[Пустыня|пустыні]] [[Сахара]]; з'яўляецца адным з буйнейшых помнікаў [[наскальнае мастацтва|наскальнага мастацтва]] Сахары. У [[1982]] годзе ўключана ў спіс [[Сусветная спадчына|Сусветнай спадчыны]] [[ЮНЕСКА]].

На плато ў розныя гады былі знойдзены [[петрогліф]]ы, якія датуюцца ад 7 тысячагоддзя да н. э. да VII стагоддзя н. э.

== Геаграфічныя дадзеныя ==
[[Файл:Tassili n'Ajjer Landsat.jpg|thumb|Тасілін-Аджэр, выгляд зверху]]
Даўжыня плато — каля 500 км, ад {{coord|26|20|N|5|00|E|}} усходняга паўднёвага ўсходу да {{coord|24|00|N|10|00|E|}}. Вышэйшай кропкай з'яўляецца гара [[Гара Азаа|Азаа]] (2158 м, {{coord|25|10|N|8|11|E|}}). Бліжэйшы горад — [[Горад Джанет|Джанет]], каля 10 км на паўднёвы захад.

Большая частка плато, якая ўключае кіпарысы і археалагічныя пляцоўкі, з 1972 года ўваходзіць у склад [[Нацыянальны парк|нацыянальнага парка]], [[Біясферны запаведнік|біясфернага запаведніка]] і [[сусветная спадчына|спіса сусветнай спадчыны ЮНЭСКА]] пад назвай «Нацыянальны парк Тасілін-Аджэр» агульнай плошчай 72 000 км².

== Геалогія ==
[[Файл:0109 GM Algerian National Parks Tassili National Park 01.png|150px|thumb|left]]
Горная града складаецца з [[пясчанік]]а. Дзякуючы [[Эрозія (геалогія)|эрозіі]] тут утварылася шмат (больш за 300) натуральных каменных арак, таксама як і мноства іншых уражальных аб'ектаў. Граду праразаюць [[вадзі]] — высахлыя ложы рэк, што некалі тут цяклі. Існуе мноства [[пячора|пячор]].

== Экалогія ==
[[Файл:Cupressus dupreziana1.jpg|150px|thumb|right|[[Кіпарыс сахарскі|Сахарскі кіпарыс]] у запаведніке]]

У выніку вышыні і вільгаценакапляльных уласцівасцяў пясчаніка, [[вегетацыйны перыяд]] раслін тут значна большы, чым у навакольнай пустыні; таму тут магчыма існаванне [[эндэмікі|зндэмічных]] відаў [[Кіпарыс сахарскі|сахарскага кіпарыса]] і [[Мірт сахарскі|сахарскага мірта]] ў вярхоўях усходняй часткі плато.

Літаральны пераклад назвы грады — «Плато рэк» — адносіцца да таго перыяду, калі мясцовы клімат быў значна больш вільготным, чым цяпер.

== Археалагічныя знаходкі ==
[[Файл:Algerien 5 0049.jpg|200px|thumb|Сцэна ахоты]]
[[Файл:Bubalus Tassili (Sahara).png|200px|thumb|Буйвалы]]
[[Файл:Tassili camellos.png|200px|thumb|Вярблюды]]

Сусветную вядомасць прынеслі выяўленыя тут у [[1909]] годзе вялізныя яркія малюнкі, якія адлюстроўваюць людзей, жывёл і сцэны з жыцця. Гэтыя малюнкі гавораць аб тым, што цяпер пазбаўленая жыцця [[пустыня]] некалі была ўрадлівай мясцовасцю, па якой хадзілі вялізныя чароды жывёл, а на берагах рэк і азёр жылі людзі, якія займаліся [[паляванне]]м, [[збіральніцтва]]м і [[рыбалоўства]]м.

=== Малюнкі ===
{{main|Наскальнае мастацтва Сахары}}
Выкананыя ў розных стылях, малюнкі адносяцца да розных перыядаў часу. Самыя раннія — [[петрогліф]]ы, пакрытыя цёмным слоем [[паціна|паціны]] — выкананыя ў натуралістычным стылі і датуюцца [[7 тысячагоддзе да н.э.|6000]] — [[3 тысячагоддзе да н.э.|2000 год да н.э.]] Гэта пераважна сцэны палявання і выявы так званай «эфіопскай» [[фауна|фауны]]: [[слон|сланоў]], [[насарог]]аў, [[жырафа]]ў, [[гіпапатам]]аў, [[кракадзіл]]аў, [[страус]]аў, [[антылопы|антылоп]], вымерлага віда [[буйвал]]а і інш. Жывёлы намаляваныя вельмі рэалістычна. Ёсць асобныя малюнкі, выкананыя пазней, але іх стыль ужо адрозніваецца. Людзі, намаляваныя тут, адносяцца да так званага «[[бушмен]]скага тыпу». Гэта людзі ў масках, з лукамі і стрэламі. Даледчык малюнкаў Тасілін-Аджэра [[Анры Лот]], які вывучаў іх у [[1956]]—[[1957]] гг., называў іх «круглагаловыя людзі».

Больш познія малюнкі, узрост якіх вызначаецца перыядам канца [[4 тысячагоддзе да н.э.|3000]] — [[2 тысячагоддзе да н.э.|1000]] гадоў да н. э., выкананыя фарбамі, і адлюстроўваюць хатніх жывёл. Гэта авечкі, козы, буйная рагатая жывёла. Акрамя таго, тут сустракаюцца выявы каней, сабакаў, [[муфлон]]аў, сланоў і зрэдку — жырафаў. Малюнкі выкананыя больш умоўна, чым папярэдняя група. Людзі звычайна ў масках, з лукамі і стрэламі, [[дроцік]]амі, сякерамі і крывымі палкамі. Мужчыны апранутыя ў кароткія і шырокія плашчы, жанчыны ў звонападобных спадніцах. Зрэдку жанчыны маюць адзнакі яскрава выяўленай [[стэатапігія|стэатапігіі]], а мужчыны адлюстраваныя з ніткападобнымі фігурамі, нагадваючы [[Першабытнае мастацтва Паўднёвай Афрыкі|роспісы Паўднёвай Афрыкі]]. Гэтыя шматкаляровыя малюнкі выкананыя плямёнамі [[Жывёлагадоўля|жывёлагадоўцаў]], якія займаліся таксама паляваннем і збіральніцтвам.

Таксама былі знойдзеныя выявы каней і павозак з коламі, якія адносяцца да [[2 тысячагоддзе да н.э.|2 тысячагоддзю да н.э.]] — пачатку нашай эры.

У малюнках, якія адлюстроўваюць быкоў ці баранаў з сонечным дыскам на галаве, бачылі вынік егіпетскага ўплыву і звязвалі з культам [[Ра]], але ёсць меркаванне, што шанаванне сонца было распасюджана па ўсёй Лівіі. Магчыма, ад іх культ сонца пранік у даліну [[Ніл]]а, бо малюнкі больш старажытныя за культ Амона-Ра ў Егіпце.

З'яўленне вярблюда на малюнках адпавядае II—VII вв. н.э. і адзначае чацвёрты перыяд — «перыяд вярблюда» — згодна з прынятай перыядызацыяй.

Археалогія Тасілін-Аджэра не абмяжоўваецца аднымі толькі малюнкамі (якіх тут сотні тысяч). Сярод скалаў таксама было знойдзена мноства наканечнікаў стрэл, скрабкоў, зернацёрак, каменных нажоў і іншых прылад працы чалаека. [[Радыёвугляродны аналіз]] арганічных астаткаў даў магчымасць больш дакладна вызначыць час знаходжання тут чалавека.

=== Гісторыя адкрыцця ===
[[Файл:Tassilli Elephas.png|200px|thumb|Слон]]
Упершыню малюнкі на плато Тасілін-Аджэр былі заўважаныя Карцье ў [[1909]] годзе. Французскі афіцэр Брэнан правёў у гэтым рэгіёне Сахары восем гадоў (з [[1932]] па [[1940]]) і зрабіў шмат замалёвак, якія потым паказаў А. Брэйлю. Брэйль вырашыў арганізаваць экспедыцыю, але планам перашкодзіла [[Другая сусветная вайна]]. Пасля вайны Брэйль выдаў замалёўкі Брэнана, дадаўшы да іх апісанне. Паколькі замалёўкі былі недакладнымі і перадавалі толькі ідэю, то і тлумачэнне яны атрымалі вельмі вольнае. Напрыклад, Брэйль у выявах бачыў цэлыя сцэны з маральна-этычным зместам, як у выпадку з «Жазэфінай, якую прадаюць яе сёстры»: гэта сцэна, дзе адлюстравана група жанчын, адну з якіх — «Жазэфіну» — яе сёстры гвалтоўна цягнуць да групы мужчын, якія стаяць паблізу.

У [[1933]] годзе была выдадзена кніга Л. Жалео, у якой ён намеціў перыядызацыю малюнкаў з чатырох адрэзкаў часу<ref name="joleaud">L. Joleaud. Gravures rupestres et rites de l'eau en Afrique du Nord//Journal de la Société des Africanistes, t. III, 1933</ref>:
* «эпоха буйвала», якую складалі рэалістычныя  малюнкі насарогаў, сланоў, жырафаў і людзей так званага «[[бушмены|бушменскага тыпу]]»;
* «эпоха афрыканскага слана», калі з'яўляюцца выявы хатніх жывёл, у тым ліку звязаныя з культурай сонца: баран з сонечным дыскам на галаве, а потым і «сонечны бык»;
* малюнкі, дзе з'яўляецца конь, кола і [[калясніца|калясніцы]];
* «эпоха вярблюда» — апошняя група.

У [[1935]] годзе французскі [[Археалогія|археолаг]] Рэйграс на кароткі час наведаў гэты раён. Знаёмы са шматлікімі роспісамі Сахары, Рэйграс стварыў прыблізную перыядызацыю малюнкаў. Найбольш старажытнымі ён палічыў петрогліфы, якія адлюстроўвалі жывёл трапічнай фаўны: гіпапатамаў, насарогаў, буйной рагатай жывёлы, жырафаў, буйвалаў, антылоп і страусаў; да другой групы  ён аднёс шматкаляровыя і больш умоўныя роспісы з буйнымі рагатымі жывёламі, а таксама з калясніцамі. Вельмі прыблізнае і асцярожнае датаванне патрабавала праверкі, і ў 1956-57 гг. кіраўніцтва экспедыцыі было даручана [[Анры Лот]]у, які ўжо наведваў гэты раён у [[1934]] годзе, і быў знаёмы з Брэйлем, прымаў удзел у выданні яго працы.

Анры Лот падрыхтаваўся грунтоўна і на працягу паўтара гадоў вывучаў малюнкі разам з групай мастакоў і фатографаў. Экспедыцыя Лота пацвердзіла дакладнасць датавання Рэйграса. Пасля вяртання Лот апублікаваў кнігу «У пошуках фрэсак Тасілін-Аджэра» с жывым і цікавым апісаннем сваёй экспедыцыі. У кніге Лот разам з сур'ёзнымі дадзенымі выказаў шэраг неверагодных гіпотэз аб паходжанні народа [[фульбэ]] ад неалітычнага насельніцтва Сахары, сыходзячы з падабенства жаночых прычосак на малюнках і ў саміх фульбэ. Праз некалькі гадоў пасля экспедыцыі адзін з яе ўдзельнікаў, фатограф Жан-Дамінік Лажу, зноў накіраваўся ў вядомыя яму пячоры і мясцовасці, правёў там дзесяць месяцаў, перазняў нанава ўсе здымкі і выдаў кнігу, у якой ўсе фатаграфіі суправаджаліся вельмі кароткімі, але цвярозымі каментарыямі. Напрыклад, Лажу казаў аб умоўнасці спроб вызначэння выяў паводле іх стылю. Ён таксама ўказваў, што малюнкі не даюць дастатковых падстаў для вызначэння [[Біялагічны від|відаў]] жывёл ці [[раса]]вай прыналежнасці людзей. Ён сцвярджаў, што пры вызначэнні ўзросту ці расы рашаючае значэнне маюць даследаванні костных парэшткаў<ref name="lajoux">J. D. Lajoux. Merveilles du Tassili n'Ajjer. Paris, Editions du Chêne, 1962</ref>. Такім жа чынам ён крытыкаваў спробы Лота вызначыць узрост выяў паводле паслядоўнасці наслаенняў малюнкаў.

Пазнейшыя даследаванні, праведзеныя італьянцам Фабрыцыё Моры, які даследаваў суседні раён на мяжы Алжыра з [[Лівія]]й, сабралі інфармацыю, якая дапамагла вызначыць датаванне выяў Тасілі-Аджэра больш дакладна. Даследаванні [[паліналогія|палінолагаў]] паказалі, што магчымы ўзрост малюнкаў больш старажытны, чым лічылася раней. Дадзеныя раскопак у суседніх раёнах паказалі, што [[неаліт]] суданскай традыцыі — гэта значыць Тасілін-Аджэра і [[Энэдзі]] — больш старажытны за неаліт [[Паўднёвая Еўропа|Паўднёвай Еўропы]] і [[Кірэнаіка|Кірэнаікі]], а [[кераміка]] ва Усходняй і Цэнтралнай Сахары з'явілася адначасова з керамікай у [[Пярэдняя Азія|Пярэдняй Азіі]]<ref name="willet">FR. Willet. A Survey of Recent Results in the Radiocarbon Chronology of Western and Northern africa//Journal of African History, vol. XII, № 3, pp.339-370.</ref>.

[[Файл:Pastoreo en Ksar Amar (Sahara).png|thumb]]
[[Файл:Carnero Ammon de Bu-Aleim Sahara).png|thumb]]

== Гл. таксама ==
* [[Пячора Альтаміра]]
* [[Першабытнае мастацтва Паўднёвай Афрыкі]]
* [[Мастацтва абарыгенаў Аўстраліі]]
* [[Наскальнае мастацтва Сахары]]
* [[Першабытнае мастацтва]]
* [[Петрогліф]]ы

{{зноскі}}

== Літаратура ==
* А. Лот. В поисках фресок Тассилин-Ажера. Л.: «Искусство», 1973

== Спасылкі ==
{{Сусветная спадчына|179}}
{{Commonscat}}
* [http://slovari.yandex.ru/Тассилин-Аджер/БСЭ/Тассилин-Аджер/ Тассилин-Аджер, статья из БСЭ]{{Недаступная спасылка}} {{ref-ru}}
* [http://slovari.yandex.ru/Тассилин-Аджер/Словарь%20изобразительного%20искусства/Тассилин-Аджер/ Тассилин-Аджер]{{Недаступная спасылка}} — артыкул з Слоўніка выяўленчага мастацтва {{ref-ru}}
* [http://www.wcma.org.uk/protekted_areas/data/wh/tassili.html World Conservation Monitiring Centre]{{Недаступная спасылка}} {{ref-en}}
* [http://naturalarches.org/tassili/ арки Тасілин-Аджэры] {{ref-en}}
* [http://www.fjexspeditions.com/taassili.html справаздача аб экспедыцыі ў Тасілін-Аджэр]{{Недаступная спасылка}} {{ref-en}}
* [http://www.africana.ru/history/antique_monuments/Tassilin/soderzhanie.htm «У пошуках фрэсак Тасілін-Аджэра» — анлайн-версія] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160304123445/http://www.africana.ru/history/antique_monuments/Tassilin/soderzhanie.htm |date=4 сакавіка 2016 }}

{{Сусветная спадчына ў Алжыры}}
{{Нацыянальныя паркі Алжыра}}
{{Пустыня Сахара}}

[[Катэгорыя:Сусветная спадчына паводле алфавіта]]
[[Катэгорыя:Сусветная спадчына ў Алжыры]]
[[Катэгорыя:Першабытнае мастацтва]]
[[Катэгорыя:Неаліт Афрыкі]]
[[Катэгорыя:Петрогліфы]]
[[Катэгорыя:Археалагічныя аб’екты ў Алжыры]]
[[Катэгорыя:Біясферныя рэзерваты Алжыра]]
[[Катэгорыя:Нацыянальныя паркі Алжыра]]
[[Катэгорыя:Сахара]]