Gwelet an tarzh evit Yuzevegezh

Ar '''Yuzevegezh''' (a-wezhioù '''Yuzeviezh''', diwar an [[hebraeg]] {{Lang|he|יהודה}}, ''[[Rouantelezh Yehouda|Yehouda]]'', diwar al [[latin]] hag an [[henc'hresianeg]]) zo ur relijion etnek az a enni doareoù ha kustumoù relijiel, sevenadurel ha lezennel ar [[Yuzevien]]<ref>Jacobs, Louis (2007). "Judaism". In Fred Skolnik (ed.). Encyclopaedia Judaica. 11 (2d ed.). Farmington Hills, MI: Thomson Gale. p. 511. ISBN 978-0-02-865928-2. "Judaism, the religion, philosophy, and way of life of the Jews."</ref> Hervez ar Yuzevien kar o feiz eo eztaoladur an Emglev savet etre Doue ha bugale Israel.<ref>{{Liamm web|url=https://web.archive.org/web/20110827210045/http://berkleycenter.georgetown.edu/resources/traditions/judaism|titl=Judaism|oberour=Berkley Center|deiziad=[diell]|lennet d'=an 12 a viz Ebrel 2020}}</ref> Enni e kaver meur a zoare d'ober, da soñjal, da lenn an testennoù, d'en aozañ, met an holl zo e-liamm ouzh an [[Torah]], an darn kreiz en [[Tanac'h]] anavezet ivez dindan an anv ''Bibl hebraek'', klokaet gant un hengoun dre gomz bet lakaet diwezhatoc'h dre skrid e-barzh ar [[Midrash]] hag an [[Talmud]]. An hini goshañ eus an teir [[relijion]] [[undoueek]] (''monoteist'') meur eo ar '''yuzevegezh''', dezhi en-dro da 15 milion a [[feiz]]idi er bed a-bezh (0.02% eus poblañs ar bed),<ref>{{Liamm web|url=https://www.jewishdatabank.org/databank/search-results/study/803|titl=2015 World Jewish Population|oberour=Berman Jewish Databank|deiziad=2015|lennet d'=an 12 a viz Ebrel 2020}}</ref>. ha '''yuzeviezh''' neuze a reer neuze eus ar feizidi-se. An diforc'h brasañ etre ar yuzevegezh hag an div relijion vras diazezet warni, ar [[kristeniezh|gristeniezh]] hag an [[islam]], eo al liamm etre an [[identelezh]] relijiel hag hini etnek a vez pouezet warnañ el lodenn vrasañ eus ar [[kredenn|c'hredennoù]] yuzev. Savet eo bet e [[1948]] ur [[riez]] eo ar yuzevegezh e relijion-stad, [[Israel]] eo e anv e koun ar riez a oa er memes lec'h en [[Henamzer]] kreis.

== Doareoù pennañ ar feiz yuzev ==
=== Doareoù pennañ ===
[[Restr:FULL-bodleian 32-000 kennicott-1 8a.jpg|thumb|dehou|Bibl Kennicott, un Tanac'h spagnol eus 1476]]
Kontrol d'an doueed all eus an hen-[[reter-nesañ]] eo taolennet doue an [[Hebreed]] evel ur boud unvan ha digenvez. Diwar-neuze, n'emañ ket e zarempredoù gant doueed all met gant ar bed ha resisoc'h gant ar bobl en doa krouet<ref>{{en}} Sarna, Nahum M. (1966). ''Understanding Genesis. Schocken Books''. pp. 9–10, 14. ISBN 9780805202533.</ref> Komañs a ra ar Yuzevegezh gant an dra-se : krediñ a ra eo Doue unan ha koñsernet eo gant oberoù mab-den.<ref>{{en}} Neusner, Jacob (2003). "Defining Judaism". In Neusner, Jacob; Avery-Peck, Alan (eds.). ''The Blackwell companion to Judaism''. Blackwell. p. 3. ISBN 978-1-57718-059-3</ref> Hervez an [[Tanac'h]] en doa prometet Doue da [[Abraham]] ober eus e ziskennidi ur vroad veur.<ref>[[Geneliezh]] 17:3-8 ha Geneliezh 22:17-18</ref> Meur a remziad war-lerc'h e c'hourc'hemennas da vroad [[Hebreed|Israel]] karet ha lidañ un Doue nemetken, da lavaret eo dezrevelliñ preder Doue diwar-benn ar bed.<ref>[[Ermaeziadeg]] 20:3 "''N'az po ket doueed all dirazon''" ; [[Adlezenn]] 6:5 "''Hag e kari an Aotrou, da Zoue, a holl galon, a holl ene, a holl nerzh''"</ref> Gourc'hemenn a reas ivez e karje ar Yuzeveien an eil hag egile, da lavaret eo dezrevelliñ karantez Doue ouzh an dud.<ref>[[Leviegezh]] 19:18 "''Ne klaski ket dial, n'az po ket droukrañs ouzh mibien da Bobl, karout a ri da nesañ eveldout : me eo an Aotrou''"</ref>. Ar gourc'hemennoù-se zo nebeud eus un dastumad lezennoù e kalon an emglev a zo e kreizig-kreiz ar Yuzevegezh.

Diwar-neuze, ha goude ma'z eus ul luskad ezoterek ([[Kabbalah]]) e oa bet taolennet ar Yuzevegezh evel "kevrinouriezh normal" gant an enklaskour [[Max Kadushin]] abalamour ma'z eus ennañ taolioù-arnod pemdeziek eus bezañ Doue dre emzalc'hioù boutin d'an holl yuzevien.<ref name="The Rabbinic Mind">{{en}} Kadushin, Max 1972 ''The Rabbinic Mind'' New York: Bloch Publishing.</ref> C'hoari a ra ar "gevrinouriezh normal"-se dre heuliañ al Lezenn yuzev ([[halac'ha]]) ha eztaolet e vez dre gaoz pa vez dibunet ar [[Listenn pedennoù ha bennozhioù yuzev|Birkat Ha-Mizvot]], ar bennozhioù berr dibunet a-raok doujañ d'ur mitzvah pozitivel.
:::An traoù ha degouezhioù boutin, tost, pemdez, hon eus a zo doareoù da arnodiñ Doue. Traoù evel ar bara pemdeziek, an deiz en e-unan, zo bevet evel diskuliadur karantez Doue, ar pezh a c'houlenn ar ''Berac'hot''. ''Kedoushah'', ar santelezh, n'eo netra estreget dezrevelliñ Doue, zo koñsernet gant an emzalc'h pemdez, gant bezañ anaoudeg, gant en em virout diouzh disakradur an idolatriaj, an avoultr ha skuilhañ ar gwad. Degas a ra ar ''Birkat Ha-Mitzwot'' soñj eus emskiant ar santelezh da vare ul lid rabbinek met an objedoù implijet evit ar brasañ eus al lidoù-se ne vezont ket santel ha boutin e vezont, padal ne zegas ket an objedoù santel bezañ Doue. Hag estreget degas arnodenn Doue a ra an traoù ha degouezhioù boutin ganto. Kement tra a c'hoarvez d'an nen a zegas soñj eus an arnodenn-se, drouk pe mat, kar lavaret a reer ur ''Berakah'' pa glever keloù drouk. Neuze, ha daoust da arnodenn Doue bezañ dibar e-keñver ar re all, eo niverus an degouezhioù d'E arnodiñ, da gaout un emskiant Anezhañ, ha pa ne vije kemeret e kont nemet ar re a c'houlenn ''Berakot''. <small>(Lakaet e brezhoneg diwar ar saozneg)</small><ref name="The Rabbinic Mind" />

Tra ma tabut [[Prederouriezh yuzev|ar brederourien yuzev]] diwar-benn hag-eñ emañ Doue perzh eus ar bed pe dreist ar bed, ha daoust ha rakjedet eo buhez an dud pe int dieub da heuliañ o hent, eo an [[halac'ha]] ur sistem ma klask pep yuzev degas Doue er bed dre e oberoù.

Emañ an undoueegezh e-kreiz pep testenn-sakr ha pep testenn-reizhañ er Yuzevegezh. Evelato n'eo ket bet heuliet atav ez-pleustrek. Diskouez ha milligañ a ra an [[Tanac'h]] penaos e veze azeulet doueed all en Henisrael<ref>[[Levrioù ar Rouaned]] ha [[Levr Izaia]]</ref> Da vare [[Henc'hres]] hag [[Henroma]] e oa doareoù disheñvel da welet an undoueegezh-se, unan anezho a c'hanas ar [[Kristeniezh|Gristeniezh]] anezhañ.<ref>{{en}} Newman, Carey C.; Davila, James R.; Lewis, Gladys S., eds. (1999). ''The Jewish roots of Christological monotheism: papers from the St. Andrews conference on the historical origins of the worship of Jesus''. Brill. ISBN 978-90-04-11361-9.</ref>.

Ar preder yuzev diwar-benn Doue en deus kaset tud betek lavaret ne oa ket ret krediñ e Doue er Yuzevegezh<ref>{{en}} {{Liamm web|url=https://www.researchgate.net/publication/283487502_Is_There_a_Jewish_Theology_or_Not|titl=Is there a Jewish Theology or not?|oberour=Steven Maimes|deiziad=2013}}</ref>{{,}}<ref>{{en}} {{Liamm web|url=https://www.myjewishlearning.com/article/must-a-jew-believe-in-god/|titl=Must a Jew believe in God?|oberour=Daniel Septimus|embanner=My Jewish Learning|lennet d'=ar 27 a viz Ebrel 2020}}</ref> Hervez lod e c'heller lavaret eo pouezusoc'h heuliañ an halac'ha eget krediñ e Doue<ref>{{en}} Steinberg, Milton 1947 ''Basic Judaism'' New York, Harcourt Brace Jovanovich. p. 36</ref> hag un nebeud luskadoù yuzev frankizour a nac'h bezañ un doueelezh bennak personifiet hag oberiant en istor.<ref>{{en}} {{Liamm web|url=http://www.jewfaq.org/movement.htm|titl=Movements of Judaism|oberour=Judaism 101|lennet d'=ar 27 a viz Ebrel 2020}}</ref> Tabut zo evit gouzout hag-eñ ez eus ur Yuzevegezh gwirion a c'hell ober normoù, estreget e-touez al luskadoù relijiel, e-touez an istorourien ivez.<ref>{{en}} Langton, Daniel R. (2011). ''Normative Judaism? Jews, Judaism and Jewish Identity''. Gorgias press.</ref>.

=== Pennaennoù ar feiz ===
{{Boest bomm|align=right|width=35%|quote=<div class="center"><big>'''13 pennaenn ar feiz'''</big></div>
# Krediñ a ran gant ur feiz peurvat eo ar C'hrouer, ra vezo Santelaet E Anv, ar C'hrouer hag an Heñcher evit kement tra zo bet krouet; Eñ hepken a c'hell ober, a ra, hag a raio pep tra.
# Krediñ a ran gant ur feiz peurvat eo Unan ar C'hrouer, ra vezo Santelaet E Anv, ha n'eus unvezh ebet e doare ebet Eveltañ, ha Eñ hepken eo hon Doue, a oa, eo, hag a vezo.
# Krediñ a ran gant ur feiz peurvat n'eus korf ebet d'ar C'hrouer, ra vezo Santelaet E Anv, hag eo digabestr eus kement perzh stag ouzh an danvez ha ne c'heller ober tamm keñveriadenn (fizikel) ebet Gantañ.
# Krediñ a ran gant ur feiz peurvat eo ar C'hrouer, ra vezo Santelaet E Anv, an hini kentañ hag an hini diwezhañ.
# Krediñ a ran gant ur feiz peurvat eo reizh pediñ d'ar C'hrouer, ra vezo Santelaet E Anv, ha Dezhañ hepken ha n'eo ket reizh pediñ da dra ebet all Estregetañ.
# Krediñ a ran gant ur feiz peurvat eo gwir ar pezh a oa bet lavaret gant ar brofeded.
# Krediñ a ran gant ur feiz peurvat e oa gwir dougan Moizez, ra vezo peoc'h warnañ, hag e oa penn ar brofeded, kement ar re a oa bet en e raok hag ar re zo bet en e lerc'h.
# Krediñ a ran gant ur feiz peurvat eo an Torah klok a zo ganeomp bremañ ar memes hini a oa bet roet da Voizez, hon c'helenner, ra vezo ar peoc'h warnañ.
# Krediñ a ran gant ur feiz peurvat ne vezo ket eskemmet an Torah-se ha ne vezo Torah ebet all digant ar C'hrouer, ra vezo Santelaet E Anv.
# Krediñ a ran gant ur feiz peurvat e oar ar C'hrouer, ra vezo Santelaet E Anv, kement ober graet gant kement mab-den a zo hag o holl soñjoù, evel m'eo skrivet, "eñ hag en deus stummet kalonoù an dud, a sell pizh ouzh ar pezh a reont." ([[Levr ar Salmoù|Salmoù]] 33:15)
# Krediñ a ran gant ur feiz peurvat e pae ar C'hrouer, ra vezo Santelaet E Anv, ar re a zalc'h E c'hourc'hemennoù hag e kastiz ar re a dorr anezho.
# Krediñ a ran gant ur feiz peurvat e teuio ar [[Mesiaz]]; ha goude ma c'hell daleañ, e c'hortozin bemdez e teuio, mod pe vod.
# Krediñ a ran gant ur feiz peurvat e adsavo ar re varv da vev d'an amzer a blijo d'ar C'hrouer, ra vezo Santelaet E Anv, hag e vo meulet E goun da viken.
|author=— [[Maimonidez]]|source=lakaet e brezhoneg diwar ar [https://en.wikipedia.org/wiki/Judaism#Defining_characteristics_and_principles_of_faith saozneg]}}
Meur a zoare da ziverrañ pennaennoù ar feiz yuzev zo bet kinniget gant an dud gouiziek a-hed an amzer, lod anezho bet degemeret gant burutelladennoù. An doare brudetañ eo an hini [[Maimonidez]], an [[13 pennaenn ar feiz]], kinniget en XII{{vet}} kantved. Hervezañ, kement yuzev ne zegemerje ket unan eus ar pennaennoù-se zoken a vije lakaet da nac'her-feiz hag heretik<ref>[http://www.mesora.org/13principles.html 13 pennaenn ar feiz] [[Maimonidez]] "Hogen, ma nac'h unan eus ar pennaennoù-se ez a er-maez eus ar vroad ha nac'her ar pennaennoù eo hag ober a reer nac'her hag heretik anezhañ"</ref> Tud gouiziek all o doa bet ur sav-poent disheñvel diouzh hini Maimonidez war unan pe meur a hini eus an 13 pennaenn-se.<ref name="Septimus 13">{{en}} {{Liamm web|url=https://www.myjewishlearning.com/article/the-thirteen-principles-of-faith/|titl=The Thirteen Principles of Faith|oberour=Daniel Septimus|embanner=My Jewish Learning|lennet d'=ar 27 a viz Ebrel 2020}}</ref> Burutellet e oa bet kinnigoù Maimonidez en e amzer gant [[Hasdai Kreskas]] ha [[Josef Albo]]. Hemañ diwezhañ asambles gant [[Abraham ben David]] o doa arguzennet e oa re a bennaennoù e listennad Maimonidez a oa gwir hep bezañ e kreizig-kreiz ar feiz. Mont a reas ar pennaennoù-se diwar spered an dud e-pad un nebeud kantvedoù a-raok bezañ adkavet ha lakaet en ur stumm barzhoniel a voe ebarzhet e levrioù-pediñ,<ref>{{en}} {{Liamm web|url=https://hebrew4christians.com/Scripture/Shloshah-Asar_Ikkarim/shloshah-asar_ikkarim.html|titl=Sheloshah-Asar Ikkarim - The Thirteen Principles of the Jewish Faith|embanner=Hebrew4Christians|lennet d'=ar 27 a viz Ebrel 2020}}</ref> gant-se e oant bet degemeret er bed a-bezh.<ref>{{en}} {{Liamm web|url=http://www.mechon-mamre.org/jewfaq/beliefs.htm|titl=What Do Jews Believe?|oberour=Torah 101|lennet d'=ar 27 a viz Ebrel 2020}}</ref>.

An istorour [[Flavius Josephus]] a lakae pouez war an oberoù kentoc'h eget war ar c'hredennoù, hervezañ mont da nac'her-feiz a oa chom hep heuliañ al Lezenn yuzev ha ret e oa goulenn d'an hini a felle treiñ ouzh ar Yuzevegegezh e vije [[amdroc'h]]et ouzhpenn heuliañ ar c'hustumoù.

Hiziv an deiz e ra diouer d'ar Yuzevegezh un aotrouniezh-kreiz gouest da normalizañ un dogm<ref>{{en}} {{Liamm web|url=http://www.jewfaq.org/rabbi.htm|titl=Rabbis, Priests, and Other Religious Functionaries|oberour=Judaism 101|lennet d'=ar 27 a viz Ebrel 2020}}</ref>{{,}}<ref>{{en}} {{Liamm web|url=http://www.jewfaq.org/beliefs.htm|titl=What Do Jews Believe?|oberour=Judaism 101|lennet d'=ar 27 a viz Ebrel 2020}}</ref> hag abalamour d'an dra-se ez eus meur a zoare da welet ar pennaennoù-se a chom dindan priñsipoù ar Yuzevegezh.<ref name="Septimus 13" /> An holl luskadoù yuzev avat zo diazezet war ar pezh zo skrivet en [[Torah]], e skridoù-evezhiañ evel an [[Talmud]] hag ar [[Midrach]] hag anavezet eo ivez an emglev etre Doue hag [[Abraham]] ouzhpenn d'an emglev bet diskuliet da [[Moizez|Voizez]], gwelet evel profed meur ar Yuzevegezh.<ref name="Septimus 13" /><ref>{{en}} {{Liamm web|url=http://www.jewfaq.org/origins.htm|titl=The Patriarchs and the Origins of Judaism|oberour=Judaism 101|lennet d'=ar 27 a viz Ebrel 2020}}</ref> Hervez ar [[Michnah]], unan eus testennoù pennañ ar Yuzevegezh rabbinek, emañ degemer orinoù doueek an emglev e-kreiz ar Yuzevegezh hag ar re ne zegemeront ket kement-mañ a goll o flas er [[Bed da zont]]<ref>M. San 10:1 [https://sacred-texts.com/jud/tsa/tsa37.htm Testenn saoznek]</ref>.

Diaesoc'h c'hoazh eo en em lakaat akord war pennaennoù ar feiz yuzev en amzerioù modern abalamour d'an niver ha da liesseurted al luskadoù relijiel yuzev, en ur strishaat d'al luskadoù speredelezh pennañ zoken. Da skouer, respont [[Joseph B. Soloveitchik]] (a lakaer asambles gant al [[Ortodoksiezh yuzev modern|luskad reizhkredour modern]] d'ar vodernelezh az a gant heuliañ an halac'ha a zo he fal pennañ degas hael d'ar bed. [[Mordecai Kaplan]], diazezour an [[Adgroueouriezh yuzev]], en doa dilezet soñj ar relijion evit liammañ ar Yuzevegezh ouzh ar sevenadur, da lavaret eo dre likelaadur ar priñsipoù pennañ e klaske degemer ar muiañ a zoareoù da vezañ yuzev posupl. [[Yuzevegezh virour]] [[Solomon Schechter]] a laka e hent en hengoun disklêriañ an [[Torah]], gant hizivadurioù dizehan al Lezenn dre an disklêriañ. Evit echuiñ e tres [[David Philipson]] ur skeudenn eus ar [[Yuzevegezh adreizhet]] o lakaat anezhi a-enep an doare strizh da zisklêriañ an traoù a oa gant rabined zo, o vont gant ur preder heñvel ouzh hini ar virourien<ref>{{Liamm web|url=https://www.academia.edu/15006583/Some_Remarks_on_the_Self-Images_of_the_Modern_Judaism._Textual_Analysis|titl=Some Remarks on the Self-Images of the Modern Judaism. Textual Analysis|oberour=Wojciech Kosior|lec'hienn=Academia|lennet d'=an 28 a viz Ebrel 2020}}</ref>.

== Testennoù relijiel ar Yuzevien ==
[[Restr:Aleppo Codex (Deut).jpg|thumb|dehou|Un Tanac'h produet en X{{vet}} kantved eus hon mare]]
Hollad skridoù santel ar yuzevegezh a vez graet '''[[Tanac'h]]''' (תנ״ך)<ref>Holl venegoù eus ar Bibl e brezhoneg zo bet tennet diouzh ''Ar Bibl troet e brezhoneg'' (2018), kenaozet gant Job Lec'hvien</ref> anezhañ. Ur veradenn eo ar ger-mañ, stummet eus:

* [[Torah]] (תורה) - pemp levr [[Moizez]]
* [[Nevi'im]] (נביאים) - ar [[profeded|brofeded]]
* [[Ketouvim]] (כתובים) - skridoù

Ouzhpenn d'an diazez-se ez eus bet lakaet ouzhpenn testennoù evit displegañ, sevel goulennoù, dielfennañ an destenn veur, lakaet asambles dindan an anv [[lennegezh ar rabined]]. En o zouez e kaver labourioù eus mare an talmud, lennegezh klasel ar rabined :

* [[Mishnah]] hag evezhiadennoù
* [[Talmud]]
** Hini Babilon
** Hini Jeruzalem
* [[Midrash]]
** Midrash halac'ha
** Midrash Aggada
* Lennegezh an [[halac'ha]]
** Levrioù Lezennoù ha Kustumoù ar Yuzevien
*** [[Mishneh Torah]] hag evezhiadennoù
*** [[Arba'ah Turim|Tur]]
* [[Siddour]] ha levrioù al lid
* Preder yuzev hag etik
** [[Prederouriezh yuzev]]
** [[Kabala]]
** Labourourioù ar [[C'hasidegezh]]
* [[Piyyut]] (barzhoniezh yuzev)

=== Lennegezh lezennel yuzev ===
[[Restr:PikiWiki Israel 44790 Tisha BAv at the Western Wall.JPG|thumb|dehou|Un [[Torah]] eus stil sefarad douget gant un den er [[Kotel|c'hotel]] e [[Jeruzalem]]]]
[[Restr:Köln-Tora-und-Innenansicht-Synagoge-Glockengasse-040.JPG|thumb|dehou|Rolloù an [[Torah]] e sinagogenn Glockengasse Synagogue e [[Köln]]]]
Diazez al lezennoù ha kustumoù ar Yuzevien, anvet [[halac'ha]], a gaver en [[Torah]]. Hervez hengoun ar rabined ez eus [[613 mitzvot]], da lavaret ''gourc'hemennoù'', enni. Talvezet a ra ar mitzvot-se en un doare disheñvel diouzh ma vezer paotr pe blac'h, ma vezer perzh eus hen-strollad ar veleien ([[Kohen|Kohanim]] ha [[Levidi|Leviyim]]), ma vezer labourer-douar en [[Douar Izrael]] c'hoazh. Ur bern anezho ne dalvezent nemet da vare [[Templ Jeruzalem]], hiziv neuze n'eus nemet 369 gourc'hemenn a c'hell talvezet<ref>{{Liamm web|url=https://www.chabad.org/library/article_cdo/aid/541686/jewish/How-Many-of-the-Torahs-Commandments-Still-Apply.htm|titl=How Many of the Torah's Commandments Still Apply?|oberour=Eliezer Danzinger|embanner=Chabad|lennet d'=an 12 a viz Ebrel 2020}}</ref>.

Goude ma oa bet luskadoù yuzev diazezet o feiz war an [[Torah]] nemetken (evel ar [[Sadukeed]] hag ar [[Karaegezh|Garaited]]) e kred ar brasañ eus ar Yuzevien el lezenn dre gomz. Treuzkaset e oa bet al lezenn gant ar skol [[Fariseed|farizian]] en henyuzevegezh a-raok bezañ lakaet dre skrid hag astennet gant ar rabined.

Hervez an hengoun rabinik e oa bet roet al Lezenn dre skrid (an [[Torah]]) hag al Lezenn dre gomz gant Doue da [[Moizez|Voizez]] war ar [[Menez Sinai]] a-raok bezañ treuzkaset a-remziad da remziad. E-pad kantvedoù neuze e oa div vammenn, unan skrivet, unan dre gomz, evit ar c'hustum hag al lezennoù, a-raok ma oa bet lakaet ar Lezenn dre gomz war baper gant ar rabin [[Yehuda haNashi]] en doa aon e vije kollet al Lezenn dre gomz. Bodañ a reas savboentoù disheñvel en ur skrid anvet [[Mishna]]<ref>Codex Judaica Kantor 2006, p. 146"</ref> Hervez [[Abraham ben David]] e oa bet klozet al labour-se goude distruj [[Jeruzalem]], e [[deiziadur hebraek|3949]], da lavaret eo [[189]] eus hon mare.<ref>{{he}} Abraham ben David, ''Seder Ha-Kabbalah Leharavad'', Jeruzalem 1971, p.16</ref>. Er [[Mishnah]] ez eus 63 levr-studi diwar-benn al Lezenn yuzev, ar pezh zo diazez an [[Talmud]].

E-kerzh ar c'hantvedoù e oa bet savet tabut ha preder diwar-benn ar [[Mishnah]] e-touez an div gumuniezh bennañ er Yuzevegezh, hini [[Jeruzalem]] hag hini [[Babilon]]. An evezhiadennoù bet graet ganto a oa bet dastumet ha lakaet war baper en daou d[[Talmud]], hini [[Jeruzalem]] (''Talmud Yerushalmi'') hag hini [[Babilon]] (''Talmud Bavli''). Astennet e oa bet c'hoazh al labour-se gant evezhiadennoù tud ouiziek a-hed ar c'hantvedoù.

Forzhig gerioù en Torah a chom hep displegadenn ebet, evel ur bern gourc'hemennoù pe traoù d'ober. Gwelet a reer ar fed-se evel un diluz a ziskouez e oa bet treuzkaset ul Lezenn dre gomz ouzhpenn al Lezenn dre skrid hag e c'hortozed e anavezje lenner al Lezenn dre skrid al lezenn all<ref>{{Liamm web|url=http://www.aishdas.org/student/oral.htm|titl=The Oral Law|oberour=Gil Student|embanner=The AishDas Society|lennet d'=an 12 a viz Ebrel 2020}}</ref>.

An [[halac'ha]] neuze, pe doare bevañ ar Yuzevien en amzer ar rabined, zo ur meskaj etre ar pezh a denner eus an Torah hag ar pezh a denner eus hengounioù resevet dre gomz - ar Mishnah, ar [[Midrash]], an Talmud hag an evezhiadennoù ouzhpenn. Savet e oa bet tamm ha tamm gant ur sistem savet diwar ar pezh a oa a-raok.

=== An hermeneutik ===
Ne gred ket ur bern Yuzevien n'eus nemet an traoù skrivet az a d'ober an [[Torah]] diskuliet, met ivez an doare d'he c'hompren ha da brederiañ diwar he fenn. Studial an [[Torah]] (hag e-barzh studial ez eus traoù ledan-kenañ evel ar barzhoniezh, sevel-istorioù, al lezenn, evit an Torah hag an [[Talmud]]) zo er Yuzevegezh un ober sakr a-bouez ruz. Evit an dud fur o doa aozet ar [[Mishnah]] hag an [[Talmud]], hag an dud zo bet en o lec'h hiziv, studial an Torah n'eo ket un doare da gompren diskuliadenn Doue nemetken, met ur pal en e-unan eo. Hervez an [[Talmud]] :
:Setu an traoù a c'hello an nen tennañ plijadur anezho er bed-mañ tra ma chomo ar pennañ da dennañ plijadur er bed a zeu; setu anezho : enoriñ e dud, karet aktoù a vadelezh, sevel peoc'h etre unan hag egile. Met studial an Torah zo par outo-holl. (Talmud Shabbat 127a)
Studial an Torah a c'hell "bezañ un doare da arnodiñ Doue".<ref name="The Rabbinic Mind" /> Ar c'helenner Jacob Neusner en deus skrivet diwar-benn levezon luskadoù kozh ar Yuzevegezh war ar relijion vodern :
:An enklask poellek ha reizh kaset gant ar rabbi zo estreget poell-miñsañ. Un striv kalz siriusoc'h ha fetisoc'h eo evit kavet en traoù munud priñsipoù pennañ bolontez Doue da heñchañ ha da santelaat an oberoù fetisañ ha spisañ en devezh-labour. [...] Aze emañ kevrin Yuzevegezh an Talmud : ar gredenn estren ha pell eo ar meiz un ostilh n'eo ket evit diskrediñ ha disakramantiñ met er c'hontrefed evit santelaat."<ref>{{en}} Neusner, Jacob 2003 ''Invitation to the Talmud'' Stipf and Son, Oregon xvii–xxii</ref>
Neuze, studial an Torah skrivet hag an Torah komzet e sklêrijenn an eil hag eben zo ivez studial ''penaos'' studial lavar Doue.
Evit mont pelloc'h ganti e oa bet aozet gant tud fur priñsipoù poell hag hermeneutik o doa klasket heuliañ. Hervez David Stern eo diazezet holl hermeneutikoù ar rabbined war div bennaenn :
:da gentañ, krediñ eo holl-dalvoudegezh ar Skritur, e talvoudegezh kement ger, lizherenn, rikamanoù ar skrib zoken (hervez un danevell anavezet); da eil, embann eo unvan ar Skritur en he c'halon evel eztaoladenn ur volontez unvan."<ref>{{en}} Stern, David "Midrash and Indeterminacy" in ''Critical Inquiry'', Vol. 15, No. 1 (Autumn, 1988), p. 151.</ref>
Gant an div bennaenn-se e c'heller sevel meur a zoare de welet an destenn. Hervez an Talmud :
:Ur werzenn en hec'h-unan he deus meur a dalvoudegezh, met n'eus ket div werzenn gant an hevelep talvoudegezh. Kelennet e oa e skol ar R.Ishmael: 'Hag-eñ n'eo ket va c'homz evel an tan - lavar an Aotrou - evel ar morzhol o vreviñ ar roc'h ?' (Jer 23:29). Evel ma tarzh meur a fulenn gant ar morzhol-se (pa sko gant ar roc'h) en deus ur werzenn en hec'h-unan meur a dalvoudegezh. (Talmud Sanhedrin 34a).
Ar Yuzevien relijiel a soñj dezho neuze eo nerzhek an Torah kar ez eus enni meur a zoare d'he gwelet<ref>{{en}}Neusner, Jacob 2003 ''Invitation to the Talmud'' Stipf and Son, Oregon xvii-vix;<br>{{en}} Steinsaltz, Adin 1976 ''The Essential Talmud'' New York: Basic Books. 3–9;<br>{{en}} Strack, Hermann 1980 ''Introduction to the Midrash and Talmud'' New York: Atheneum. 95;<br>{{en}} Stern, David "Midrash and Indeterminacy" in ''Critical Inquiry'', Vol. 15, No. 1 (Autumn, 1988), pp. 132–161</ref>.

Hervez hengoun ar rabbined e oa bet, en ur stumm dre gomz, diskuliet da [[Moizez|Voizez]] gant Doue holl zoareoù reizh da zisklêriañ an Torah dre skrid a-raok bezañ kaset a gelenner da studier. Pa zeue rabbined disheñvel gant disklêriadennoù disheñvel e raent gant priñsipoù hermeneutik evit reiñ pouez d'o arguzennoù : rabbined zo a embann e oa bet diskuliet ar priñsipoù-se gant Doue da Voizez er Sinai<ref>{{en}} Stern, David "Midrash and Indeterminacy" in ''Critical Inquiry'', Vol. 15, No. 1 (Autumn, 1988), p. 147.</ref>.

[[Hillel an Henañ]] a lakaas war wel seizh pennaenn an hermeneutik evit disklêriañ al lezennoù, trizek hervez [[Rabbi Ishmael]]. 32 zo listennet gant [[Eliezer ben Jose]], da vezañ implijet evit pennadoù danevelliñ an Torah. An holl reolennoù hermeneutik strewet etre an [[Talmud]] hag ar [[Midrash]] zo bet rastellet gant [[Malbim]] e ''Ayyelet ha-Shachar'', ar rakger evit e evezhiadennek war ar Sifra. 13 pennaenn R.Ishmael zo moarvat ar re anavezetañ evelato : unan eus roadennoù abretañ ar Yuzevegezh d'ar poell, d'an hermeneutik ha d'ar barnadurezh eo<ref>{{en}} Cohen, Abraham 1949 ''Everyman's Talmud'' New York: E.P. Dutton & Co. xxiv;<br>{{en}} Steinsaltz, Adin 1976 ''The Essential Talmud'' New York, Basic Books. 222;<br>{{en}} Strack, Hermann 1980 ''Introduction to the Midrash and Talmud'' New York: Atheneum. 95</ref> Hiziv e lakaer 13 pennaenn R.Ishmael e-barzh al levr-pediñ yuzev da vezañ lennet bemdez.<ref>{{he}}סדור רינת ישראל לבני חוײל Jerusalem: 1974, pp. 38–39</ref>{{,}}<ref>{{en}} Penn-Rabbi Sir Jonathan Sacks, 2006 ''The Koren Sacks Siddur: Hebrew/English Prayer Book: The Authorized Daily Prayer Book of the United Hebrew Congregations of the Commonwealth'' London: Harper Collins Publishers pp. 54–55</ref>{{,}}<ref>{{en}} Rabbi Schneur Zalman of Liadi, Nissen Mangel, 2003 ''Siddur Tehillat'' Hashem Kehot Publication Society. pp. 24–25</ref>.

=== Prederouriezh yuzev ===
{{Pennad pennañ|Prederouriezh yuzev}}
[[Restr:Córdoba 2015 10 23 2637 (25613156304).jpg|thumb|dehou|Delwenn [[Maimonidez]] e [[Córdoba (Spagn)|Córdoba]]]]
Gant prederouriezh yuzev e reer anv eus ar c'hej etre studiañ ar prederouriezh hag an doueelezh yuzev, a-wezhioù gant levezon prederouriezhoù all (evel hini [[Henc'hres]]). Prederourien veur ar Yuzevegezh zo, da skouer, [[Maimonidez]], [[Gersonidez]], [[Salaün ibn Gabirol]], [[Saadia Gaon]] pe [[Yehuda Halevi]]. Levezonet bras eo bet ar brederourien gant luskad ar [[Sklêrijennoù]], en deus degaset tabutoù taer, dreist-holl e bed an [[Achkenazed]] hag ar [[Sefaraded]] o doa bet da glask respont d'ar goulennoù savet gant ar modernelezh. E-touez ar Yuzevegezh reizhkredour e c'heller lenn prederourien evel [[Eliyahu Eliezer Dessler]] pe [[Joseph Ber Soloveitchik]], padal [[Martin Buber]], [[Mordecai Menahem Kaplan]] ha [[Abraham Joshua Heschel]] zo prederourien er-maez eus ar metoù reizhkredour.

== Identelezh yuzev ==
=== Orin ar gerioù "yuzev" ha "yuzevegezh" ===
Dont a ra ar ger "yuzev" eus an [[hebraeg]], יהודה ''Yehouda'', diwar [[rouantelezh Yehouda]]<ref>{{he}} {{Liamm web|url=http://www.bibleinterp.com/articles/mason3.shtml|titl=Methods and Categories: Judaism and Gospel|oberour=Steve Mason|embanner=The Bible and Interpretation|lennet d'=an 29 a viz Ebrel 2020}}</ref> D'ar ger "yuzeg" e oa bet staget an dibennoù-ger "-ek" ha "-ezh" evit sevel "Yuzevegezh", anv ar relijion, a glot ouzh an hebraeg יַהֲדוּת, ''Yahadut'' hag ar [[gresianeg]] ''Ἰουδαϊσμός'' a zo mammenn ar [[galleg]] ''judaïsme'' hag ar [[saozneg]] ''Judaism''. Ar ger gresianek a oa bet implijet evit ar wezh kentañ en [[Eil Levr ar Vakabeed]], skrivet e gresianeg hellenistek en II{{l}} kantved a-raok hon mare, enebet ouzh ar ger''hellenismos'' implijet evit unan bennak a blege ouzh sevenadur [[Henc'hres]], ar pezh a zo kalon an darvoudoù kontet el Levr-se.<ref>{{en}} Skarsaune, Oskar (2002). ''In the Shadow of the Temple: Jewish Influences on Early Christianity''. InterVarsity Press. pp. 39ff. ISBN 978-0-8308-2670-4.</ref>.

En e levr ''The Begining of Jewishness'' ('Deroù ar Yuzeviezh') e skriv Shaye J.D. Cohen :

:::Temptet omp, evel just, da dreiñ [''Ioudaïsmós''] da "Yuzevegezh" met re strizh e vije an droidigezh kar, pa oa bet implijet evit ar wezh kentañ, ne oa ket bet strishaet ''Ioudaïsmós'' da sinifiañ ur relijion nemetken. Talvezet a ra kentoc'h "bodañ an holl zoareoù a lakaa ar Yudeaned Yudeaned (pe Yuzevien Yuzevien)." E-touez an doareoù-se, sur ha n'eo ket marteze, ez eus oberoù ha kredennoù a vefe anvet "relijiel" hiziv, met estreget an oberoù hag ar c'hredennoù-se a zo er ger-mañ. Neuze e rankje ''Ioudaïsmós'' bezañ troet gant "Yuzeviezh" kentoc'h eget "Yuzevegezh"<ref>{{en}} Shaye J.D. Cohen 1999 ''The Beginnings of Jewishness: Boundaries, Varieties, Uncertainties'' University of California Press. 105–106. Rannbennad lakaet e brezhoneg a-ratozh evit ar pennad.</ref>.

Diviz a zo neuze e brezhoneg etre ''Yuzevegezh'' ha ''Yuzeviezh'' evit kaozeal eus gwirvoud ar [[Yuzevien]], e-liamm ouzh ar preder diwar-benn o statud : hag ur bobl eo pe feizidi ur relijion ? Ur c'hemm a reer memestra etre "Yuzeviezh", a c'hell bezañ stag ouzh ar pezh a ra ur Yuzev ur Yuzev (heñvelstêr ouzh a oa bez kaoz ''Ioudaïsmós'' uheloc'h)<ref>{{Liamm web|url=https://geriadurbrasfavereau.monsite-orange.fr/file/0d9a9e8f1328b83c6b0e72c9e891a22a.pdf|titl=YUZEVIEZH- /jyze'wijəz\s/, /\'viɛz\s/, /yzeɥiɛh\x/ b.-où judaïcité.|title=Geriadur Bras, lizherenn Y|oberour=Frañsez Favereau|pajenn=14|lennet d'=an 29 a viz Ebrel 2020}}</ref> ha "Yuzevegezh" (pe ''Yudeverezh'') a stager ouzh ster modern ''Judaism'', da lavaret eo ar pezh a zo stag ouzh ar relijion<ref>{{Liamm web|url=https://geriadurbrasfavereau.monsite-orange.fr/file/128866f53dd3241b80ef2f75723f2204.pdf|titl=JUDAÏSME (13° < lat eccl.) YUDEVEREZH m.-ioù|title=Geriadur Bras, lizherenn J|oberour=Frañsez Favereau|pajenn=21|lennet d'=an 29 a viz Ebrel 2020}}</ref>.

Evit kaozeal diwar-benn an dud e reer gant "Yuzev"<ref>{{Liamm web|url=https://geriadurbrasfavereau.monsite-orange.fr/file/128866f53dd3241b80ef2f75723f2204.pdf|titl=JUIF,-VE (10° judeu < lat-gr / hebr. Yehudi; C. Yuzeau, GR Juzéau / Yuzéau, Yuzevyen < Yuzeff &NL Keruzeau Go, NF Uzéau – gall Iddew) YUZEV* / JUZEWem.-ien f.1: e vamm a oa Yuzevez,Doue ar Yuzevien ; Juif errant – GR ar Boudedéau)BOUDEDEO m. (diwezañ den beo Ph & rimes)|title=Geriadur Bras, Lizherenn J|oberour=Frañsez Favereau|pajenn=22|lennet d'=an 29 a viz Ebrel 2020}}</ref> pe "Yudev" (diouzh an den hag ar rannyezh). Ar ger "Jouis" a oa bet implijet e gwerzhioù en XIX{{vet}} kantved met ne seblant ket bezañ chomet er yezh pemdez<ref>{{Liamm web|url=https://www.youtube.com/watch?v=R0kkTw7Xw08|titl=Ar Jouis|oberour=Yann-Fañch Kemener|heuliad=Roudennoù / Traces|lec'hienn=Youtube|embanner=Coop Breizh|bloaz=2018}}</ref>.

=== Kemm etre ar Yuzevien evel pobl hag ar Yuzevegezh ===
Evel en ur bern relijionoù kozh eus ar [[Reter-Nesañ]], ha dre ma oa da gentañ relijion vroadel ur bobl, ez eus diaesterioù o tispartiañ ar relijion eus ar c'henedelezh, ur mennozh a zo estren da breder ar Yuzevegezh ouzhpenn-se. Ar c'hemm-se a oa bet diwanet diwar an dualded prederiet gant [[Platon]] etre an danvez hag ar spered, dualded a oa bet degemeret un tamm er Yuzevegezh hellenistek. Start eo neuze renkañ ar Yuzevegezh er rummadoù bet ijinet er c'hornôg evit renkañ ar bed dre m'eo koshoc'h ar Yuzevegezh eget diwan ar sevenadur gristen kornôg. E-pad o istor hir o doa anavezet ar Yuzevien ar sklaverezh (da vihanañ hervez o skridoù), emrenerezhioù anarkiek, teokratiek hag unpenniek, aloubadegoù, beli galloudoù all hag an harlu. En diaspora e oant bet e darempred gant sevenadurioù Ejipt, Babilon, Persia, Henc'hres hag Henroma ha da c'houde sevenadurioù ha relijionoù all ([[Kristeniezh]], [[Islam]]), luskadoù prederouriezh (Sklêrijennoù) ha sevel ar broadelouriezhoù en Europa, ar pezh a frouezhas gant ganedigezh ur [[Israel|Stad yuzev]] en o mamm-douar bet. Gwelet o doa uhelidi ur bobl (Khazared) treiñ ouzh ar Yuzevegezh a-raok bezañ lonket gant pobloù all ha mont diwar-wel pa voe aloubet o bro. Diwar kement-se en doa arguzennet Daniel Boyarin e "torr ar Yuzeviezh kement rummadoù a identelezh kar n'eo na vroadel, na lignezel, na relijiel, met an holl war un dro, en ur bec'h dael."<ref>{{en}} Boyarin, Daniel (1994). "Answering the Mail". ''A radical Jew: Paul and the politics of identity''. Berkeley, California: University of California Press. ISBN 978-0-520-08592-3. "Jewishness disrupts the very categories of identity, because it is not national, not genealogical, not religious, but all of these, in dialectical tension with one another."</ref>

=== Piv zo Yuzev ? ===
Hervez ar Yuzevegezh rabbinek eo yuzev kement den bet ganet gant ur vamm yuzev pe bet troet ouzh ar Yuzevegezh diouzh an halac'ha. Lod eus ar [[Yuzevegezh adreizhet|Yuzevien adreizhet, frankizour hag adgrouerouriek]] a zegemer bugale evel Yuzev m'eo yuzev unan eus o zud, tad pe vamm, ma vezont desavet evel Yuzevien. Hengoun an identelezh yuzev a oa bet savet diwar un termenadur halac'hek war an orin dre ar vamm hag an troadur. Sonnet e oa bet pa oa bet kodet al Lezenn dre gomz e [[Babilon]] e [[200]]. Disklêriet e oa bet rannoù eus an [[Torah]], evel [[Adlezenn]] 7:1-5, evit digalonekaat an dimeziñ etre Yuzevien ha [[Jentiled]] abalamour ma "vefe distroet da vab diwar va lerc'h evit servijañ doueoù all". Al [[Leviegezh]] 24:10 a embann eo ezel mab un dimeziñ etre ur vaouez hebraek hag ur gwaz [[Ejipt|ejipsian]] eus "kumunizh Israel". Klokaet eo gant [[Levr Ezra]] 10:2-3 ma tiviz an Israelited distro eus Babilon dilezel o fried jentil hag o bugale<ref>{{en}} {{Liamm web|url=https://web.archive.org/web/20081224205847/http://www.torah.org/qanda/seequanda.php?id=318|titl=What is the source of the law that a child is Jewish only if its mother is Jewish?|oberour=Torah.org|lennet d'=an 2 a viz Mae 2020}}</ref> Er [[Karaegezh|Garaegezh]] e kemerer e kont ar vugale diwar an tadoù nemetken, met kumuniezhioù zo a c'houlenn d'an tad ha d'ar vamm bezañ yuzev.<ref>{{en}} {{Liamm web|url=https://www.karaite-korner.org/karaite_faq.shtml|titl=Ask the Karaite: Karaite FAQ|oberour=The Karaite Korner|lennet d'=an 2 a viz Mae 2020}}</ref>.

Ar goulenn-se a oa bet roet pouez adarre dezhañ pa oa bet savet Stad [[Israel]]. Er bloavezhioù 1950 e oa bet savet ar goulenn ''mihu Yehoudi ?'' ("Piv zo Yuzev ?") gant [[David Ben Gourion]] ouzh aotrouniezhoù relijiel ha predourien hag istorourien evit renkañ kudenn ar geodedelezh. N'eo ket renket ar gudenn-se da vat en Israel e-lec'h ma vez savet ar goulenn bep an amzer c'hoazh.

Digor eo holl luskadoù ar Yuzevegezh ouzh an dud a dro ouzh o relijion ma vezont gwirion, daoust ma oa bet klasket digalonekaat seurt choaz da gustum en [[Talmud]]. Priziet eo an treiñ gant un aotrouniezh bennak dre goulennoù, atersadennoù evit priziañ pegen gwirion eo ha pegen barrek eo da heuliañ al Lezenn<ref>{{en}} {{Liamm web|url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/who-is-a-jew|titl=Who is a Jew?|oberour=Rebecca Weiner|embanner=Jewish Virtual Library|lennet d'=an 2 a viz Mae 2020}}</ref> Choaz a reont un anv hebraek relijiel hag evit anv-familh e vez graet ''Ben Avraham'' pe ''Bat Avraham'' anezho ("Ab Abraham"). Un diaezamant a sav gant an doare da anavezet an troadurioù diouzh al luskad : techet eo ar [[Ortodoksiezh yuzev|rabined reizhkredour]] da chom hep anavezet an dud troet ha kadarnaat gant luskadoù all, dreist-holl ma teuont eus luskadoù adreizhet met ivez eus luskadour [[Yuzevegezh virour|mirour]].<ref>{{fr}} Sav-boent al luskad mirour e Frañs war kudenn an troadur {{Liamm web|url=https://www.massorti.com/Vos-conversions-sont-elles|titl=Vos conversions sont elles reconnues par le consistoire ? ou en Israël ?|oberour=Judaïsme Massorti|lennet d'=an 2 a viz Mae 2020}}</ref> Chikan a oa bet etre lezioù-barn reizhkredour zoken war statud tud troet.<ref>{{en}} {{Liamm web|url=https://www.nytimes.com/2015/02/07/us/strains-grow-between-israel-and-many-jews-in-the-us.html|titl=Strains Grow Between Israel and Many Jews in the U.S.|oberour=Samuel G. Freedman|embanner=The New York Times|deiziad=6.02.2015|lennet d'=an 2 a viz Mae 2020}}</ref>.

Embann a ra ar Yuzevegezh rabinek eur yuzev da viken (ne vern peseurt orin, ganet yuzev pe troet yuzev). Diwar-neuze, un den a lavar bezañ dizoue pe troet ouzh ur relijion all a c'hello bezañ gwelet evel Yuzev c'hoazh gant ar Yuzevegezh hengounel. Koulskoude, luskadoù frankizour zo o doa embannet n'halled ket gwelet tud a oa troet ouzh ur relijion all evel Yuzev<ref>{{en}} Heschel, Susannah (1998) ''Abraham Geiger and the Jewish Jesus''. Chicago: University of Chicago Press. p. 157. ISBN 0-226-32959-3</ref> ha Stad [[Israel]] en deus embannet kement-all goude un diviz gant an Dreist Lez-Varn<ref>{{en}} {{Liamm web|url=https://web.archive.org/web/20071006035045/http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/1950_1959/Law%20of%20Return%205710-1950|titl=Law of Return 5710-1950 [diell]|oberour=Ministrerezh israelian an Aferioù etrevroadel|en linenn d'=2007|lennet d'=an 2 a viz Mae 2020}}</ref> Reizhet eo bet ar soñj-se gant al luskad adreizhet avat o lavaret ne oa ket dispartiet da vat hag e ranked gwelet pep degouezh ha pep den evitañ e-unan. Da skouer, unan en dije troet dre heg a c'hello distreiñ hep "ober tra eus e berzh, lusket dre e c'hoant hepken" hag unan en deus dilezet ar Yuzevegezh evit ur relijion all a chom yuzev memestra.<ref>{{en}} Jacob, Walter (1987). ''Contemporary American Reform Responsa. Mars, PA: Central Conference of American Rabbis''. pp. 100–106. ISBN 978-0-88123-003-1.</ref>. Yuzevien troet ouzh ur relijion all a oa anavezet evit bezañ dalc'het liammoù kreñv ouzh o sevenadur orin, da skouer [[Jean-Marie Lustiger]] ur Yuzev troet ouzh ar relijion [[Iliz katolik|gatolik]] betek mont da [[Arc'heskopti Pariz|Archeskob Pariz]] hep dilezel e identelezh orin, pa varvas e voe douaret gant un tamm douar eus Israel ha kanet ar [[Kaddich|C'haddich]] (pedenn evit ar re varv) gant tus eus e familh e kreiz [[Iliz-veur Notre-Dame]].

=== Niver a feizidi yuzev dre vro (e [[2000]]) ===
[[Restr:Star_of_David.svg|thumbnail|dehou|[[Steredenn David]] (מגן דוד, ''magen David''), unan eus arouezioù ar yuzevegezh]]
N'eo ket aes respont d'ar goulenn "pegement a Yuzevien zo" kar n'en em wel ket an holl dud a c'heller lakaat da Yuzev evel-se ha lod eus an dud en em wel evel Yuzevien ne vezont ket anavezet gant luskadoù yuzev zo. Istimet e oa bet ar boblañs yuzev er bed war-dro 14 milion a dud e 2002 (tra ma oant 11 milion tro-dro 1900). Kreskiñ a ra ar boblañs yuzev eus 0.3% bep bloaz, tamm pe damm.

{| class="wikitable sortable"
! Bro
! Niverenn
|+
|[[Stadoù Unanet]]
| 6.000.000
|-
|[[Israel]]
| 5.000.000
|-
|[[Rusia]]
| war-dro 750.000
|-
|[[Frañs]]
| 600.000
|-
|[[Ukraina]]
| 500.000
|-
|[[Kanada]]
| 350.000
|-
|[[Rouantelezh Unanet]]
| 250.000
|-
|[[Arc'hantina]]
| 250.000
|-
|[[Alamagn]]
| 220.000
|-
|[[Brazil]]
| 120.000
|-
|[[Aostralia]]
| 110.000
|-
|[[Hungaria]]
| 100.000
|-
|[[Suafrika]]
| 95.000
|-
|[[Italia]]
| 29.000
|-
|[[Turkia]]
| 23.000
|-
|[[Iran]]
| 20.000
|}

== Sevenadurioù yuzev ==
[[Restr:YemeniJew1914.jpg|thumb|dehou|Ur Yuzev eus [[Yemen]], da lavaret eo [[Mizrac'hed|mizrac'h]] o pediñ e [[1914]]]]
Dre vras, e vez graet '''[[Achkenazed]]''' (אשכנזים, ashkenazim, "alamaned") eus ar yuzevion a orin europat, pe e teufent eus Kreizeuropa pe eus Retereuropa, ha '''[[Sefaraded]]''' (ספרדים, sfaradim, "spagnoled") eus ar re a orin [[spagn]]ol ha [[portugal]]at. Alies e vez graet '''[[Mizrac'hed]]''' (מזרחים, mizrahim, "tud ar reter" ) eus yuzevion a orin arab pe [[kaokazat]].

== Luskadoù relijiel yuzev ==
=== Yuzevegezh rabbinek ===
[[Restr:Eldridge Street Synagogue (42773).jpg|thumb|dehou|[[Sinagogenn]] Eldbridge Street e [[New York]], [[Stadoù-Unanet|SUA]]]]
Ar Yuzevegezh rabbinek ({{he}} "Yahadut Rabanit" – יהדות רבנית) zo stumm pennañ ar Yuzevegezh abaoe ar VI{{vet}} hon mare, ur wezh graet war-dro an Talmud. E berzhioù pennañ zo ar c'hred n'hall ket an [[Torah]] dre skrid bezañ disklêriet reizh hep sikour an [[Torah]] dre gomz hag al lennegezh puilh savet evit spisaat peseurt emzalc'h zo kadarnaet gant al lezenn.

==== Yuzevegezh al luskadoù ====
Ar [[Sklêrijennoù yuzev]] en XVIII{{vet}} kantved o doa degaset birvilh e metoù an [[Achkenazed]] gant ur preder a oa diwanet drezañ meur a luskad relijiel, dreist-holl e broioù saoznek (er [[Stadoù-Unanet]] peurgetket). Er-maez eus [[Israel]], m'eo disheñvel-mik an traoù, e c'heller dispartiañ al luskadoù etre Ortodoks (pe Reizhkredour), Mirour ha Reformet.

* An [[Ortodoksiezh yuzev]] a embann e oa bet diskuliet an [[Torah]] dre skrid ha dre gomz da [[Moizez|Voizez]] gant [[Doue]] war-eeun hag ur c'hevrad eo n'haller ket kemmañ. Hervezo eo ar ''[[Shulchan Aruch]]'' (evehziadennoù diwar-benn an halac'ha) dibenn reoliadur al Lezenn yuzev. A-bouez ruz eo evito 13 pennaenn ar Feiz savet gant [[Maimonidez]]. Gallout a reer dispartiañ an ortodoksiezh e meur a luskad, enno :
** An [[Ortodoksiezh yuzev hengounel]], pe ''haredi'' (''doujus da Zoue''), ne leusk ket kalz plas d'ar vodernelezh ha ne dosta ket kement-se eus an danvezioù er-maez eus ar bed yuzev. Gallout a reer merzhet anezho dre o doare d'en em wiskañ hag o doareoù sonnoc'h da lidañ ha da gaout doujañs ouzh al Lezenn. En o zouez e kaver ar [[C'hasidegezh]], diwanet diwar ar [[Kabala|C'habala]] ha a heul kelenn un den fur ma vez bodet tro-dro ur gumuniezh vihan, hag an [[Haredi Seferad]] diwanet en [[Israel]] e metoù sefarad.
** An [[Ortodoksiezh yuzev nevez]]
** An [[Ortodoksiezh yuzev vodern]] ne bella ket kement-se diouzh ar bed modern na eus danvezioù all ar gouiziegezh.
* Ar [[Yuzevegezh virour]] zo engouestlet d'ar c'hustumoù ha d'al lezennoù hengounel, da skouer doujañs d'ar [[Chabat]] ha d'ar [[Kachrout|c'hachrout]], gant un doare n'eo ket ger-ha-ger da gas pennaennoù ar feiz yuzev ha da lenn an destenn hag un doare pozitiveloc'h da zegemer al lennegezh rabbinek hengounel ha modern. Hervezo n'eo ket difiñv al Lezenn met diorren a ra gant degouezhioù ur bed a cheñch. An Torah zo un diell doueel skrivet gant ar [[Profet|brofeted]] awenet gant Doue evit taolenniñ e volontez, met ne sav ket akord gant an Ortodoksiezh evit lavaret e oa bet diktet an Torah gant Doue da Voizez war-eeun<ref>{{Liamm web|url=https://web.archive.org/web/20070713183805/http://masortiworld.org/faq/theology-%20beliefs/torah-misinai.html|titl=Torah MiSinai : Conservative Views|oberour=Masorti World|deiziad=13.07.2007 [diell]|lennet d'=an 13 a viz Ebrel 2020}}</ref>{{,}}<ref>{{en}} {{Liamm web|url=http://www.jewlicious.com/2005/06/conservative-judaism/|titl=Conservative Judaism|oberour=Jewlicious|deiziad=16.06.2005|lennet d'=an 13 a viz Ebrel 2020}}</ref>. An Torah dre skrid ha dre komz neuze a rank bezañ lennet ha disklêriet diouzh sklêrijenn an amzer a-vremañ ha labourioù ar rabbined bet a-raok.
[[Restr:A women praying.jpg|thumb|dehou|Ur Yuzevez frankizour o pediñ gant an [[taillit]] hag an [[tefillin]] a vez douget gant ar baotred da gustum]]
* Ar [[Yuzevegezh adreizhet]], ''Frankizour'' pe ''Araogour'' hervez ar vro, a sell ouzh ar Yuzevegezh en un doare hollvedel, o leuskel a-gostez an darn brasañ eus Lezennoù lid an Torah evit kas war-raok doujañs al Lezennoù moral. Ingal e vez pep hini (paotred ha merc'hed) e-pad al lidoù a vez kaset alies e yezh(où) ar vro ha pouezañ a ra war an darempred hiniennel ouzh Doue.
* An [[Adgroueouriezh yuzev]] a laka ar pouez war diviz ar gumuniezh evit heuliañ Lezennoù an Torah.

==== Yuzevegezh sefarad ha mizrac'h ====
Variezon zo etre ar c'humuniezhioù [[Sefaraded|sefarad]] ha [[Mizrac'hed|mizrac'h]] evel just, met dre vras e c'heller lavaret n'en em wel ket an div familh sevenadurel-se e stern al luskadoù bet diwanet er bed [[Achkenazed|achkenaz]]<ref>{{en}} {{Liamm web|url=http://www.jcpa.org/dje/articles3/sephardic.htm|titl=Can Sephardic Judaism be Reconstructed?|oberour=Daniel J. Elazar|embanner=Jerusalem Center For Public Affairs|lennet d'=an 13 a viz Ebrel 2020}}</ref> N'eus ket kement-se a luskadoù er metoù-se a gav gwelloc'h kemer an traoù eus tu "an deltenn vras" evit bodañ an holl,<ref>{{en}} {{Liamm web|url=https://www.jpost.com/Jerusalem-Report/Sephardi-Judaism-Straining-to-Stay-Non-Denominational-513181|titl=Sephardi Judaism Straining to Stay Non-Denominational|oberour=Elliot Jager|embanner=Jerusalem Post|deiziad=17.11.2017|lennet d'=an 13 a viz Ebrel 2020}}</ref>. ar pezh zo gwir-tre bremañ en [[Israel]], dreist-holl, a vod ar c'humuniezhioù sefarad ha mizrac'h brasañ er bed. Evelato en Israel ha dreist-holl er-maez eus Israel e c'hell hiniennoù a-orin sefarad pe mizrac'h mont d'ur sinagogenn a glot gant unan eus al luskadoù bet taolennet uheloc'h, pe dre e gredennoù personel, pe abalamour m'eo ar sinagogenn dostañ.

Yuzevegezh an div gumuniezh-se az a kentoc'h war-zu ar virouriezh dre vas, gant lidoù bet skornet pell zo dija. E-touez ar [[Sefaraded]] e kaver memestra skolioù diazezet war kelenn ur rabbi bennak, pe war ur skol-breder.

==== Luskadoù yuzev en Israel ====
[[Restr:Haredi (Orthodox) Jewish Couples at Bus Stop - Outside Old City - Jerusalem (5684561290).jpg|thumb|dehou|Daou goublad haredi o c'hortoz ur bus en [[Israel]]]]
Ar brasañ eus Yuzevien [[Israel]] en em laka e-barzh ar c'hombodoù "lik" (''hiloni''), "hengounel" (''masorti''), relijiel (''dati'') pe ''haredi''.
Alies mat en em wel "lik" ar familhoù a-orin eus [[Europa]] (ar C'hornôg dreist-holl), a zo a-bouez o identelezh yuzev evito, met dizalc'h eus o feiz ha doareoù relijiel. An darn-se eus poblañs Israel a vez er-maez eus ar vuhez relijiel aozet, ha pa vije ar rabbiniezh israelian ofisiel (reizhkredour) pe luskadoù an diaspora (mirour, frankizour).

Al lavarenn ''masorti'' amañ n'eus mann da welet ouzh al luskad mirour (a vez graet masorti anezhañ ivez). Klotañ a ra alies ouzh familhoù a-orin ar "Reter" ([[Reter-Nesañ]], [[Azia]] hag [[Afrika an Norzh]]). Amjestr eo an doare ma implijer ar ger "hengounel" asambles gant "lik" : alies mat e reont anv eus traoù heñvel hag asambles e lakaer enno ur variezon vras a lidoù ha doareoù disheñvel.

N'eus ket brud vat war al lavarenn ''reizhkredour'' en Israel, er prezegennoù da vihanañ, goude m'en em gav kalz muioc'h a dud dindan ar gombod-se eno eget en diaspora. Ar pezh a glot ouzh ar reizhkredouriezh en diaspora az a ennañ ar pezh a vez graet ''dati'' (relijiel) pe ''haredi'' (doujus da Zoue, pe ultra-ortodoks). An eil ger az a ennañ kumuniezh ar Zionouriezh relijiel, pe "Kumuniezh relijiel vroadel", zo bet anavezet tamm ha tamm dindan al lavarenn ''haredi-leumi'' (''haredi'' broadelour) pe ''hardal'', a vesk lidoù hag ul lezenn strizh-kenañ gant un ideologiezh vroadelour diwar-benn Eretz Israel.

Gallout a reer rannañ an ''haredim'' e tri strollad diouzh harzoù etnikel hag ideologel : 1) "Lituanianed" (ket-c'hasigek) a-orin achkenaz ; 2) "C'hasideged" a-orin achkenaz ha 3) Sefaraded.

=== Yuzevegezhioù nann-rabbinek ===
==== Karaegezh ha Samaritanegezh ====
Ar [[Karaegezh|Garaegezh]] en em wel hec'h-unan evel hêred sektoù [[Yuzevegezh an Eil Templ]], evel ar [[Sadukeed]]. Ar Garaited ("Ar Skripturalisted") ne zegemer nemet an Tanac'h hag ar pezh a welont evel ''peshat'' (talvoudegezh eeun), n'eus ket da zegemer aotrouniezh skridoù er-maez eus an Tanac'h. Ar brasañ anezho en em wel evel perzh eus ar Yuzevegezh, met lod anezho ne reont ket.

Ar [[Samaritanegezh|Samaritaned]] zo ur gumuniezh vihan bitous lec'hiet tro dro d'ar [[Menez Gerizim]] e [[Palestina]] hag un darn e [[Holon]] e-kichen [[Tel-Aviv]]. Hervezo int diskennidi israelited [[Rouantelezh Israel]] da vare [[oadvezh an Houarn]]. O lidoù zo diazezet war an [[Torah]] nemetken ha n'en em welont ket perzh eus ar Yuzevegezh daoust d'al liammoù splann.

==== Hamayot (Yuzevegezh Ethiopian) ====
[[Restr:Beta Israeli Kahen at the Western Wall.jpg|thumb|dehou|Ur Yuzev ethioppian er [[Kotel|C'hotel]] e [[Jeruzalem]]]]
''Hamayot'' ("relijion" e [[geuzeg]] hag [[amharikeg]]) a zo kement a doareoù relijiel ar [[Yuzevien ethiopian]]. Disheñvel-mik eo eus ar Yuzevegezh rabbinek, eus ar Garaegezh hag ar Samaritanegezh bet meneget uheloc'h abalamour ma oant bet troc'het eus ar c'humuniezhioù all kalz abretoc'h. Ar Skriturioù sakr (''Orit'') zo skrivet e geuzeg hag o lezennoù e-keñver ar boued zo diazezet war an destenn nemetken, hep diskleriadennoù ouzhpenn degaset gant lez-skridoù. Gouelioù disheñvel o deus ivez, lod eus ar Yuzevegezh rabbinek ne vezont ket lidet pa vez lidet reoù all dianav eus ar Yuzevien all.

==== Luskad B'nei Noah ====
An Noahidegezh zo ur skourr undoueel eus ar Yuzevegezh diazezet war [[Seizh Lezenn Noe]] hag an diskleriadennoù hengounel bet graet e-touez ar Yuzevegezh rabbinek. Hervez an halac'ha n'eus tamm redi ebet d'ar [[Jentiled]] (an dud n'int ket yuzev) da dreiñ ouzh ar Yuzevegezh met bez' o deus da zoujañ d'ar Seizh Lezenn bet roet da Noe evit kaout ul lec'h er Bed da zont, prof diwezhañ ar re reizh o emzalc'h. Ober a reer '''B'nei Noach''' ({{he}} בני נח, "Bugale Noe") eus an dud a heul al luskad-se, aozet dre ar bed a-bezh gant Noahideged pe gant Yuzevien reizhkredour.

En un doare istorel e oa implijet al lavarenn'' B'nei Noach'' evit an holl ziskennidi eus Noe ha ne oant ket Yuzevien, met bremañ e vez implijet kentoc'h evit tud n'int ket Yuzevien a zouj da Seizh Lezenn Noe.

== Lidoù ha doareoù ar Yuzevegezh ==
=== Etik ===
Heñchet gant an [[halac'ha]] a c'hell bezañ an etik yuzev, pe gant priñsipoù moral all. Kustum eur da lavaret eo merket an etik yuzev gant talvoudegezhioù evel ar justis, ar wirionez, ar peoc'h, ar vadelezh, an druez, an humblded hag an emzoujañs. Bez' ez eus doareoù resis e-liamm ouzh ar Yuzevegezh, da skouer an doare da welet an aluzen ([[tzedakah]]) hag ar c'hlask chom hep bezañ negativel ([[lashon hara]]). Tabut a vez etre ar Yuzevien diwar-benn doareoù etik zo.

=== Pediñ ===
[[Restr:Praying at the Western Wall.jpg|thumb|dehou|Den, gwisket gant un [[tallit]], o pediñ er [[Kotel|C'hotel]]]]
Da gustum e ped ar Yuzevien teir gwezh an deiz, [[Chac'harit]], [[Minc'ha]] ha [[Ma'ariv]], gant ur wezh ouzhpenn bep [[Chabat]] hag en deizioù gouel, [[Moussaf]]. E-kreiz bep servij emañ an [[Amidah]] pe ''Shemoneh Esrei''. Ur bedenn a-bouez en ur bern servijoù eo [[Chema Yisrael]] (pe ''Chema'') a zo dibunañ ur werzenn eus an [[Torah]] (Adlezenn 6:4 : {{he}} '''שְׁמַע יִשְׂרָאֵל יְהוָה אֱלֹהֵינוּ יְהוָה אֶחָֽד''' ''Shema Yisrael Adonai Eloheinu Adonai Echad'' "Selaou, Israel : An Aotrou, hon Doue, a zo Doue nemetañ")

Ar brasañ eus pedennoù al lid yuzev a c'hell bezañ dibunet e-unan goude ma kaver gwelloc'h bezañ a-stroll. Ur bedenn a-stroll a c'houlenn un niver-ret a dek den gour (ha yuzev), anvet [[minyan]]. El luskadoù reizhkredour hag en nebeut luskadoù mirour e rank an dek den-se bezañ gwazed, met er brasañ eus al luskadoù mirour hag el luskadoù all e c'hell ar maouezed kontañ er ''minyan''.

Ouzhpenn ar pedennoù hag ar servijoù e tibun ar Yuzevien oberiant [[Listenn pedennoù ha bennozhioù yuzev|pedennoù ha bennozhioù]] a-hed an devezh en ur ober traoù resis. Pediñ a reer en ur sevel goude bezañ dihunet da skouer, a-raok debriñ pe evañ traoù resis, goude bezañ debret hag all.

Disheñvelderioù a gaver etre al luskadoù yuzev disheñvel e-keñver ar pediñ, e-barzh testenn ar pedennoù, pegen alies e peder, an niver a bedennoù dibunet e-kerzh abadennoù resis, implij binvioù sonerezh hag ar c'han hag ar yezh implijet ([[hebraeg]] pe yezh(où) ar vro). Dre vras e vez tostoc'h ar reizhkredourien hag ar virourien ouzh an hengon padal e vez tuetoc'h ar yuzevien adreizhet da lakaat e-barzh elfennoù a-vremañ en o servij. Ouzhpenn-se, er brasañ eus ar sinagogennoù mirour hag en holl sinagogennoù adreizhet hag adframmet e kemer ar maouezed perzh er servijoù kevatal d'ar wazed, ha pa vije perzhioù miret d'ar wazed da gustum (hag er yuzevegezhioù reizhkredour), evel lenn an Torah.

=== Dilhad relijiel ===
[[Restr:Flickr - The Israel Project - Jerusalem.jpg|thumb|dehou|Bugale gwisket en un doare relijiel o c'hoari [[mell-droad]] e [[Jeruzalem]]]]
Ur [[Kippah|c'hippah]] ({{he}} כִּפָּה, liester ''kippot''; {{yi}} יאַרמלקע, ''yarmulke'') zo un tog ront a vez douget war penn ar glopenn en ur bediñ, en ur zebriñ, en ur lavaret bennozhioù pe en ur studiañ testennoù relijiel, pa n'eo ket bepred gant tud relijiel-kenañ. E kumuniezhioù reizhkredour n'eus nemet ar wazed a zoug ar c'hippah, met e kumuniezhioù nann-reizhkredour e c'heller gwelet maouezed o tougen unan. Hervez orin an dud e c'hell bezañ ar ''c'hippot'' bezañ bras pe brasoc'h, eus ur ront ne c'holo nemet penn uhelañ ar penn betek ar re vrasañ a c'holo ar penn a-bezh.

[[Tzitzit]] ({{he}} צִיציִת, distaget ''tzitzis'' gant an [[Achkenazed]]) zo "pempilhennoù" skoulmet ispisial a gaver e pep pevar korn an [[tallit]] ({{he}} טַלִּית), distaget ''tallis'' gant an [[Achkenazed]]), ar chal pediñ. Gwisket e vez an ''tallit'' e-pad ar servijoù pediñ. Meur a gustum zo diwar-benn an deiz ma c'hell unan dougen anezhañ evit ar wezh kentañ. Er gumuniezh [[Sefaraded|sefarad]] e c'heller dougen anezhañ ur wezh graet ar [[Bar ha bat mitzvah|Bar Mitzvah]] padal e kumuniezhioù [[Achkenazed|achkenaz]] zo e komañser d'e wiskañ ur wezh dimezet hag eureudet. Kustum eur da vezañ douaret gant an [[tallit]].

[[Tefillin]] ({{he}} תְפִלִּין) zo div voestad-lêr enno gwerzennoù tennet eus an [[Torah]] staget ouzh tal unan bennak ha gwiaded tro-dro d'e vrec'h gant bandennoù-lêr. Douget e vezont e-pad pedenn ar mintin gant an dud relijiel, gwazed nemetken evit ar reizhkredourien, gwazed ha maouezed zo evit ar yuzevien all.

=== Gouelioù ===
Ar gouelioù zo deizoù ispisial en deiziadur evit lidañ mareoù resis eus istor ar [[Yuzevien]], mareoù ispisial ar bloaz hag ar c'houlzioù-amzer ha temoù e-liamm ouzh o darempred gant Doue hag ar bed.

Ne glot ket an [[deiziadur yuzev]] (350 deiz pep bloaz) gant hini [[deiziadur gregorian|gregorian]] (365 deiz pep bloaz). Neuze ne glot ket ar [[gouel]]ioù yuzev gant deiziadoù gregorian resis kennebeut.

{|
|-valign="top"
|
{| class="wikitable sortable" style="margin:auto; text-align:center; margin-top:20px; font-size:90%;"
|-
|+ Gouelioù yuzev
|- valign="top"
! Anv brezhonek !! Anv hebraek !! Deiziad<br>en [[deiziadur yuzev]] !! Deiziad 2020 !! Notenn
|-
| [[Roch ha-Chanah]] || (ראש השנה, ro’sh ha-shānāh) || Tishri 1-2 || Gwengolo 18-20 || ''Penn-bloaz'', gouel ar bloaz nevez.
|-
| [[Yom Kippour]] || (יום כיפור, yom kippūr) || Tishri 10 || Gwengolo 27-28 || ''Deiz ar Pardon Meur''
|-
| [[Soukot]] || (סֻכּוֹת, sukkōt) || Tishri 15-21 || Here 2-9 || ''Gouel al Lochennoù''
|-
| [[Simc'hat Torah]] || (שמחת תורה, simhat ha-tōrāh) || Tishri 22 || Here 10-11 || ''Levenez an Torah''
|-
| [[Hanouka]] || (חנוכה, hanūkkah) || Kislev 25 - Tevet 2 pe 3 || Kerzu 10-18 || ''Gouel ar Goueleier''
|-
| [[Tou bi-Chvat]] || (ט"ו בשבט, tu bi'shevat) || Shevat 15 || C'hwevrer 10 || ''Ar 15 a viz Shevat'' Penn-bloaz an douar
|-
| [[Pourim]] || (פורים, pûrîm) || Adar 14 || Meurzh 9-10 || ''An Eur''
|-
| [[Pesac'h]] || (פסח, pesah) || Nissan 14-22 || Ebrel 8-21 || ''An Tremen''
|-
| [[Lag ba-Omer]] || (ל"ג בעומר, lag ba-'ōmer) || Iyar 18 || Mae 11-12 || ''33{{e}} deiz an Omer''
|-
| [[Chavouot]] || (שבועות, shavūot) || Sivan 6 || Mae 28-29 || ''Ar Sizhunioù''
|-
| [[Ticha be-Av]] || (תשעה באב, tish‘āh bə-āḇ) || Av 9 || Gouere 29-30 || ''9{{vet}} deiz a viz Av''
|-
| [[Chabat]] || (יום השבת, yom ha-shabbāt) || Bep 7{{vet}} devezh ar sizhun || Eus ar Gwener noz d'ar Sadorn noz || ''Chom a-sav''
|}

Gouelioù nevez abaoe [[1948]]:

* Yom ha-Shoah (יום השואה, yom ha-shoah), devezh ar [[Shoah]]
* Yom ha-Zikaron (יום הזכרון , yom ha-zikaron), devezh soudarded kozh [[Tsahal|arme Israel]] 
* Yom ha-Atsma'out (יום העצמאות, yom ha-atzma'uth), devezh [[dizalc'hidigezh]] stad [[Israel]]
* Yom Yerouchalayim (יום ירושלים, yom yerushalāyim), devezh [[Jeruzalem]]

Yom ha-Zikaron, Yom ha-Atsma'out ha Yom Yerouchalayim a vez lidet e stad Israel ha gant yuzevion relijiel broadelour. Ne lid ket feizidi a gredennoù yuzev all (d. skw. [[Netourei Karta]]) ar gouelioù-mañ.

==== Chabat ====
[[Restr:Shabbat Challos.jpg|thumb|dehou|Div [[C'hallah]], bara gwiaded fardet evit bep [[Chabat]], diskouezet e deroù pred Chabat dindan ur golo.]]
[[Chabat]] zo an deiz sizhuniek gouestlet d'an diskuizh, a gomañs ur pennadig a-raok Gwener noz evit padet betek ur pennad goude Sadorn noz. Lidañ a ra deiz diskuizh Doue goude bezañ tremenet c'hwec'h devezh o krouiñ ar bed<ref>{{en}} {{Liamm web|url=http://www.jewfaq.org/shabbat.htm|titl=Shabbat|oberour=Judaism 101|lennet d'=ar 14 a viz Ebrel 2020}}</ref>. Un devezh a-bouez eo evit ar Yuzevien ha meur a lezenn a ren anezhañ. Pa'z a an heol da guzh d'ar Gwener noz e tegemer maouez an ti ar Chabat en ur lakaat div c'houlaouenn-goar (pe muioc'h) war elum en ur lavaret ur bennozh. Komañs a ra ar ped gant ar [[Kidouch|c'hidouch]], ur bennozh dibunet a-vouezh uhel war ur werennad gwin, hag ar [[Mohtzi]], ur bennozh lavaret war ar bara. Kustum eur da gaout [[C'hallah]], daou damm bara gwiaded, fardet gant bleud, vioù, laezh ha mel, war an daol.

Ar Chabat-pad eo difennet ober unan eus an 39 ''melac'ha'', troet evel ''labour'', daoust ma n'eo ket "labour" evel ma komprener ar ger-se bremañ. Difennet eo neuze lakaat tan war elum, skrivañ, implijet arc'hant ha dougen tra er-maez eus an ti. Difenn implijet tan zo bet ledanaet d'an tredan hag implijet un oto.

==== Tri Gouel ar Pirc'hirinaj ====
An tri gouel-se zo anvet ''regalim'' en [[hebraeg]] (diwar ''regel'' : troad). Merkañ a reont darvoudoù bras istor ar Yuzevien, mesk-ha-mesk gant lidañ tremen ar mareoù-amzer. Kustum e oa an dud d'ober ur pirc'hirinaj da [[Jeruzalem]] da aberzhiñ en Templ da vare ar gouelioù-se.
*[[Pesac'h]], a bad ur sizhun, a lid an [[Ermaeziadeg]] eus [[Ejipt]]. En amzerioù kozh e teue e memes koulz hag eostiñ an [[heiz]]. Ar gouel nemetañ a reer er gêr penn-da-benn eo, tro-dro d'ur pred anvet [[Seder Pesac'h|Seder]]. Tennañ a reer ar produioù savet gant goell eus an ti (ar [[c'hametz]]) eus an ti a-raok ar gouel ha difennet eo debriñ seurt produioù a-hed ar sizhun. Mont a ra betek ez eus bet krouet un norm ispisial evit ar [[Kachrout|c'hachrout]], ''cashrut lePessa'h''. Debriñ a reer [[matzah]] e-lec'h bara.
* [[Chavouot]] (Gouel ar sizhunioù) zo aozet e koun diskuliadenn an [[Torah]] d'an Israelited e [[Menez Sinai]]. Anvet eo ivez ''Gouel Bikurim'', da lavaret eo Gouel ar Frouezh kentañ abalamour ma veze dalc'het gwezhall da vare eostiñ an ed.
* [[Soukot]] (Gouel al Lochennoù) zo lidet e koun an daou-ugent bloaz tremenet en dezerzh gant an Israelited war an hent d'an Douar Prometet. Kustum eur da sevel lochennoù pe teltennoù el liorzh (pe war ar balkonioù) anvet ''sukkot'' e koun goudor berr-pad an Hebreed en dezerzh. Dalc'het e veze e memes koulz hag eostiñ ar frouezh a fin mare al labour-douar. Padet a ra ur sizhun hag echuiñ a ra gant daou c'houel distag, [[Chemini Atzeret]] ma peder evit ma teuio ar glav ha [[Simc'hat Torah]] a glot gant fin kelc'h lenn an Torah a-raok adkomañs anezhi en-dro.

==== An Deizioù Hael Uhel ====
[[Restr:Students at Chabad at Texas A&M University Breaking the Yom Kippur Fast in 2019.jpg|thumb|Studierien [[Chabad]] e [[Texas]] o terriñ yun [[Yom Kippour]] e [[2019]]]]
An Deizioù Uhel (''Yamim Noraim'' pe "deizioù an doujañs") zo kreizennet tro ar barnañ hag an digarez.
* [[Roch ha-Chanah]] (c'hoazh ''Yom Ha-Zikkaron'' "Deiz ar C'houn", ha ''Yom Teruah'' "Deiz da lakaat ar [[shofar]] da seniñ") zo ar bloavezh nevez yuzev ("penn-bloaz" ger-ha-ger), daoust ma c'hoarvez e-pad seizhvet miz an [[deiziadur hebraek|deiziadur]], miz [[Tishri]] Komañs a ra gant ar gouel-mañ ur mare a 10 devezh damantiñ a gas war-zu Yom Kippour, 10 devezh evit klask en e ene ha klask dresañ o fazioù, graet a-ratozh pe ket a-hed ar bloaz. D'an deiz-se e vez sennet ar [[shofar]], ur c'horn maout, er sinagogenn, debret avaloù ha mel ha lavaret bennozhioù war bouedoù ispisial.
* [[Yom Kippour]] ("Deiz an Damantiñ") zo devezh haelañ ar bloaz. Un devezh yun a-stroll eo ouzhpenn pediñ evit bezañ digarezet eus e bec'hedoù. Ar yuzevien oberiant a vez kustum da dremen an devezh er [[sinagogenn]] o tibunañ pedennoù. Ouzhpenn e teu alies yuzevien ne vezont ket ken oberiant d'an deiz-se ha yuniñ gant ar re all. An neizheur e tebrer ur pred rak-yun a-raok enaouiñ ar gouleier-koar, ar [[seuda mafseket]]. Komañs a ra servijoù an neizheur er sinagogenn gant ar pedenn ''Kol Nidre''. Kustum eur d'en em wiskañ gant dilhad gwenn, dreist-holl evit ar ''C'hol Nidre'', ha ne zouger ket botoù-lêr. Pedet start e vez an deiz a-bez a-raok echuiñ ar servij diwezhañ, anvet ''Nei'lah'', o c'hwezhañ hir ar shofar.

==== Gouelioù "nevez" ====
[[Restr:Hanuka-Menorah-by-Gil-Dekel-2014.jpg|thumb|dehou|Ur [[menorah]] enaouet evit [[Hanouka]]]]
Ar gouelioù da heul zo gouelioù "nevez", da lavaret eo n'int ket meneget en [[Torah]]. E koun darvoudoù kalz nevesoc'h, daoust ma n'eur ket sur atav hag-int c'hoarvezet da vat, int bet savet.
* [[Pourim]] ({{he}} פורים ''Pûrîm'' "eurioù") zo ur gouel leun a levenez e koun disamm Yuzevien [[Persia]] a oa da vezañ lazhet gant [[Haman]], hervez [[Levr Esther]]. D'an deiz-se e lenner e publik ''Meguilat Esther'' en ur oc'h trouz pa glever anv Haman, reiñ a reer an aluzen, debriñ a reer gwastilli bihan anvet [[hamantaschen]], dibunañ a reer er straedoù treuzwisket ha sañset eur da vezviñ un tamm gant gwin.
*[[Hanouka]] ({{he}} חֲנֻכָּה‎, ''ḥanuká'' "sakradur"), anavezet ivez dindan "Gouel ar Goueleier" a bad 8 devezh adalek ar 25 a viz Kislev. Bep noz, er gêr, e lakaer war elum goulaouennoù-koar, da gentañ unan, an deiz war-lerc'h div hag all betek enaouiñ eizh d'an noz ziwezhañ. E koun adsakradur an Templ goude brezel ar Vakabeaned, pa badas eizh devezh ul lampenn eoul a oa sañset bezañ a-walc'h evit un devezh nemetken, pezh a roas amzer d'ar veleien fardañ eoul nevez. Ne oa ket ur gouel a-bouez a-bouez gwezhall met deuet e oa da vezañ anavezetoc'h gant savidigezh Stad [[Israel]], pa voe roet da anavezet darvoudoù "harozius" istor ar Yuzevien, hag abalamour ma kouezh tamm pe damm e memes mare ha [[Nedeleg]].

==== Yunoù ====
[[Ticha be-Av]] ({{he}} תשעה באב‎ or ט׳ באב, "an 9{{vet}} a viz Av") zo devezh evit dougen kañv ha yuniñ e koun distrujadenn an [[Templ Jeruzalem|Temploù]] kentañ hag eil, met ivez [[Skarzhadeg ar Yuzevien eus Spagn]]. Bez ez eus yunoù bihan all diwar-benn distrujadennoù an Templ dalc'het da zeiziadoù all.

==== Gouelioù israelian ====
Pa oa bet savet [[Israel]] e oa bet lakaet devezhioù vak ouzhpenn.
*[[Yom ha-Shoah]] (יום השואה, ''yom ha-shoah'' "Devezh e koun ar [[Shoah]]") evit kaout soñj eus ar Yuzevien drouglazhet gant an nazied e-pad an [[Eil brezel bed]]. Lod a gav gwelloc'h aozañ un dra bennak evito d'an 10 a viz Tevet.
*[[Yom ha-Zikaron]] (יום הזכרון , ''yom ha-zikaron'' "Devezh Koun") evit ar soudarded bet lazhet.
*[[Yom ha-Atsma'out]] (יום העצמאות, ''yom ha-atzma'uth'' "Devezh Dizalc'hidigezh Israel").

=== Lidoù-buhez ===
Lidoù a vez aozet a-hed ar vuhez evit merkañ tremen an amzer ha kreñvaat an identelezh yuzev kenkoulz hag ar bezañs er gumuniezh.
* [[Brit milah]] - Degemer e reer ar paotredigoù oadet a 8 deiz en ''Emglev'' dre lid an [[amdroc'h]]. Reiñ a reer e anv [[hebraeg|hebraek]] d'ar babig e-pad al lid. Ul lid-envel evit ar plac'hedigoù, anvet [[zeved habat]] (pe ''brit bat''), a zo, met n'eo ket heuliet kement.
* [[Bar ha bat mitzvah]] - An tremen eus ar bugaleaj d'an oad gour a c'hoarvez pa dizh ur plac'hig he 12 vloaz hag ur paotrig e 13 vloaz, e metoù [[Ortodoksiezh yuzev|reizhkredour]] ha [[Yuzevegezh virour|mirour]], 13 vloaz evit an daou e metoù ar [[yuzevegezh adreizhet]]. Lidet e vez en ur bediñ an den gour nevez (paotred nemetken evit ar reizhkredourien), da ren ar vodadeg er [[sinagogenn]] evit ur bedenn ha lenn un darn eus an [[Torah]].
* [[Dimeziñ er Yuzevegezh|Dimeziñ]] - Un darvoud a-bouez eo er vuhez. Dalc'het e vez dindan ar [[c'houppah]], un dell-eured a zo arouez un ti leun a levenez. E fin al lid e torr ar paotr nevez ur werenn gant e droad, arouez kañv peurbadel an [[Templ Jeruzalem|Templ]] ha strewadur ar bobl yuzev.
* [[Kañv er Yuzevegezh|Mervel ha dougen kañv]] - Ur c'hañv e meur a bazenn a zo. Ar bazenn gentañ zo anvet [[chiva]] (ger-ha-ger : "seizh", evit ar seizh devezh ma pad) ma ranker chom er gêr azezet da vezañ sikouret ha soulaset gant familh ha mignoned. An eil pazenn, ''shloshim'' (a bad ur miz) hag evit ar re o dije kollet unan eus o zud ez eus un trede pazenn ''avelut yud bet chodesh'', a bad 11 miz.

=== Lenn an Torah ===
[[Restr:ReadingOfTheTorah.jpg|thumb|dehou|Un den o lenn an Torah]]
E-kreiz servij-pediñ pep gouel ha pep [[Chabat]] emañ lenn an [[Torah]] e publik, e-liamm ouzh lenn levrioù all an [[Tanac'h]]. E-pad ar bloaz e lenner an Torah a-bezh, gant ar c'helc'h o kregiñ bep [[diskar-amzer]] da vare ar gouel [[Simc'hat Torah]]. Lenn an Torah zo un enor a c'hell bezañ roet d'unan bennak a c'hoarvez traoù pouezus er vuhez, da skouer ganedigezh ur bugel. War-dro 13 vloaz e vez aozet ur gouel evit lidañ eur deuet war an oad hag eur gouest da heuliañ ar [[mitzva|mitzvot]] e-lec'h ma lenner an Torah evit ar wezh kentañ dirak ur bodad tud, ar [[Bar ha bat mitzvah|bar mitzva]] evit ar baotred hag ar [[Bar ha bat mitzvah|bat mitzva]] evit ar merc'hed.

=== Savadurioù relijiel ===
Gwezhall gozh e troe ar relijion yuzev tro-dro d'un [[Templ Jeruzalem|Templ]] nemetañ, met distrujet e voe gant ar [[Romaned]] e 70 hag abaoe eo bet adimplijet al lec'h gant ar [[Kristeniezh|Gristeniezh]] hag an [[Islam]]. Desket o deus ar yuzevien ober gant savadurioù all evit en em vodañ ha pediñ a-stroll, anvet [[sinagogenn]]où.

Ur sinagogenn zo un ti evit pediñ ha studiañ. Ur pezh zo evit pediñ a-stroll, pezhioù bihan evit studiañ hag ur pezh all evit en em vodañ evit ur pred, un emvod pe implijoù nann-relijiel all. N'eus tamm pil-patrom ebet evit ar sinagogennoù a c'hell bezañ disheñvel-mik an eil diouzh eben diouzh ar vro, ar mare, ar gumuniezh... An [[Achkenazed]] a implij ar ger ''shul'' tra ma ra alies "temploù" eus o sinagogennoù gant al luskad [[Yuzevegezh adreizhet|adreizhet]].

Sed aze un nebeud traoù boutin d'ar sinagogennoù :
* [[Ark an Torah|An Ark]] (anvet ''aron ha-kodesh'' gant an Achkenazed hag ''hekhal'' gant ar Sefaraded) zo al lec'h ma talc'her an [[Torah]] pa ne vez ket lennet.
* Ul leurenn uhel evit degemer an Torah hag al lenner.
* Ar c'houlaouenn beurbadel (''ner tamid''), ul lampenn a vez atav war enaou evit kaout koun eus [[menorah]] an [[Templ Jeruzalem|Templ]].

Ouzhpenn ar sinagogennoù ez eus savadurioù all implijet gant ar yuzevien, evel ar [[yeshiva]], ar skol war an danvezioù yuzev, hag ar [[mikvah]], ar c'hibelloù-lid.

=== Lezennoù-boued : kachrout ===
[[Restr:Kosher McDonald's, Abasto Shopping, Buenos Aires.jpg|thumb|dehou|Ur preti [[McDonald's]] [[Kachrout|kacher]] e [[Buenos Aires]].]]
{{Pennad pennañ|Kachrout}}
Anavezet eo lezennoù relijiel ar yuzevien e-keñver ar boued dindan an anv [[kachrout]]. Ar boued fardet diouzh al lezennoù-se zo anvet [[boued kacher|kacher]] hag ar boued n'eo ket kacher zo ''treifah'' pe ''treif''.

Ul lodenn vras eus al lezennoù-se a bleg gant ar produioù graet gant anevaled. Da skouer, anevaled kacher zo anevaled rannet o c'harn hag a chaok o geot. An anevaled ''treiff'' anavezetañ zo moarvat ar [[moc'h]],<ref>{{en}} {{Liamm web|url=https://www.meaningfullife.com/the-kosher-pig/|titl=The Kosher Pig?|oberour=Meaningful Life|lennet d'=an 20 a viz Ebrel 2020}}</ref> daoust dezhañ kaout karnioù rannet ne chaok ket geot<ref>{{en}} {{Liamm web|url=https://web.archive.org/web/20110606010806/http://www.oukosher.org/index.php/common/article/9660/|titl=Tamar Levy, St. Louis, MO – Block Yeshiva High School, Grade 9|oberour=Oukosher.org [diell]|lennet d'=an 20 a viz Ebrel 2020}}</ref> Kacher e c'hell bezañ ar boued-mor ma vez angelloù ha skant dezho. Ar peurrest, evel ar [[sili]], ar [[kranked|c'hranked]] hag ar [[kregin|c'hregin]] zo ''treif'' neuze. Ur roll laboused ''treif'' zo en [[Torah]], met kollet eo bet talvoudegezh anv meur a spesad neuze ne ouezer ket da vat peseurt laboused zo kacher pe ket. Kustumoù zo memestra o doa dalc'het soñj eus un nebeud laboused kacher. [[Yer]] ha [[yer-indez]] zo aotreet en ur bern kumuniezhioù neuze. Kement aneval all, [[stleviled]], [[divelfenneged]], [[amprevaned]] zo ''treif''.<ref name="Judaism 101 Kashrut">{{en}} {{Liamm web|url=http://www.jewfaq.org/kashrut.htm|titl=Kashrut: Jewish Dietary Laws|oberour=Judaism 101|lennet d'=an 20 a viz Ebrel 2020}}</ref>.

Estreget ar rannadur-se, evit bezañ lakaet da gacher, kig ha kig-yar (pas ar pesked) a rank dont eus un aneval yac'h lazhet en ur mod ispisial anvet [[chec'hitah]]. Hep an doare mat d'e lazhañ, un aneval kacher a zeu da ''dreif''. Gant ar chechitah e klask lazhañ buan hag ar muiañ a diboan ma c'heller evit an aneval. Goude-se e ranker tennañ darnoù dic'hlann an aneval, evel ar [[gwad]], tammoù [[druzoni|druz]] hag ar mavig-kamm.<ref name="Judaism 101 Kashrut"/>

Berzet eo ivez gant al [[halac'ha|lezenn yuzev]] debriñ kig ha laezhaj asambles ha rankout a reer gortoz ur pennad a-raok debriñ an eil pe egile goude ur pred. Cheñch a ra ar pennad-se diouzh e peseurt urzh int bet debret ha diouzh ar gumuniezh, met gallout a ra mont betek 6 eurvezh. Diazezet eo diwar ur werzenn en [[Torah]] a zifenn poazañ ur venn e laezh e vamm met da vat derevet eo ar reolenn eus an Torah dre gomz, an [[Talmud]] hag al lezenn rabbinek.<ref name="Judaism 101 Kashrut"/> Tabut zo war statud ar c'hig-yar e-keñver al laezhaj, lod a zifenn meskañ an daou, lod a lavar n'eo ket ur gudenn.

Implijet listri ha fornioù gant un doare boued pe egile a c'hell lakaat boued da vezañ ''treif'' goude ma oa kacher, da skouer ma servijer boued kacher gant loaioù a oa bet e-barzh traoù ''treif'' pe asiedoù bet lakaet kig enno padal e oa bet dienn un nebeud eurvezhioù a-raok, an holl draoù-se a laka ar boued da vezañ ''treif''.<ref name="Judaism 101 Kashrut"/> Mont a ra kumuniezhioù [[Yuzevegezh virour|mirour]] hag an holl gumuniezhioù [[Ortodoksiezh yuzev|reizhkredour]] pelloc'h en ur zifenn evañ produioù ar [[rezin]] aozet gant [[Jentiled]], abalamour da gustumoù [[pagan]] kozh a implije gwin.<ref name="Judaism 101 Kashrut"/>

N'eus tamm displegadenn ebet en [[Torah]] evit al lezennoù-se,<ref name="Judaism 101 Kashrut"/> war-bouez ar preder bezañ glann, met klasket e oa bet reiñ un nebeud respontoù. Ar glanded lidek a vije unan anezho, evel just, ouzhpenn deskiñ en em gontrolliñ, broudañ an doujañs da volontez [[Doue]], chom hep bezañ kri e-keñver an anevaled ha derc'hel dibarded ar gumuniezh yuzev<ref>{{en}} {{Liamm web|url=http://www.religionfacts.com/kosher|titl=Kosher|oberour=ReligionFacts|lennet d'=an 20 a viz Ebrel 2020}}</ref>. Ar rummadoù disheñvel a lezennoù-boued a oa diorroet diwar meur a abeg disheñvel moarvat, ma ne oa ket diwar meur a abeg evit ur reolenn.

Chom bev avat zo pouezusoc'h eget an holl lezennoù bet meneget uheloc'h, evel m'eo pouezusoc'h eget an holl [[halac'ha]]<ref>{{en}} {{Liamm web|url=http://www.jewishmag.com/136mag/uk_rationing/uk_rationing.htm|titl=Remembering Life in England during World War II|oberour=Jewish Mag|lennet d'=ar 21{{añ}} a viz Ebrel 2020}}</ref>{{,}}<ref>{{he}} {{Liamm web|url=https://www.biu.ac.il/JH/Parasha/shmini/lict.html|titl=מספר 805|oberour=Dr. Ezekiel Liechtenstein|embanner=אוניברסיטת בר-אילן  הפקולטה למדעי היהדות|lennet d'=ar 21{{añ}} a viz Ebrel 2020}}</ref>.

=== Lezennoù ar glanded-lid ===
Taolennet eo gant an [[Tanac'h]] penaos e c'hell bezañ unan bennak glann-lid (''tahor'') dont da dic'hlann-lid (''tamei''). Degouezhioù ma c'hoarvez seurt traoù zo pa vez touchet korf unan bennak [[marv]], pe [[bez]]ioù, fluz-hadeg , fluz-forzh, [[amzerioù]] ha pa vez touchet unan bennak deuet dic'hlann abalamour d'an degouezhioù-se. Er Yuzevegezh rabbinek eo berzet d'ar [[Kohen|Gohaned]], izili ar renkad az ae da [[beleg|veleien]] da vare an [[Templ Jeruzalem|Templ]], mont e-barzh ur [[bered|vered]] ha tostaat ouzh unan bennak marv<ref>{{en}} {{Liamm web|url=https://web.archive.org/web/20070317042450/http://www.ou.org/torah/tt/5767/shemot67/mikdash.htm|titl=SHEYIBANEH BEIT HAMIKDASH... [diell]|oberour=Avi Kehat|lennet d'=ar 21{{añ}} a viz Ebrel 2020}}</ref> abalamour ma veze goulennet ganto bezañ en ur stad glann p'o doa da zebriñ o roadenn-vara ([[Terumah]]). Deuet e oa reolennoù zo stag ouzh ar roadenn-se da astenn war an holl, da skouer, gwalc'hiñ e zaouarn a-raok debriñ bara.

==== Glanded ar familh ====
Un isrann eus ar reolennoù-se en deus kemeret pouez eo ar reolennoù stag ouzh glanded ar merc'hed o deus o [[amzerioù]]. Anvet eo ar reolennoù-se [[niddah]] ("dispartiañ) pe glanded ar familh. A-bouez ruz eo ar reolennoù-se evit ar yuzevien a-heul rik an [[halac'ha]] met ne vezont ket heuliet gant ar yuzevien frankizoc'h.<ref name="Kosher Sex">{{en}} {{Liamm web|url=http://www.jewfaq.org/sex.htm|titl=Kosher Sex|oberour=Judaism 101|lennet d'=ar 21{{añ}} a viz Ebrel 2020}}</ref>

Lakaet ez eus bet reolennoù ouzhpenn da reoù an [[Torah]] gant ar rabbined, dreist-holl en [[ortodoksiezh yuzev]]. Da skouer, e-pad an amzerioù, eo goulennet gant an Torah e chomje ur vaouez a-sav gant an [[darempred rev|darempredoù rev]] e-korf 7 devezh, nemet ma pad pelloc'h an amzerioù, neuze e ranko astenn ar prantad hep seks e-pad 7 devezh c'hoazh. Kendeuzet e voe an daou brantad-se gant ar rabbined a urzhias d'ar maouezed chom a-sav gant an darempredoù-rev adal ma oa kroget an amzerioù ha betek 7 devezh ur wezh echuet. Ouzhpenn d'an dra-se eo difennet d'he [[gwaz]] touchal anezhi ha kousket er memes gwele hag hi e-pad ar prantad-se. Da c'houde e c'hell ar vaouez en em c'hlannañ en ur [[mikve]].<ref name="Kosher Sex" /> N'eo ket heuliet ar reolennoù-se gant ar Yuzevien frankizoc'h avat.

Ar Yuzevien [[Beta Israel|Ethiopian]] a zalc'h gant kustumoù kozh o lakaat ar merc'hed da gousket e lochennoù dispartiet eus an ti hag, heñvel ouzh a c'hustumoù [[Karaitegezh|karait]], ne zegemeront ket ar maouezed oc'h amzeriañ en o zemploù kar e rankjent chom glann. Adal m'int bet degemeret en [[Israel]] avat e teuont da kustumoù tostoc'h ouzh re ar Yuzevien all.

== Heñchañ ar c'humuniezhioù ==
=== Beleien ar mare klasel ===
N'eo ket ken bras plas ar veleien er Yuzevegezh eget ar pezh a oa a-raok [[70]] pa voe distrujet [[Templ Jeruzalem]] gant an arme [[Impalaeriezh Roma|roman]] kaset gant [[Vespazian]]. A-raok ar mare-se e veve ar veleien en Templ hag ober a raent war-dro an aberzhoù. N'eo ket forzh piv az ae da veleg, hêret e vez c'hoazh dre ar familh hag an dra-se zo kaoz int enoret c'hoazh hiziv an deiz daoust ma n'o deus tamm talvoudegezh evet ken. Ur bern yuzevien, dreist-holl [[Ortodoksiezh yuzev|reizhkredourien]], a soñj dezho e vo ezhomm eus ar veleien en-dro pa vo savet Trede Templ Jeruzalem en amzer da zont.
E-touez ar veleien ez eus :
*[[Kohen|Kohanim]] (beleg) - diskennidi [[Aaron]], breur [[Moizez]], a oa fiziet an aberzhiñ enno da vare an Templ. Hiziv e c'halver ur c'hohen da gentañ evit lenn an [[Torah]], ober war-dro [[Bennozh ar beleg]] pe oberoù stag ouzh o c'harg.
*[[Levidi]] - diskennidi [[Levi]], mab [[Jakob]]. Da vare an Templ o doa da ganañ ar [[Psalmoù]], da gempenn an ti, da sevel mogerioù nevez, da ziwall an ti, da sikour ar veleien hag a-wezhioù o doa da zisklêriañ al Lezenn ha kustumoù an Templ d'ar publik. Hiziv e c'halver ul levi da eil evit lenn an Torah.

=== Pennoù-pediñ ===
Adalek mare ar [[Mishna]] hag an [[Talmud]] betek bremañ ez eus bet ezhomm er Yuzevegezh eus tud arbennik evit ober war-dro lidoù zo. Ur yuzev zo gouest d'ober war-dro hogozik an holl ezhommoù war ar pediñ, met traoù zo - lenn an [[Torah]] hag an [[Haftarah]], ar bedenn evit ar re varv, ar bennozh evit ar plac'h hag ar paotr nevez, ar bennozh-klok goude ur pred - a c'houlenn un niver-ret ar yuzevien, ar [[minyan]], da lavaret eo dek yuzev asambles.

En ur [[sinagogenn]], an dud arbennik pennañ eo :
*[[Rabin]] ar gumuniezh - Un den desket karget da respont d'ar goulennoù diwar-benn al [[halac'ha|Lezenn]] Evit dont da rabin e ranker bezañ urzidiget gant un aotrouniezh choazet gant ar gumuniezh (d.l.e. gant ur rabin reizhkredour pe, ma vez ur gumuniezh [[Yuzevegezh virour|virour]] pe [[Yuzevegezh adreizhet|adreizhet]] gant ur skol rabined). N'eo ket ret d'ur gumuniezh kaout ur rabin dre ret. Lod eus ar c'humuniezhioù o deus ur rabin met lakaet eo d'unan all d'ober evel ''shatz'' pe ''baal kriyah'' (sellet dindan).
*[[C'hazzan]] (kantor) - ur c'hanour desket a servij da ''shatz''. Choazet eo evit e vouezh vrav, e ouiziegezh e tonioù hengounel, e gompren eus talvoudegezh ar pedennoù ha pegen gwirion e vez pa zibun anezho. N'eo ket dav d'ur gumuniezh kaout ur c'hazzan.

Servijoù ar pedennoù yuzev a c'houlenn kaout daou berzh a c'hell bezañ, met pas atav, fiziet en ur rabin pe ur c'hazzan. Er c'humuniezhioù ma n'int ket fiziet enno e c'hell bezañ fiziet e neb a garo er gumuniezh, gant ma troio etre hec'h izili :
*''Shaliah tzibour'' pe ''shatz'' (penn - ger-ha-ger 'kannad' - ar gumuniezh) - karget eo da heñchañ an dud bodet evit pediñ asambles hag a-wezhioù e c'hell pediñ evit reprezantiñ ar gumuniezh, pas evit he erlec'hiañ met kentoc'h evit aesaat an traoù. Kemer a ra perzh ar gumuniezh e seurt pedennoù en ur lavaret ''amen'' e fin ar bedenn : gant al lavarenn-se e teu pedenn ar ''shatz'' da vezañ pedenn ar gumuniezh. Kement den gour gouest da bediñ sklaer ha difazi a c'hell bezañ ''shatz'', evit ur bedenn pe belloc'h. N'eus nemet gwazed a c'hell bezañ ''shatz'' e kumuniezhioù reizhkredour hag un darn eus ar c'humuniezhioù mirour, padal e c'hell maouezed bezañ ''shatz'' ivez e kumuniezhioù araogouroc'h.
*''Baal kriyah'' pe ''baal koreh'' (mestr al lenn) zo karget da lenn darn sizhuniek an [[Torah]]. Goulenn a reer an hevelep koñdisionoù evit bezañ ''baal kriah'' hag evit bezañ ''shatz'' ha gallout a reer bezañ an daou. Dre vras e vez barrek unan bennak d'ober meur a berzh disheñvel el lid, met dre ma vez meur a hini barrek e vez rannet al labour etrezo.

Alies mat e vez er c'humuniezhioù (dreist-holl ar re vrasañ) :

* ur ''gabbai'' - Gervel a ra an dud da lenn an Torah, envel a ra ur ''shatz'' evit pep servij ma n'eus ket unan anvet da gustum ha e-karg eus kemenn ar [[sinagogenn]] emañ ivez.

An tri ferzh meneget a-us a vez graet a-youl vat, hag un enor e vez. Abaoe an XVIII{{vet}} kantved e oa bet kemeret ar boaz da groprañ rabined ha c'hazzaned da c'hoari perzh ar ''shatz'' hag hini ar ''baal kriyah'' ha gwir e chom dreist-holl e kumuniezhioù [[Yuzevegezh virour|mirour]] hag [[Yuzevegezh adreizhet|adreizhet]]. E kumuniezhioù [[Ortodoksiezh yuzev|reizhkredour]] e vez c'hoariet ar perzhioù-se gant tud a-youl vat pep hini d'e dro. Goude ma vez alies ouzhpenn ur rabbi evit pep kumuniezh e vez gopret c'hazzaned nebeutoc'h-nebeutañ e kumuniezhioù er [[Stadoù-Unanet]] ha ral e kaver tud arbennik evit ar perzhioù all.

==== Perzhioù relijiel arbennik ====
[[Restr:Jewish scribe writing the Torah.jpg|thumb|dehou|Ur [[sofer]] eus [[Yemen]] o skrivañ ur roll eus an [[Torah]].]]
* [[Dayan]] (barner) - Ur rabbi urzidiget en deus heuliet studioù war ar gwir hag ezel eus ur [[beth din]] (ul lez-varn rabbinek). En [[Israel]] emañ an [[dimeziñ]] hag an torr-dimeziñ, an treiñ war-zu ar Yuzevgezh hag an tabutoù arc'hant etre daouarn seurt lezioù-barn, e-keit ma chom er gumuniezh yuzev.
* [[Mohel]] (amdroc'her) - Un den arbennik e lezennoù an amdroc'h, bet kelennet gant ur mohel en deus tapet skiant-prenet, gouest d'ober war-dro ar [[brit milah]] ([[amdroc'h]]).
* [[Chec'hitah|Choc'het]] (boser lidek) - Evit ma vo [[kachrout|kacher]] ur c'hig bennak e rank bezañ lazhet gant ur choc'het a zo arbennik e lezennoù ar c'hachrout goude bezañ bet heuliet kentelioù gant ur choc'het all.
* [[Sofer]] (skrib) - Rolloù an [[Torah]], an [[teffilin]], ar [[mezuzah|mezuzot]] (rolloù a stager ouzh stern an dorioù) ha [[get|gittin]] (aktoù an torr-dimeziñ) a rank bezañ skrivet gant ur sofer, un den arbennik e kaligrafiezh hebraek en deus bet ur stummadur strizh-kenañ war lezennoù ar skrivañ testennoù-sakr.
* [[Roch Yechiva]] - Ur c'helenner war an Torah a ra war-dro ur [[yechiva]].
* [[Machgiac'h rouc'hani]] ur yechiva - Diouzh ar yechiva e c'hell bezañ unan bennak karget da wiriekaat e vez heuliet ar c'hentelioù hag e vez dereat an emzalc'h, pa c'hoazh e c'hell bezañ e-karg en em santfe mat ar studierien ha sevel lennadennoù war an etik yuzev.
* [[Machgiac'h rouc'hani]] - Ober a ra war-dro ar produerien boued kacher, emborzhidi, pretioù ha treterourien evit bezañ sur eo kacher ar boued. Bez' e rank bezañ arbennik ar lezennoù ar [[kachrout|c'hachrout]] ha bezañ heuliet kentelioù digant ur rabbi ma n'eo ket rabbi e-unan.

== Istor ==
Istor ar Yuzevegezh a zo kazi hini ar Yuzevien e-pad an Henamzer pa ne vezont anavezet nemet dre o levrioù dastumet ez-ofisiel, danevelloù ha skridoù lennegel ur endalc'h relijiel kreñv enno. Testennoù savet gant o amezeien (Egiptiz, Asirianed, Hittited) ne reont ket kalz a daveoù d'ar religion yuzev. Er mare hellenistel e teu da vezañ Aleksandria ur gêr m'emañ kalz a Yuzevien o chom enni hag evit an abeg-se e o bet troet ar Bibl yuzev e gresianeg, Bibl an Deg ha-tri-ugent den fur a reer anezhañ.

=== Orin ===
E-kreizig kreiz an [[Tanac'h]] emañ an darempred etre Doue hag an Israelited diwar an amzerioù koshañ betek mare an [[Templ Jeruzalem|Eil Templ]]. Hervez ar skrid e oa [[Abraham]] an Hebraad kentañ ha tad ar bobl yuzev. Evit enoriñ anezhañ abalamour d'e akt a feiz e oa bet prometet dezhañ ur mab ([[Izaag]]) ha diwar e vab diskennidi niverus a vije pobl douar Israel. O diskennidi a rankas mont da [[Ejipt]] avat e-lec'h ma oant bet lakaet da sklaved. Dieubet gant Doue ha renet gant [[Moizez]] e tegemeront [[Torah|Lezenn Doue]] e [[Menez Sinai]] dre skoulmañ un emglev. Reiñ a reas douar Israel d'E bobl ha kontañ a ra peurrest an Tanac'h pegen difeiz e c'helle ar bobl dont da vezañ met ivez pegen kreñv o feiz a c'helle bezañ darn anezho. Savet e voe ur Rouantelezh (a-raok ma voe rannet) a voe sikouret pe pinijet diouzh emzalc'h ar rouaned hag ar bobl hag un Templ a voe kreiz ar relijion yuzev e-pad kantvedoù.

Start eo gouzout penaos e oa an traoù evit gwir en amzerioù ken kozh ha dre ma n'eus nemet ur vammenn a zispleg ganedigezh relijion undoueek an Hebreed. Meneg koshañ ar ger ''Israel'' a gaver e skrid-maen [[Meremptah]] e 1203 a-raok hon mare, met o kaozeal eus brezel, pas eus relijion. An arbennigourien a zo a-du hiziv evit lavaret eo an [[Torah]] un dastumad testennoù choazet hag embannet asambles, daoust ma c'hellont en en zislavaret ur wezh lakaet kenetrezo.

Kemer a raje mammenn ar Yuzevegezh e relijion [[Kenaan]] ma kavjed [[Yahweh]] e-touez doueed all un tamm evel doueed [[Henc'hres]]<ref>{{en}} John Day ''Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan'', p. 68.</ref> Beli [[Ejipt]] war Kenaan, a oa kustum da skrapañ sklaved evit he mein-gleuzioù ha mibien rouaned Kenaan evit desevel anezho evel Ejiptianiz, hag enkadenn [[Pobloù ar mor]], gant arsailhoù pobloù estren hag emsavadegoù a-enep sistem kêrioù-Stad Kenaan, o dije roet diazez d'un emskiant dibar e-touez poblañsoù uhelderioù Kenaan, mammenn ar bobl israelit hag ar relijion yuzev.<ref>{{fr}} AGUT, Damien ; MORENO-GARCIA, Juan Carlos. 2016. ''L'Egypte des Pharaons : De Narmer à Dioclétien (3150 av. JC - 284 ap. JC''. Dastumadeg ''Mondes Anciens'', dindan renerezh Joelle Cornette. Paris. Belin. {{ISBN|978-2-7011-6491-5}}</ref>{{,}}<ref name="Bible unearthed">{{en}} FINKELSTEIN, Israel ; SILBERMAN, Neil Asher. 2002. ''The Bible Unearthed: Archaeology's New Vision Of Ancient Israel''  S&S International. {{ISBN| 978-0684869131}}</ref>.

=== Ur relijion savet evel ur respont da istor he fobl ===
[[Restr:Moses and burning bush.jpeg|thumb|dehou|[[Moizez]] hag ar vodenn-spern taolennet e [[sinagogenn]] [[Sinagogenn Doura-Europos|Doura-Europos]] ([[244]])]]
Hervez an enklaskoù n'haller ket prouiñ e veze azeulet Doue Israel evel Doue Nemetañ gant pobl Israel da vare ar Rouantelezh unanet ha goude, ur wezh dispartiet etre div rouantelezh, hini [[Rouantelezh Israel|Israel]] hag hini [[Rouantelezh Yehouda|Yehouda]], ar pezh a c'heller lenn roudoù en [[Tanac'h]]. Gallout a reer krediñ e azeulent [[Yahweh]] nemetken dre vras, o krediñ e oa o doue broadel evel ma oa unan da bep pobl, hag o krediñ e oa galloudusoc'h o doue eget doue ar pobloù all<ref>{{en}} BRIGHT, Joh., 2000.''A History of Israel'' Westminster John Knox Press.</ref>. Tamm ha tamm, gant choukadoù taolet d'an div vro gant an [[Asirianed]] ha [[Babilon]] e rankas an Israelited cheñch o relijion ha kavet ur respont d'o gwalleur. Komañs a reas marteze gant roue Yehouda [[Jozias]], en doa adkavet an [[Torah]] ha lakaet ar bobl war an hent mat, hervez an [[Tanac'h]]. Sur eo e oad komañset e-pad e ren da zastum mojennoù hag hengounioù ar bobl israelit, dreist-holl ar re a denne da [[Egipt]], ar pezh e voe mammenn an [[Torah]].<ref name="Bible unearthed" /> Pa voe distrujet an [[Templ Jeruzalem|Templ Kentañ]] e 587 hon mare hag harluet uhelidi rouantelezh Yehouda e kendalc'has al labour preder-se da vezañ kaset. Lod eus ar re a chomas e restachoù rouantelezh an Norzh a c'hanas ar gumuniezh [[Samaritaned|samaritan]] a-hed an amzer.

E [[Babilon]] e voe birvilh evit kavet ur respont d'an dae evit derc'hel o identelezh gant tud Yehouda ha klask gouzout abalamour da betra ne oant ket bet gwarezet gant Doue. Mammennoù all a voe lakaet ouzhpenn en [[Torah]] d'ar mare-se, a-raok ma voent aotreet gant ar [[Persed|Bersed]] distreiñ d'o bro hag adsevel o Zempl. Skrivet e voe levrioù diwezhañ an [[Tanac'h]] d'ar mare-se. Astenn galloud [[Henc'hres|ar C'hresianed]] war ar [[Reter-Nesañ]] a savas un dae all d'ar gumuniezh yuzev o tiwanañ : mont pelloc'h war-zu an diforc'hañ diouzh ar pobloù all pe bezañ heñvelaet. Emsavadeg ar [[Makabeed|Vakabeed]] a voe ur respont, relijiel ha politikel, d'ar politikerezh Seleukid. Ouzhpenn [[Jeruzalem]] ha [[Babilon]] e strewas ar gumuniezh yuzev da [[Egipt]] ha dreist-holl en [[Aleksandria]], e-lec'h ma voe lakaet an [[Tanac'h]] e [[henc'hresianeg]].

Da vare ar I{{añ}} kantved en hon mare, pa voe ar rouantelezh yuzev dindan gazelge [[Impalaeriezh roman|Roma]], e oa birvilh en-dro ha rannet ar Yuzevegezh e meur a sekt disheñvel : ar [[Fariseed]], ar [[Sadukeed]], ar [[Zeloted]], an [[Esened]] hag ar [[Kristeniezh|Gristenien]] kentañ, an div sekt gentañ o vezañ ar re c'halloudusañ. Lakaat a rae pouez ar [[Fariseed]] war an Torah dre gomz, da lavaret eo an holl gustumoù a oa bet treuzkaset dre ar gaoz abaoe, hervezo, amzer [[Moizez]]. Nac'het e oa kement-se gant ar [[Sadukeed]] ne gemerent nemet an Torah evel sakr. Eus ar sektoù-se ne chomas nemet ar [[Kristeniezh|Gristeniezh]], a droc'has he darempredoù ouzh ar Yuzevegezh, hag ar [[Fariseed]] a voe mammenn ar Yuzevegezh rabbinek. [[Brezel yuzev-roman kentañ|Emsavadeg veur]] ar bloavezhioù 66-73 a dorras lusk Yuzevegezh an Templ dre ma voe distrujet [[Templ Jeruzalem]] gant ar Romaned. An darvoud-se, ha kastizoù all bet kemeret goude [[emsavadeg Bar-Kokhba]] (a darzhas etre 132 ha 136 pa voe divizet adenvel [[Jeruzalem]] e ''Aelia Capitolina'' ha sevel un templ en enor da [[Yaou]] war [[Menez an Templ]]), evel difenn an [[amdroc'h]], studiañ an [[Torah]] ha skarzhañ ar [[Yuzevien]] eus Yehouda (a voe diverket eus anv ar proviñs hag erlec'hiet gant ''Palestina'') a roas taolioù c'hoazh d'ur relijion ha d'ur bobl a rankas kavet doareoù all da genderc'hel da vezañ.

Paouez a reas ar Yuzevegezh da vezañ aozet tro-dro da lidoù an Templ d'ar mare-se ha kemmet e voe evit bezañ savet tro-dro d'ur gumuniezh vihan (da nebeutañ dek den gour) harpet gant un den gouiziek ha desket war al lezenn, tra ma voe erlec'hiet an aberzhoù gant ar bedenn. Dre aon e vije ankounac'haet darnoù eus an [[Torah]] dre gomz abalamour d'an heskinerezh e komañsjod d'ar mare-se da lakaat anezhi dre skrid e war-dro [[200]] eus hon mare, da gentañ ar ar [[Mishnah]] gant [[Yehuda haNashi]]. E-pad an tri c'hantved da heul e voe dastumet tammoù all eus al lezenn dre gomz evit sevel ar [[Gemara]] ha diwar an daou skrid, an [[Talmud]]. Kentidik e oa ar Gemara eus div greizenn veur ar Yuzevegezh, Yehouda ha Babilonia<ref>{{en}} {{Liamm web|url=http://www.jewishencyclopedia.com/articles/14213-talmud|titl=TALMUD|oberour=Wilhelm Bacher|embanner=Jewish Encyclopedia|lennet d'=ar 5 a viz Mae 2020}}</ref>. An Talmud koshañ a oa na hini savet tro-dro da skol [[Jeruzalem]] er {{IVe kantved}} padal e oa bet savet Talmud [[Babilon]] diwezhatoc'h adalek {{Vvet kantved}} diwar divizoù e skolioù [[rabin]]ed ar gêr vras.

=== An diaspora : etre unaniezh speredel ha diforc'hioù sevenadurel ===
Abalamour da zivizoù ar Romaned e kendalc'has ar Yuzevien da strewiñ dre an [[Impalaeriezh roman|impalaeriezh]] met ivez er-maez ([[Mezopotamia]], [[Arabia]]...). Diouzh o lec'h bevañ e tiforc'has ar Yuzevien etre sevenadurioù disheñvel : an [[Achkenazed]] en [[Europa]] an norzh hag ar reter, merket gant o darempredoù gant ar sevenadur [[Kristeniezh|gristen]]; ar [[Sefaraded]], da gentañ e Spagn ha Portugal, da c'houde en Afrika an Norzh hag e reter ar [[mor Kreizdouarel]], merket gant ar sevenadurioù kristen ha [[Islam|muzulman]] ; ar [[Beta Israel]] en [[Etiopia]], [[Yuzevien Yemen]] e penn pellañ gourenez [[Arabia]] met ivez [[Yuzevien Kochin]] en [[India]], e-touez strolladoù all. Diorren a reas ar strolladoù-se doareoù disheñvel da lidañ o feiz hag a-wezhioù e tegemeront testennoù disheñvel en o c'hanon, met savet e voe an diforc'hioù-se dre ma oant pellik a-walc'h diouzh kreiz ar Yuzevegezh rabinek ha n'eo ket abalamour da dabutoù war kalon ar feiz.

Lod eus ar strolladoù-se a c'houzañvas an [[enep-yuzevouriezh]], dreist-holl er broioù hêr d'an [[Impalaeriezh roman]]. Eus un heskinerezh politikel a teujod d'un heskinerezh relijiel a-feur ma voe kristenaet an Impalaeriezh hag [[Europa]] hag e voe taget ar Yuzevien abalamour da sav-boent an [[Kristeniezh|Iliz]] warno<ref>{{en}} Langmuir, Gavin (1993). ''History, religion, and antisemitism. University of California Press''. {{ISBN|978-0-520-07728-7}}.</ref> An heskinerezh-se a gemeras stumm muzulioù mezhekaat, skarzhadegoù, lazhadegoù, [[geto]]adur ha, dre vras, un diouer a ingalded a-fet gwirioù. Er broioù [[Islam|muzulman]] e voe gwarezetoc'h ar Yuzevien<ref>{{en}} {{Liamm web|url=https://archive.vn/20140820234902/http://www.academia.edu/6560487/Neo_lachrymose_Conception_of_Jewish-Arab_History|titl=Neo lachrymose Conception of Jewish-Arab History|oberour=Mark Cohen|embanner=Tikkun 6,3 [diell]|deiziad=1991|lennet d'=ar 6 a viz Mae 2020}}</ref> met ne viras ket outo bezañ gwallgaset mare pe vare.<ref>{{en}} Amira K. Bennison ha María Ángeles Gallego. ''Jewish Trading in Fes On The Eve of the Almohad Conquest.'' MEAH, sección Hebreo 56 (2007), 33–51</ref>.

En VIII{{vet}} hag en {{IXvet kantved}} avat e voe nac'het gant yuzevien zo aotrouniezh hag awen doueel al Lezenn dre gomz evel ma oa skrivet er [[Mishnah]] hag astennet gant an [[Talmud]]où, o kemer harp war an [[Tanac'h]], gant ur preder tost a-walc'h diouzh hini ar [[Sadukeed]]. Ar strolladoù-se (Isunianed, Yudganed...) a savas o hengoun dre gomz dezho, disheñvel diouzh hini ar Yuzevegezh rabbinek, evit genel luskad ar [[Karaegezh|Garaegezh]].

=== Yuzevegezh ha modernelezh : luskadoù o tiwanañ ===
[[Restr:Jewish gravestone in Thessaloniki 01.jpg|150px|thumb|dehou|Ur vez er pezh a oa bered yuzev [[Saloniki]] e [[Gres]]]]
Ar [[C'hasidegezh]] a voe savet gant [[Yisroel ben Eliezer]] (1700-1760), brudet dindan al lesanv ''Ba'al Shem Tov'', evel ur respont d'un amzer start a voe heskinet ar Yuzevien en [[Europa]] ha pa voent troet muioc'h-mui war-zu studial an [[Talmud]]. Tud zo a gave dezho e oa deuet ar relijiel da vezañ un tamm re troet war-zu ar studi ha ne veze ket lakaet a-walc'h a-bouez war ar speredelezh na war al levenez. Klask a reas neuze aozañ gant e zeskidi lec'hioù-buhez, anvet ''shtiebel'' a voe ul lec'h evit pediñ par d'ar [[sinagogenn]]où met ivez ul lec'h d'en em vodañ da gaout plijadur asambles en ur rannañ ur pred, dañsoù, o taremprediñ tud.<ref name="Hasidism">{{en}} Stampfer, Shaul. ''How and Why Did Hasidism Spread?''. The Hebrew University of Jerusalem.</ref> Tamm ha tamm e strewas an doare nevez-se da Europa a-bezh dre ma oa aes da heuliañ, ne oa netra start da zeskiñ, ne oa ket da emezelañ start el luskad-se hag e veze rannet plijadur.<ref name="Hasidism" /> Doare-bevañ meur a yuzev eus Europa ar reter e teuas da vezañ a-raok strewiñ d'ar [[Stadoù-Unanet]] adalek ar bloavezhioù 1880. Al luskad e-unan a embannas ne oa ket nevez, met ne rae nemet ''adfreskaat'' ar Yuzevegezh. Lod eus ar Yuzevien a savas a-enep al luskad avat, gant aon e teuje da vezañ [[mesiaz]]ek abalamour d'ar pouez roet d'an dud santel ha d'o mirakloù.

En {{XVIIIvet kantved}}} e voe merket [[Europa]] gant ul luskad prederouriezh, sokial ha politikel anvet ar [[Sklêrijennoù]]. Al luskad-se, abalamour d'e breder war statud an dud dre vras, a wanaas un nebeud eus an arabadoù stag ouzh ar Yuzevien da zaremprediñ un deskadurezh nann-relijiel. A-drugarez da hag a-gevred gant al luskad-se e tiwanas ul luskad sklêrijennoù yuzev anvet an [[Haskalah]] en Europa-kreiz hag en Europa ar reter, o respontoù d'ar frankizoù gounezet pe war-nes bezañ gounezet. Lakaat a reas pouez war an ezhomm bezañ ezel eus ar gevredigezh lik ha war un deskadurezh nann-relijiel. Dre ma voe prometaet e vijent an dishualañ politikel e tilezas forzhig Yuzevien o relijion evit bezañ ebarzhet en Europa gristen. Sevel a reas luskadoù nevez diwar-neuze evit respont d'an dae-se.

Da gentañ e kreiz Europa, met da c'houde e [[Rouantelezh-Unanet]] hag e [[Stadoù-Unanet]] e voe roet lañs d'al luskad [[Yuzevegezh adreizhet|adreizhet]] (pe ''frankizour'') a wanaas ar redioù relijiel - dreist-holl ar re diwar-benn an darempredoù etre [[Yuzevien]] ha [[Jentiled]] - hag a glaskas desachañ tud en ur zezrevelliñ al lidoù [[Protestantiezh|protestant]]. E respont d'an dra-se e voe savet al luskad [[Ortodoksiezh yuzev modern|reizhkredour modern]] gant luskerien a soñje e c'helle ar Yuzevien kemer perzh e buhez foran o bro en un doare kevatal d'ar geodedourien all en ur zoujañ d'an [[halac'ha]]. D'ar memes mare e voe sikouret gant al luskad adreizhet Yuzevien reizhkredour a-fet lid met a lenne an [[Torah]] hag an [[Talmud]] gant ul lagad buruteller da sevel ur skol-rabinek evit ar c'humuniezhioù a-orin Europa ar reter. Asambles gant rabined adreizhet a sante ne oa ket da zilezel al Lezenn penn-da-benn e savjont al luskad [[Yuzevegezh virour|mirour]]. Ar Yuzevien [[Ortodoksiezh yuzev|reizhkredour]] a chome er-maez eus an haskalah a voe anvet ''haredim''. Abaoe ur c'hantved bennak ha dreist-holl goude an [[Eil Brezel Bed]] ha savidigezh Stad [[Israel]] e klask al luskadoù-se desachañ tud diwar metoù ar Yuzevegezh hengounel.

Hiziv an deiz ez eus kalzig a Yuzevien en [[Israel]], ar [[Stadoù-Unanet]], [[Kanada]], ar [[Rouantelezh-Unanet]], [[Arc'hantina]] ha [[Suafrika]] met n'eo ket oberiant an holl. Hervez embannadur 2001 ar Sontadeg poblañs yuzev vroadel (''National Jewish Population Survey'') kaset en eil poblañs yuzev niverusañ er bed, hini ar [[Stadoù-Unanet]], 4.3 milion a yuzevien diwar 5.1 milion o dez darempredoù gant ar relijion<ref>{{en}} {{Liamm web|url=https://www.jewishdatabank.org/databank/search-results/study/307|titl=2000-01 National Jewish Population Survey (NJPS)|oberour=Steven M. Cohen, Frank Mott, Lorraine Blass, Jim Schwartz, Jonathon Ament, Vivian Klaff, Laurence Kotler-Berkowitz|embanner=Berman Jewish Databank|deiziad=2001|lennet d'=ar 6 a viz Mae 2020}}</ref> Diwar an niver-se, 80% a veze oberiant mare pe vare met 48% nemetken a oa ezel eus ur gumuniezh ha nebeutoc'h eget 16% a veze oberiant en un doare reoliek.<ref>{{en}} {{Liamm web|url=https://web.archive.org/web/20110109031643/http://www.harrisinteractive.com/vault/Harris-Interactive-Poll-Research-While-Most-Americans-Believe-in-God-Only-36-pct-A-2003-10.pdf|titl=While Most Americans Believe in God, Only 36% Attend a Religious Service Once a Month or More Often|oberour=Humphrey Taylor|embanner=Harris Interactive|deiziad=2003|lennet d'=ar 6 a viz Mae 2020}}</ref>.

== Yuzevegezh ha relijionoù all ==
=== Kristeniezh ha Yuzevegezh ===
[[Restr:Sinagoga de Santa María la Blanca 2 Toledo.jpg|thumb|dehou|[[Sinagogenn]] Santa María la Blanca e [[Toledo]], bet lakaet da iliz gristen goude ur [[pogrom]] e [[1391]].]]
Da gentañ-penn e oa ar [[Kristeniezh|Gristeniezh]] ur sekt eus [[Yuzevegezh an Eil Templ]] met kemer a reas buan un hent all, ken abred ar I{{añ}} kantved. An diforc'hioù etre an div relijion a oa diazezet kentoc'h war gouzout hag-eñ e oa [[Jezuz Nazaret]] ar [[mesiaz]] pe ket, met disheñvelderioù all a vrasaas ar fozell etre an div feiz, dreist-holl e-keñver natur ar mesiaz, ar [[pec'hed]] hag an damantiñ, statud gourc'hemennoù Doue da Israel hag an hini donañ, natur [[Doue]] e-unan. Abalamour d'an disheñvelderioù-se e vez gwelet ar Gristeniezh evel ur ''shituf'' (azeulerezh Doue Israel n'eo ket undoueek) gant ar Yuzevegezh. Ar Gristeniezh eus he zu a wele ar Yuzevegezh evel un dra eus an amzer dremenet gant an ''emglev nevez'' bet anavezet ganto, ha pobl an Iliz he dije erlec'hiet pobl Israel en emglev-se. [[Doueoniezh an Emglev-doubl]] zo bet savet e metoù kristen zo goude ur preder war levezon an doueoniezh kristen war an ideologiezh [[naziegezh|nazi]] hag ar [[Shoah]]<ref>{{en}} R. Kendall Soulen, ''The God of Israel and Christian Theology'', (Minneapolis: Fortress, 1996) ISBN 978-0-8006-2883-3</ref>.

Er [[Krennamzer|Grennamzer]] e oa bet embannet gant an [[Iliz katolik roman]] an diell [[Sicut Judaeis|Constitutio pro Judæis]] (Diskleriadenn ofisiel war ar Yuzevien) a lavare

::::Embann a reomp ne c'hell den kristen ebet implijet feulster da rediañ anezho d'ar badeziant, e-keit ma ne fell ket dezho. ... Hep barnerezh digant aotrouniezh politikel ar vro ne c'hello den kristen ebet krediñ gloaziañ anezho pe laerezh o arc'hant pe cheñch ar c'hustumoù mat o doa bevet mat ganto betek-henn el lec'hioù ma vezont o chom<ref>{{en}} Baskin, Judith R.; Seeskin, Kenneth (12 July 2010). ''The Cambridge Guide to Jewish History, Religion, and Culture''. Cambridge University Press. p. 120. ISBN 9780521869607.</ref>.

Betek o [[Dishualañ yuzev|dishualañ]] e fin an XVIII{{vet}} hag e-kerzh an XIX{{vet}} kantved e oa suj ar Yuzevien e broioù kristen da lezennoù mezhekaus savet evit ober harzoù d'ar pezh o doa droed d'ober. En o zouez e kaved reolennoù diwar-benn ar mod d'en em wiskañ, ha dreist-holl ar redi da lakaat un arouez bennak war o dilhad ([[Steredenn velen]] pe [[Tog yuzev]]), reolennoù diwar-benn ar mont-ha-dont e kêrioù ha kêriadennoù zo ma ne oa ket karterioù zo a ranked chom enno atav ([[Ghettoioù yuzev en Europa|ghettoioù]]) ha reolennoù evit berziñ d'ar Yuzevien kaout micherioù zo. Savet e veze tailhoù a-ratozh evito ivez kenkoulz hag e vezent skarzhet eurs ar vuhez foran, pa ne veze ket miret outo da lidañ pe da gaozeal o yezh. Mont pelloc'h a reas broioù zo ha skarzhañ a rejont ar [[Yuzevien]] eus o douaroù evel e [[Dugelezh Breizh|Breizh]] e [[1274]], e [[Rouantelezh Bro-Saoz|Bro-Saoz]] e [[1290]] (degemeret e voent en-dro adalek [[1665]]) ha [[Rouantelezh Spagn|Spagn]] e [[1492]] (degemeret e voent en-dro adalek [[1868]]). E Bed-Nevez e voe suj ar Yuzevien d'an hevelep reolennoù hag er [[Europa|C'hevandir kozh]]. Ar [[Frañs]] dispac'hel a voe ar vro gentañ o reiñ gwirioù klok d'ar Yuzevien, ul lusk a badas an XIX{{vet}} kantved a-bezh.

Merket e voe buhez ar Yuzevien en douaroù kristen gant tamalloù a zrouglazh lidek, skarzhadegoù, tuadurioù rediet ha lazhadegoù. An arguzennoù kristen a-enep ar Yuzevegezh bet savet adalek ar c'hantvedoù kentañ ha kreñvaet da c'houde a voe heuliet gant muzulioù a zrougziforc'hiezh a vroudas kasoni a-enep ar Yuzevien, kreñvaet gant levezon ar c'helenn kristen en arzoù<ref>{{en}} {{Liamm web|url=https://jcpa.org/article/the-origins-of-christian-anti-semitism/|titl=The Origins of Christian Anti-Semitism|oberour=Pieter van der Horst (atersadenn)|embanner=Jerusalem Center for Public affairs|deiziad=5.05.2009|lennet d'=ar 26 a viz Ebrel 2020}}</ref>, betek broudañ feulsterioù a gasas d'ar feulster vrasañ bet graet gant tud kristen (darn anezho) a-enep ar Yuzevien : ar [[Shoah]]<ref>{{en}} Richard Harries. ''After the evil: Christianity and Judaism in the shadow of the Holocaust''. Oxford University Press, 2003. ISBN 978-0-19-926313-4</ref>{{,}}<ref>{{en}} Lucy Dawidowicz ''The War Against the Jews, 1933–1945''. First published 1975; this Bantam edition 1986, p. 23. ISBN 0-553-34532-X</ref> Koulskoude, ilizioù kristen zo ([[Protestantiezh]], [[Iliz katolik roman|Iliz katolik]]<ref>{{en}} Gill, Anton (1994). ''An Honourable Defeat; A History of the German Resistance to Hitler''. Heinemann Mandarin. 1995 paperback ISBN 978-0-434-29276-9; p. 57</ref> met ivez [[Kevredigezh relijius ar Vignoned|Quaker]] ha [[Testoù Jehovah]]) bet heskinet gant an nazied a glaskas sikour ar Yuzevien.<ref>Gottfried, Ted (2001). ''Heroes of the Holocaust''. Twenty-First Century Books. pp. 24–25. ISBN 9780761317173.</ref>.

Cheñch a reas emzalc'hioù ar Gristenien hag an Ilizioù kristen war-zu ar Yuzevien da c'houde an Eil Brezel Bed. Embannet e voe gant an Iliz katolik hag ar pab [[Yann-Baol II]] e tegemerent "dilenn peurbadel ha kendalc'hus ar bobl yuzev" kenkoulz hag adembannadur an emglev etre Doue hag ar Yuzevien<ref>Wigoder, Geoffrey (1988). ''Jewish-Christian Relations Since the Second World War''. Manchester University Press. p. 87. ISBN 9780719026393.</ref> E miz Kerzu 2015 e voe embannet gant ar [[Sez Santel|Vatikan]] un diell a vroude, e-mesk traoù all, ar Gristenien da stourm a-enep an [[enebyuzevegezh]].<ref>{{Liamm web|url=https://www.vaticannews.va/en/church/news/2018-11/pope-emeritus-benedict-dialogue-with-the-jews-not-mission.html|titl=Pope emeritus Benedict: Dialogue with the Jews, not mission|oberour=Vatican News|deiziad=27.11.2018|lennet d'=ar 26 a viz Ebrel 2020}}</ref>.

=== Islam ha Yuzevegezh ===
[[Restr:Cropped داخل المعبد اليهودي بمجمع الأديان مصر القديمة.jpg|thumb|dehou|[[Sinagogenn]] Ben Ezra e [[Kaero]], [[Ejipt]]]]
En [[Abraham]] e kav an div relijion o orinoù : akord eo an daou hengoun e teu ar bobl yuzev diwar [[Izaag]] hag ar bobl [[Arabed|arab]] diwar [[Ishmael]], mibien Abraham. Goude m'eo div relijion undoueel ez eus kalz heñvelderioù kenetrezo e ziforc'hont war plas [[Jezuz]] ha [[Mahomed]] : n'int ket profeted hervez ar yuzevien. Adalek orinoù an [[Islam]] er VII{{vet}} kantved ez eus darempredoù etre feizidi an div relijion, gant mareoù startoc'h pe welloc'h : ar mare etre 712 betek 1066 en [[Al-Andalus]] a oa bet anvet "Oadvezh aour ar sevenadur yuzev". Evel izili all eus relijionoù undoueel e voe lakaet ar Yuzevien dindan statud [[dhimmi]], aotreet da lidañ o relijion ha d'ober war-dro o aferioù diabarzh met suj da reolennoù ouzhpenn, da skouer paeañ un tailh ispisial ([[Jizya]]), berzet da zougen armoù pe da vezañ test e prosezoù ar vuzulmaniz. Kalz eus lezennoù an dhimmied a oa aroueziel kenañ, evel ar redi da wiskañ dilhad disheñvel (un redi ne gaver ket er [[Koran|C'hoan]] nag en [[hadit]]où met ijinet e [[Bagdad]] hep bezañ lakaet e pleustr sirius-sirius). N'haller ket lavaret e oa dieub Yuzevien ar bed arab ha muzulman eus an heskinerezh a veve o c'hendirvi en Europa kristen : kalzig a voe lazhet, harluet pe troet dre heg e [[Persia]] en XII{{vet}} kantved pe gant renerien [[Al-Andalus]] ha Norzhafrika, an [[Almohaded]] d'ar memes mare, kenkoulz hag e [[Yemen]] er XVII{{vet}} kantved. Diouzh al lec'h hag an amzer e voe berzet d'ar Yuzevien bevañ el lec'h ma felle dezho, da skouer e [[Maroko]] adalek ar XV{{vet}} kantved.

Adalek kreiz an XX{{vet}} kantved e voe skarzhet hogozik an holl Yuzevien eus ar broioù arab<ref>{{en}} {{Liamm web|url=https://www.meforum.org/263/why-jews-fled-the-arab-countries|titl=Why Jews Fled the Arab Countries|oberour=Ya'akov Meron|embanner=Middle East Forum|deiziad=Gwengolo 1995|lennet d'=ar 26 a viz Ebrel 2020}}</ref>{{,}}<ref>{{en}} {{Liamm web|url=https://www.haaretz.com/opinion/recognize-jews-as-refugees-from-arab-countries-1.5161022|titl=Recognize Jews as Refugees From Arab Countries|oberour=Jerrold Nadler|embanner=Haaretz|deiziad=12.09.2012|lennet d'=ar 26 a viz Ebrel 2020}}</ref>{{,}}<ref>{{en}} {{Liamm web|url=https://www.haaretz.com/opinion/.premium-esther-meir-glitzenstein-naked-truth-1.5178012|titl=The Truth About the Expulsion|oberour=Esther Meir-Glitzenstein|embanner=Haaretz|deiziad=09.10.2020|lennet d'=ar 26 a viz Ebrel 2020}}</ref> e-liamm gant ar c'hasoni bet maget goude krouidigezh [[Israel]], lec'h ma'z eas forzhig eus ar Yuzevien-se da vevañ. Hiziv c'hoazh ez eus plas da bropaganda enep-yuzev e luskadoù islamour evel [[Hamas]] pe [[Hezbollah]] ha broioù zo evel [[Iran]] zoken, asambles gant nac'h ar [[Shoah]]<ref>{{en}} {{Liamm web|url=https://www.meforum.org/396/muslim-anti-semitism|titl=Muslim Anti-Semitism|oberour=Bernard Lewis|embanner=Middle East Forum|deiziad=Even 1998|lennet d'=ar 26 a viz Ebrel 2020}}</ref>.

== Liammoù diavaez ==
=== Dre vras ===
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20190603002018/http://www.jewfaq.org/ Judaism 101], ul lec'hienn glok evit respont d'an holl c'houlennoù.

=== Reizhkredouriezh ===
* {{en}} [https://www.ou.org/ An Unvaniezh Reizhkredour]
* {{en}} [https://www.chabad.org/ Chabad], lec'hienn al luskad [[Chabad]]-Loubavitch.
* {{fr}} [https://fr.chabad.org/ Chabad Frañs], lec'hienn Chabad e Frañs.

=== Mirouriezh-Masorti ===
* {{en}} [https://masorti.org/ Masorti], al luskad masorti en [[Israel]].
* {{fr}} [https://web.archive.org/web/20200805072328/https://massorti.com/ Masorti gallek], al luskad masorti e [[Frañs]] hag e broioù gallek.

=== Reformet-Araokouriezh ===
* {{en}} [https://wupj.org/ Unvaniezh Bed ar Yuzevegezh araokour], al luskad araokour en Israel hag er bed.
* {{fr}} [https://www.mjlf.org/fr Luskad Yuzev frankizour Frañs], al luskad frankizour e Frañs.

=== Testennoù ===
* {{he}} [https://web.archive.org/web/20181120092142/http://www.mechon-mamre.org/i/t/t0.htm An Tanac'h], klok, gant bogalennoù.
* {{fr}} {{en}} {{he}} {{yi}} [http://www.e-daf.com/ An Talmud enlinenn], klok, gant evezhiadennoù aodio eus ur savboent reizhkredour, e peder yezh.

== Notennoù ha daveoù ==
{{Daveoù|bannoù=3}}

{{Yuzevegezh}}
[[Rummad:Yuzevegezh]]