Klima aldaketa

1850 eta 2024 artean tenperatura anomalia erakusten duen grafiko interaktiboa.

Nola aldatu diren tenperaturak 1880tik 2017ra bitartean, 1951-1980ko batez bestekoarekin alderatuta. Kolore urdinak freskoagoak dira eta gorriak beroagoak.

Klima-aldaketa garaikideak beroketa globala eta Lurraren eredu meteorologikoetan dituen eraginak barne hartzen ditu. Klima-aldaketaren aurreko aldiak egon dira, baina egungo aldaketak askoz azkarragoak dira eta ez dira kausa naturalen ondorio. Horien ordez, berotegi-efektuko gasen isurketek eragiten dituzte, batez ere karbono dioxidoak (CO₂) eta metanoak. Energia ekoizteko erregai fosilak erretzeak sortzen ditu isuri horietako gehienak. Nekazaritza-jarduera batzuk, industria-prozesuak eta basoen galera iturri gehigarriak dira. Berotegi-efektuko gasak gardenak dira eguzkiaren argitan, eta horrek Lurraren gainazala berotzeko aukera ematen du. Lurrak bero hori erradiazio infragorri moduan igortzen duenean, gasek xurgatu egiten dute, beroa lurrazaletik gertu harrapatuta eta berotze globala eraginez.

Klima-aldaketaren ondorioz, basamortuak hedatzen ari dira, eta bero-boladak eta baso-suteak gero eta ohikoagoak dira. Artikoko beroketaren gorakadak permafrosta urtzen, glaziarrek atzera egiten eta itsas izotza galtzen lagundu du. Tenperaturen gorakadak ekaitz bortitzagoak, lehorteak eta muturreko beste fenomeno meteorologiko batzuk ere eragiten ditu. Mendietako, koralezko arrezifeetako eta Artikoko klima-aldaketa azkarrak espezie asko birkokatzera edo desagertzera daramatza. Klima-aldaketak pertsonak mehatxatzen ditu elikagaien eta uraren eskasiarekin, uholdeen gorakadarekin, muturreko beroarekin, gaixotasunen gehikuntzarekin eta galera ekonomikoekin. Giza migrazioa eta gatazkak ere ondorio izan daitezke. Munduko Osasun Erakundeak uste du klima-aldaketa munduko osasunarentzako mehatxurik handiena dela XXI. mendean. Etorkizuneko beroketa minimizatzeko ahaleginek arrakasta badute ere, zenbait efektuk mendez mende jarraituko dute. Horien artean, itsas mailaren igoera eta ozeano beroago eta azidoagoak.

Inpaktu horietako asko 1,2 °C-ko egungo berotze-mailarekin hautematen dira. Berotze gehigarriak areagotu egingo ditu inpaktu horiek, eta inflexio-puntuak eragin ditzake, Groenlandiako izotz-geruzaren urtzea, esaterako. 2015eko Parisko Akordioan, nazioek kolektiboki erabaki zuten beroketa "2 °C-tik oso behera" mantentzea. Hala ere, Akordioaren esparruan egindako promesekin, beroketa globala oraindik 2,7 °C-ra iritsiko litzateke mende amaierarako. Berotzea 1,5 °C-ra mugatzeko, beharrezkoa izango da 2030a baino lehen isuriak erdira murriztea eta 2050erako isuriak nuluak izatea lortzea.

Emisioak modu drastikoan murrizteko, erregai fosilak erretzeari utzi beharko zaio, eta karbono gutxi isurtzen duten iturrietatik sortutako elektrizitatea erabili beharko da. Horren barruan sartzen dira ikatzezko zentral elektrikoak pixkanaka kentzea, energia eolikoaren, eguzki-energiaren eta beste energia berriztagarri batzuen erabilera handitzea, eta energiaren erabilera murrizteko neurriak hartzea. Elektrizitateak erregai fosilak ordezkatu beharko ditu garraioa elikatzeko, eraikinak berotzeko eta industria-instalazioak funtzionarazteko. Karbonoa atmosferatik ere ken daiteke, adibidez, baso-estalkia handituz eta lurzoruko karbonoa harrapatzen duten metodoekin landuz. Komunitateak klima-aldaketara egokitu daitezkeen arren, kostaldeak hobeto babesteko ahaleginen bidez, ezin dute saihestu inpaktu larriak, orokorrak eta iraunkorrak izateko arriskua.

Terminologia

1980ko hamarkada baino lehen, ez zegoen argi berotegi-efektuko gasen gorakadak eragindako berotzeak aerosolek eragindako hoztea menderatuko ote zuen. Orduan, zientzialariek klima oharkabean aldatzea terminoa erabili ohi zuten gizakiak kliman duen eragina adierazteko. 1980ko hamarkadan, berotze globala eta klima-aldaketa terminoak zabaldu ziren. Lehenengoak azaleraren berotze-maila handitzeari soilik egiten dio erreferentzia; bigarrenak, berriz, berotegi-efektuko gasek kliman duten eragin guztia deskribatzen du. Berotze globala terminorik ezagunena bihurtu zen, James Hansen NASAko klimaren zientzialariak 1988an Ameriketako Estatu Batuetako Senatuan emandako testigantzan erabili ondoren. 2000ko hamarkadan, klima-aldaketa terminoaren erabilera eta ospea areagotu zen. Berotze globala, normalki, gizakiak eragindako lurreko sistemaren berotzeari dagokio; klima-aldaketa, berriz, aldaketa natural zein antropogenikoari. Bi terminoak modu trukagarrian erabili ohi dira gaur egun.

Hainbat zientzialari, politikari eta komunikabidek krisi klimatikoa edo larrialdi klimatikoa terminoak baliatu dituzte klima-aldaketaz hitz egiteko. The Guardian egunkariko politika-erredaktoreburuak dio hizkuntza hori beren argitalpen-jarraibideetan sartu zutela "zientifikoki zehatzak izaten ari garela ziurtatzeko, eta, aldi berean, irakurleekin argi eta garbi komunikatzen garela gai garrantzitsu honi buruz". Euskal Herrian ere larrialdi klimatiko kontzeptua gero eta gehiago erabiltzen da.

Euskarazko terminologiari dagokionez, Euskaltzaindiak eta UZEIk Klima-aldaketaren oinarrizko lexikoa deritzana argitaratu zuen 2022an, gai honi buruzko 25 kontzepturekin, hedabideetara begira batez ere.

Tenperatura igoera globala

Berotze globalaren aurreko tenperatura

Sakontzeko, irakurri: «Klimaren aldakortasuna eta aldaketa» eta «Paleoklimatologia»

Azken bi milurtekoetako tenperatura. 1850 aurreko aldia berreraikia da, paleoklimatologiak eskaintzen dituen hainbat teknika baliatuz.

Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.

Zenbateko eragina du abeltzaintzak berotegi-efektuko gasen isurian?

Azken milioi urteetan, gizakiak eboluzionatu egin du zenbait glaziaziotatik igaro den kliman. Denbora-tarte horretan, munduko batez besteko tenperatura gaur egungoa baino 1 °C beroago eta 5-6 °C hotzago tarteetan mugitu da. Garai beroenetako bat Glaziazio arteko Azken Periodoa izan zen, duela 115.000 eta 130.000 urte bitartean, itsasoaren maila egungoa baino 6-9 metro gorago zegoenean. Glaziaziorik berrienean, duela 20.000 urte, itsasoaren maila egungoa baino 125 bat metro baxuagoa zen. Hurrengo berotze-aldian, berotze-pultsu bat sartu zen, eta itsasoaren maila 18 metro igo zen 500 urteko epean.

Tenperaturak orain 11.700 urte hasi zen glaziazio arteko aldian egonkortu ziren. Berotze eta hozte eredu historikoak, hala nola Erdi Aroko Periodo Beroa eta Izotz Aro Txikia, ez ziren aldi berean gertatu eskualde ezberdinetan. Tenperaturak XX. mendearen amaierakoak bezain altuak izan litezke eskualde multzo mugatu batean. Aldi horretako klimari buruzko informazioa zeharkako adierazle klimatikoetatik dator, hala nola zuhaitzen eraztunetatik eta izotz-lekukoetatik.

Industria iraultzaren osteko berotzea

Sufre dioxido emisioak munduan. Grafiko interaktiboan sakatuz gero, herrialdeak aukera daitezke, baita beste aire-kutsatzaile batzuk.

Bideo honek VideoWiki proiektuko bideo bat barneratzen du. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.

Industria iraultzaren osteko berotzea nabarmena izan da, batez ere 1970ko hamarkadan, sufrearen poluzioa murriztu zenean.

1850 inguruan, erregistro termometrikoak mundu-mailako estaldura izaten hasi ziren. XVIII. mendetik 1970era bitartean, gutxi berotu zen; izan ere, berotegi efektuko gas-emisioen berotze-efektua sufre dioxidoaren emisioek eragindako hozteak konpentsatu zuen. Sufre dioxidoak euri azidoa eragiten du, baina sulfatozko aerosolak ere sortzen ditu atmosferan. Aerosol horiek eguzkiaren argia islatzen dute eta iluntze globala deritzona eragiten dute. 1970az geroztik, berotegi-efektua eragiten duten gasen metaketa gero eta handiagoak eta sufreak eragindako kutsaduraren kontrolek nabarmen handitu zuten tenperatura.

Datu instrumental independenteen multzo anitzek erakusten dute klima-sistema berotzen ari dela. 2011-2020 hamarkadan batez beste 1,09 °C [0,95-1,20 °C] berotu zen industria aurreko oinarri-lerroarekin (1850-1900) alderatuta. Gainazaleko tenperaturak 0,2 °C igotzen ari dira hamarkada bakoitzeko. Urte bakoitza ez da zertan izan behar aurreko urtea baino beroagoa: klimaren aldakortasunak berak aurreko urtea baino 0,2 °C beroagoa edo hotzagoa egin dezake. 1998tik 2013ra bitarte, bi prozesu eman ziren baldintza horiek betetzen zutenak, Ozeano Bareko Hamarkadako Oszilazioa (ingelesezko PDO gisa ezaguna) eta Ozeano Atlantikoko Hamarkada-Anitzeko Oszilazioa (AMO), berotze-globalaren geldialdia eragin zuten. Geldialdiaren ostean, kontrakoa gertatu zen, 2023 bezalako urteekin, non tenperaturak aurreko bataz bestekoengandik oso urrun igo ziren. Horregatik, tenperatura igoerak 20 urteko tarteetan definitzen dira, urte hotz eta beroen zarata zein hamarkadak iraun dezaketen patroiak murrizten dituena, eta epe-luzeko seinaleak hobeto erakusten dutenak.

Beste behaketa batzuk ere erabiltzen dira tenperatura neurtzeko, eta horiek ere berotze-globalaren berri ematen dute. Goi atmosfera hozten ari da, berotegi-efektuko gasek beroa lurrazaletik gertuago mantentzen baitute, eta erradiazio gutxiago joaten da kanpo espaziora. Berotzeak elurrak estalitako lurren eremua murrizten du, eta glaziarren atzeraldia eragiten du. Era berean, berotzeak ere ebaporazioa handitzen du ozeanoetan, hezetasun gehiago sartuz atmosferan, eta prezipitazio handiagoak. Landareak lehenago ari dira loratzen, eta milaka animalia espezie eremu hotzagoetara mugitzen ari dira.

Tenperaturen igoeraren efektua eskualdeka

Tenperatura globalaren grafikoa, eta hemisferioaren araberakoa.

Munduko eskualdeak erritmo desberdinetan berotzen dira. Eredu horrek ez du zerikusirik berotegi-efektuko gasak isurtzen diren tokiarekin; izan ere, gas horiek planeta osoan zabaltzeko adina denbora irauten dute. Industria aurreko alditik, lehorreko eskualdeetako azaleraren batez besteko tenperatura munduko azaleraren batez besteko tenperatura baino ia bi aldiz azkarrago igo da. Izan ere, ozeanoek bero-ahalmen handiagoa dute eta lurrunketa bidez bero gehiago galtzen dute. Sistema klimatiko globalaren energia termikoak gora egin du etenaldi labur batzuekin 1970etik gutxienez, eta energia estra horren % 90 baino gehiago ozeanoan biltegiratu da. Gainerakoek atmosfera berotu, izotza urtu eta kontinenteak berotu dituzte.

Ipar hemisferioa eta iparburua askoz azkarrago berotu dira hegoburua eta hego hemisferioa baino. Ipar hemisferioak askoz lur gehiago izateaz gain, urtaroko elurrez eta itsas izotzez estaliago dago. Gainazal horiek argi asko islatzetik ilun izatera pasatzen direnez izotza urtu ondoren, bero gehiago xurgatzen hasten dira. Elurretako eta izotzetako karbono beltzaren tokiko metaketek ere Artikoa berotzen laguntzen dute. Artikoko tenperaturak gora egiten ari dira, munduaren gainerakoa bikoizten duen erritmoan. Artikoko glaziarren eta izotz-geruzen urtzeak ozeanoen zirkulazioa aldatzen du, Golkoko itsaslasterraren ahultzea barne, eta horrek klima are gehiago aldatzen du.

Etorkizuneko tenperatura globalak

CMIP6ren gainazaleko tenperaturaren proiekzioak 2090. urterako, 1850-1900 bataz bestekoarekiko. Gaur egungo egoera mendearen amaierarako bi aukera hauen artean dago.

Munduko Meteorologia Erakundearen kalkuluen arabera, munduko tenperaturek 1,5 °C-tik gora joateko %66ko probabilitatea izango dute industriaurreko oinarri-lerroarekiko, gutxienez urtebetez, 2023tik 2027ra bitartean. IPCCk batez beste 20 urte erabiltzen dituenez tenperatura globalaren aldaketak definitzeko, 1,5 °C-tik gorako urte bakar batek ez du muga hausten.

IPCCren aurreikuspenen arabera, munduko batez besteko tenperatura +1,5 °C baino handiagoa izango da 2030eko hamarkadaren hasieran. IPCCren Seigarren Ebaluazio Txostenak (2023) zenbait proiekzio jaso zituen. Proiekzio horien arabera, 2100. urtean oso litekeena da berotze globala 1,0-1,8 °C-ra iristea berotegi efektuko gas-emisio oso txikiak dituen agertoki batean, 2,1-3,5 °C-ra bitarteko igorpenen agertoki batean, edo 3,3-5,7 °C-ra, oso emisio handiko agertoki batean. Tarteko eta goiko emisioetan, beroketak 2100 baino luzeago jarraituko du.

Tenperatura igoera jakin batzuen azpitik mantentzeko geratzen den karbono-aurrekontua zehazteko, karbonoaren zikloa eta berotegi-efektuko gasekiko klima-sentikortasuna modelizatu behar dira. IPCCren arabera, berotze globala 1,5 °C-tik beherakoa izan daiteke, eta bi hereneko probabilitatea dago 2018aren ondorengo emisioak CO₂-ren 420 edo 570 gigatona baino txikiagoak badira. Gaur egungo 10-13 urteko emisioei dagokie hori. Zalantza handiak daude aurrekontuari buruz. Adibidez, CO₂ 100 gigatona gutxiago izan liteke, permafrostaren eta hezeguneen CO₂ eta metanoa askatzen ari delako. Hala ere, argi dago erregai fosilen baliabideak lur azpian proaktiboki mantendu behar direla, funtsezko beroketa saihesteko. Bestela, haien urritasuna ez litzateke gertatuko emisioek epe luzera eragin handia izan arte.

Berotze globalaren kausak

Sakontzeko, irakurri: «Klima aldaketaren kausak»

Klima aldaketaren eragile fisikoen eragina, gradutan.

Sistema klimatikoak, berez, hainbat ziklo bizi ditu, urteak iraun dezaketenak (El Niño hegoaldeko oszilazioa, adibidez), hamarkadak edo mendeak. Beste aldaketa batzuk sistema klimatikoaren "kanpoko" desoreka energetikoaren ondorio dira, baina ez beti Lurretik kanpokoa. Kanpoko desoreken adibide batzuk berotegi-efektuko gasen kontzentrazioen aldaketak, eguzki-argitasuna, sumendien erupzioak eta Lurraren orbitan Eguzkiaren inguruan gertatzen diren aldaketak dira.

Gizakiak klima-aldaketari egiten dion ekarpena zehazteko, barne aldakortasun klimatikoa eta kanpoko behartze naturalak baztertu behar dira. Funtsezko ikuspegi bat kausa potentzial guztien "aztarna" bakarrak zehaztean datza, eta, ondoren, aztarna horiek behatutako klima-aldaketaren ereduekin alderatzean. Adibidez, eguzki-behartzea baztertu egin daiteke kausa nagusi gisa. Bere hatz-marka atmosfera osoa berotzea izango litzateke. Hala ere, atmosferaren behealdea baino ez da berotu, eta berotegi-efektuko gasen behartzearekin bat dator hori. Duela gutxiko klima-aldaketaren atribuzioak erakusten duenez, berotegi-efektuko gasen hazkundea da bultzatzaile nagusia, eta aerosolek, berriz, moteltze-efektua dute.

Berotegi-efektuko gasen igorpena

${\ce {CO2}}$ kontzentrazioaren grafiko historikoa.

Berotegi-efektuko gasak gardenak dira eguzki-argiari dagokionez, eta, beraz, horrek atmosfera zeharkatzea ahalbidetzen dute, Lurraren azalera berotzeko. Lurrak beroa irradiatzen du, eta berotegi-efektuko gasek zati bat xurgatzen dute. Xurgapen horrek beroak espaziora ihes egiteko duen abiadura moteltzen du, beroa Lurraren gainazaletik gertu harrapatuz eta denborarekin berotuz. Industria Iraultzaren aurretik, berotegi efektuko gas kopuru naturalen ondorioz, lurrazaletik hurbil zegoen airea 33° C epelagoa zen naturalki izango litzatekeena baino. Ur-lurrunak (~% 50) eta hodeiek (~% 25) berotegi-efektuari gehien eragiten dioten arren, tenperaturaren arabera handitu egiten dira eta, beraz, berrelikatu egiten dira. Aldiz, CO₂ (~% 20), ozono troposferikoa, CFC eta oxido nitrosoa bezalako gasen kontzentrazioak ez daude tenperaturaren mende, eta, beraz, tenperaturan eragiten duten kanpo-faktoreak dira.

Industria Iraultzaz geroztik giza jarduerak, batez ere erregai fosilak (ikatza, petrolioa eta gas naturala) erauzteak eta erretzeak, berotegi-efektuko gasen kopurua handitu du atmosferan, eta horrek desoreka erradiatiboa eragin du. 2019an, CO₂ eta metano kontzentrazioak % 48 eta % 160 inguru igo dira, hurrenez hurren, 1750etik. Azken 2 milioi urteetan CO₂ maila horiek edozein unetan izan direnak baino handiagoak dira. Metano-kontzentrazioak azken 800.000 urteetan baino askoz handiagoak dira.

2019an, berotegi efektuko gasen munduko isuri antropogenikoak 59.000 milioi tona CO₂ izan ziren. Isuri horien % 75 CO₂ zen, % 18 metanoa, % 4 oxido nitrosoa eta % 2 gas fluordunak. CO₂ isuriak, batez ere, garraiorako, fabrikaziorako, berokuntzarako eta elektrizitaterako energia emateko erregai fosilak erretzetik datoz. Beste CO₂ isuri batzuk basogabetzetik eta prozesu industrialetatik datoz, zementua, altzairua, aluminioa eta ongarriak fabrikatzeko erreakzio kimikoek askatutako CO₂a barne. Metano-isurketak abeltzaintzatik, simaurretik, arroz-hazkuntzatik, zabortegietatik, hondakin-uretatik eta ikatz-meatzaritzatik datoz, baita petrolioa eta gasa erauztetik ere. Oxido nitroso isuriak ongarrien deskonposizio mikrobiarretik datoz neurri handi batean.

Baso-soiltzeak berotegi-efektuko gasen isurketei egiten dien ekarpena gorabehera, lurrazalak, bereziki bertako basoek, karbono-hustubide garrantzitsua izaten jarraitzen du CO₂arentzat. Lurrazaleko hustubide-prozesuek, hala nola karbonoa lurrean finkatzeak eta fotosintesiak, munduko CO₂ isurien % 29 inguru ezabatzen dute. Ozeanoa ere karbono-hustubide garrantzitsua da bi etapako prozesu baten bidez. Lehenik, CO₂ gainazaleko uretan disolbatzen da. Ondoren, ozeanoaren itzulerako zirkulazioak ozeanoaren barnealderantz banatzen du, eta bertan metatzen da denborarekin karbonoaren zikloaren zati gisa. Azken bi hamarkadetan, munduko ozeanoek isuritako CO₂aren % 20-30 xurgatu dute.

Ustez garbia den teknologiak, hain zuzen, Interneteko datu fluxu handien agerpenak gas igorpenen igoera ekarri du azken hamarkadetan. Hain zuzen, datu digitalen transmisioa eta mantentzea da CO₂ gas-igorpenen iturri nagusietako bat, zerbitzariek horretarako beharrezko duten hozketa dela eta. 2020ko pandemia urtean, historian inoiz baino gehiago igorri zen CO₂ atmosferara.

Aerosolak eta hodeiak

Airearen kutsadura, aerosol bidez, gizakien osasunerako zama handia izateaz gain, klimari ere eragiten dio, eskala handian. 1961 eta 1990 bitartean, Lurraren azalera iristen den eguzki-argiaren kopurua pixkanaka murrizten ari zela ikusi zen. Fenomeno hori iluntze globala izenez ezagutzen da, eta bioerregaiak eta erregai fosilak erretzetik datozen aerosolei egotzi ohi zaie. Mundu mailan, aerosolek behera egin dute 1990etik, eta horrek esan nahi du jada ez dutela hainbeste ezkutatzen berotegi-efektuko gasek eragindako berotzea.

Aerosolek eguzki-erradiazioa sakabanatu eta xurgatzen dute. Lurraren erradiazio-balantzean ere zeharkako ondorioak dituzte. Sulfato-aerosolek hodeien kondentsazio-nukleo gisa jarduten dute, eta tanta gehiago eta txikiagoak dituzten hodeiak sortzen dituzte. Hodei horiek eguzki-erradiazioa tanta gutxiago eta handiagoak dituzten hodeiek baino modu eraginkorragoan islatzen dute. Euri tanten hazkundea ere murrizten dute, eta, ondorioz, hodeiak islatzaileagoak dira sartzen den eguzki argiaren aurrean. Aerosolen zeharkako ondorioek eragiten dute ziurgabetasun handiena indar erradiatiboan.

Aerosolek berotze globala mugatu ohi duten arren eguzki-argia islatzean, elurraren edo izotzaren gainera erortzen den kedarraren karbono beltzak berotze globalean lagun dezake. Eguzki-argiaren xurgapena ez ezik, urtzea eta itsas mailaren igoera ere areagotzen ditu. Artikoan karbono beltzaren gordailu berriak mugatzeak berotze globala 0,2 °C murriztu lezake 2050erako.

Lurzoruaren erabileran aldaketak

Basogabetzea munduan.

Gizakiek Lurraren azalera aldatzen dute batez ere nekazaritza-lur gehiago sortzeko. Gaur egun, nekazaritzak lurraren azaleraren % 34 hartzen du, % 26 basoak dira eta % 30 ez da bizitzeko modukoa (glaziarrak, basamortuak, etab.). Baso-lurren kopuruak behera egiten jarraitzen du, eta hori da lurraren erabileran berotze globala eragiten duen aldaketa nagusia. Deforestazioak zuhaitzek suntsitzen direnean duten CO₂ kopurua askatzen du, eta zuhaitz horiek etorkizunean CO₂ gehiago xurgatzea eragozten du. Deforestazioaren arrazoi nagusiak honako hauek dira: basotik nekazaritza-lurrerako erabileraren etengabeko aldaketa, behi-haragia eta palma-olioa (% 27), baso-produktuak ekoizteko mozketa (% 26), epe laburreko migrazio-laboreak (% 24) eta baso-suteak (% 23).

Lurzoruaren erabilera-aldaketek ez diete berotegi-efektuko gasen isurketei soilik eragiten. Eskualde bateko landaretza motak tokiko tenperaturari eragiten dio. Eragina du espazioan islatzen den eguzki-argi kopuruan (albedo) eta lurrunketa bidez galtzen den bero kopuruan. Adibidez, baso ilun batetik belardi batera aldatzeak azalera argiago bihurtzen du, eta horrek eguzki-argi gehiago islatzea eragiten du. Deforestazioak tenperaturei ere eragin diezaieke, hodeietan eragina duten konposatu kimikoen askapena aldatzean eta haize-patroiak aldatzean. Eremu tropikal eta epeletan, efektu garbia beroketa esanguratsua eragitea da; poloetatik hurbilen dauden latitudeetan, berriz, albedo irabazi batek (basoa elurrezko estalkiak ordezten duen heinean) hozte efektua eragiten du. Mundu mailan, efektu horiek apur bat hoztea eragin dutela uste da, gainazaleko albedoa handituz.

Kausa naturalak

Klima aldaketaren atribuzioa. Kausa naturalen eta gizakien eragina neurtzen dira grafiko honetan.

Iraganean ere klima-aldaketa garaiak izan dira, baina oraingoaren aldean faktore naturalek eragindakoak, ez giza-jardueraren ondorioz sortutakoak. Lurraren orbita ez da zirkularra, baizik eta elipse bat, formaz eta orientazioz denboran zehar poliki-poliki aldatzen dena. Orbita aldaketak hiru dira, baina bakarrik lehena hartzen da kontuan kausa bezala. Lurraren eta Eguzkiaren arteko batez besteko distantzia handitu eta txikitu egiten da (10.000 urtez behin ziklo bat). Mugimendu honek aldatu egiten du Lurrera iristen den eguzki-energia kopurua, eta horrek klima aldatzen du. Jarduera tektonikoak epe-luzera begiratuta daude (milioika urte). Kontinenteen eta mendien kokapenean izandako aldaketek hainbat modutan alda dezakete klima. Adibidez, kontinenteen kokapenak erabakitzen du lurraren zenbateko azalera estaltzen duen elurrak edo zenbat euri isurtzen den. Halaber, haize nagusien mugimenduak alda ditzake. Fenomeno hauek iraganean izandako klima aldaketak azaltzeko balio badute ere, oso geldoak dira, eta ez dute eraginik gaur egun ikusten dugun joeran.

Sumendien erupzioek atmosferara hautsa eta errautsa jaurtitzen dute. Hautsak eta errautsak blokatu egiten dute eguzkitik datorren argia. Ondorioz, erupzio nagusi baten ondoren, hurrengo urteetan hozten egiten du Lurra. Hala ere, sumendien eragina CO2aren emisioetan gizakienaren %1 baino ez da gaur egun.

Eguzkiaren argia, klima gidatzen duen energia-iturria da. Eguzkitik lurrazalera iristen den argi kantitatean aldaketak izanez gero, aldatu egingo luke klima. Adibidez, 1650 eta 1850. urteen artean eguzki jardueraren gainbehera bat gertatu zen eta izotz aro txiki bat sortu zuen planetan. Groenlandia bakartuta geratu zen partzialki eta glaziarrek Alpeetan aurrera egin zuten. Berotegi-gasek berotze globalean duten eragina oso txikia dela uste duten zientzialariek (hots, klima-aldaketari garrantzia kentzen dioten eszeptikoek) azken urteotako tenperaturen igoera eguzkiaren jardueraren ondorioz dela proposatu dute (eguzkiaren orbanak ugariagoak direnean eguzkiak erradiazio gehiago igortzen du). Aldaketa horren ondorioz balitz, troposfera eta estratosfera ere berotuko lirateke, eta ez da hala gertatzen. Gainera, azken hamarkadetan ez da egon aldaketa nabarmenik Eguzkiaren erradiazioan.

Klima-aldaketaren atzeraelikadura

Itsas izotzak sartzen den eguzki-argiaren % 50 eta % 70 artean islatzen du, eta ozeanoak, ilunagoa denez, % 6 baino ez du islatzen. Itsas izotz eremu bat urtzen denean eta ozeano gehiago agerian uzten duenean, horrek bero gehiago xurgatzen du, eta horrek tenperatura handitzen du eta izotz gehiago urtzen du. Prozesu hori atzeraelikadura positiboa da.

Atzeraelikadurek aldatu egiten dute klima-sistemak hasierako behartze bati ematen dion erantzuna: atzeraelikadura "autosendogarriek" edo "positiboek" areagotzen dute, eta atzeraelikadura "orekatzaileek" edo "negatiboek" murrizten. Errefortzuko atzeraelikadura nagusiak honako hauek dira: ur-lurrunaren berrelikadura, izotz-albedo berrelikadura eta hodeien efektu garbia. Oreka-mekanismo nagusia hozte erradiatiboa da, Lurraren gainazalak bero gehiago igortzen baitu espaziora, tenperaturaren igoerari erantzuteko. Tenperaturaren atzeraelikaduraz gain, atzeraelikadurak daude karbonoaren zikloan, hala nola CO₂ren ongarri-efektua landareen hazkundean. Atzeraelikadurei buruzko ziurgabetasuna da klima-eredu desberdinek isuri kopuru jakin baterako beroketa-magnitude desberdinak proiektatzeko arrazoi nagusia.

Berotegi-efektuko gasek airea berotzen duten heinean, hezetasun gehiago atxiki dezake. Ur-lurruna berotegi-efektuko gas indartsua da, eta, beraz, are gehiago berotzen du atmosfera. Hodeiak ugarituz gero, eguzki-argi gehiago islatuko da espazioan, eta planeta hoztuko da. Hodeiak altuagoak eta finagoak badira, isolatzaile bat bezala jokatzen dute, beroa behetik behera islatuz eta planeta berotuz. Hodeien eragina atzeraelikaduraren ziurgabetasun-iturri handiena da.

Beste atzeraelikadura garrantzitsu bat Artikoan elur-geruza eta itsas izotza murriztea da, Lurraren gainazalaren islakortasuna murrizten baitu. Orain, Eguzkiaren energia gehiago xurgatzen da eskualde horietan, eta horrek Artikoko tenperatura-aldaketak anplifikatzen laguntzen du. Artikoaren anplifikazioa ere urtzen ari da permafrosta, metanoa eta CO₂ atmosferara askatzen dituena. Klima aldaketak hezeguneetan, itsas sistemetan eta ur gezako sistemetan metanoa askatzea ere eragin dezake. Oro har, atzeraelikadura klimatikoak gero eta positiboagoak izatea espero da.

Gizakiak eragindako CO₂ isurien erdia inguru lehorreko landareek eta ozeanoek xurgatu dute. Lurrean, CO₂aren hazkundeak eta hazkunde-denboraldiaren luzapenak landareen hazkundea suspertu dute. Klima-aldaketak areagotu egiten ditu lehorteak eta bero-boladak, landareen hazkundea eragozten dutenak, eta, horren ondorioz, ez dago zalantzarik karbono-hustubide horrek hazten jarraituko duenik etorkizunean. Lurzoruek karbono kantitate handiak dituzte eta zati bat aska dezakete berotzen direnean. Ozeanoak CO₂ eta bero gehiago xurgatzen duen heinean, azidotu egiten da, zirkulazioa aldatu egiten da eta fitoplanktonak karbono gutxiago xurgatzen du, eta horrek murriztu egiten du ozeanoak atmosferako karbonoa xurgatzen duen abiadura. Oro har, CO₂ kontzentrazio handiagoak izanez gero, Lurrak gure isurketen zati txiki bat xurgatuko du.

Ondorioak

Ingurumen-ondorioak

Itsas mailaren berreraikuntza historikoa eta Estatu Batuetako Aldaketa Globalaren Ikerketa Programak 2017an argitaratutako 2100 proiekzio

Klima-aldaketaren ingurumen-ondorioak zabalak eta irismen handikoak dira, eta ozeanoei, izotzari eta eguraldiari eragiten diete. Aldaketak pixkanaka edo azkar gerta daitezke. Efektu horien frogak iraganean izandako klima-aldaketaren azterketatik, modelizaziotik eta behaketa modernoetatik datoz. 1950eko hamarkadatik, lehorteak eta bero-boladak gero eta maizago agertu dira. Indian eta Asiako ekialdean fenomeno oso heze edo lehorrak ugaritu egin dira montzoi garaian. Litekeena da prezipitazioen indizeak eta urakanen eta tifoien intentsitateak gora egitea, eta haien banaketa geografikoko eremua polarretara zabaltzea, klimaren berotzeari erantzuteko. Zikloi tropikalen maiztasuna ez da handitu klima-aldaketaren ondorioz.

Itsasoaren maila globala igotzen ari da glaziarren urtzearen, Groenlandiako eta Antartikako izotz geruzen urtzearen eta hedapen termikoaren ondorioz. 1993 eta 2020 artean, igoera areagotu zen denborarekin, urtean 3,3 ± 0,3 mm-ko batez bestekoarekin. XXI. mendean zehar, IPCCk aurreikusten du, emisio oso altuen egoera batean, itsas maila 61 eta 110 cm artean igo daitekeela. Ozeanoen beroaren gorakada Antartikako glaziarren irteerak hondatzen eta azaleratzeko mehatxua egiten ari da, izotz-geruza asko urtzeko arriskuarekin eta isuriak handiak izanez gero itsas maila 2100ean 2 metro igotzeko aukerarekin.

Klima-aldaketaren ondorioz, Artikoko itsas izotza murriztu eta argaldu egin da hamarkada askotan. Espero da izotzik gabeko udak ez direla oso ohikoak izango 1,5 ° C-ko beroketarekin, baina aurreikusten da hiru edo hamar urtean behin gertatuko direla, 2 °C-ko beroketa-mailarekin. Atmosferako CO₂ kontzentrazio handiagoek aldaketak eragin dituzte ozeanoen kimikan. Disolbatutako CO₂a handitzeak ozeanoak azidotzea eragiten du. Gainera, oxigeno mailak gutxitzen ari dira, oxigenoa ez baita hain disolbagarria ur beroenean. Ozeanoko eremu hilak ere, oxigeno gutxiko eskualdeak, hedatzen ari dira.

Inflexio-puntuak eta epe luzeko eraginak

Berotze globalaren maila handiagoek "inflexio-puntuak" zeharkatzeko arriskua areagotzen dute, hau da, atalaseak, zeinetatik aurrera jada ezin diren zenbait inpaktu saihestu, nahiz eta tenperaturak murriztu. Adibide bat Mendebaldeko Antartikako eta Groenlandiako izotz-geruzen kolapsoa da; izan ere, tenperatura 1,5 eta 2 °C artean igotzeak arriskuan jar dezake izotz-geruzen urtzea, nahiz eta urtzearen denborazko eskala zalantzazkoa izan eta etorkizuneko berotzearen araberakoa izan. Eskala handiko aldaketa batzuk epe laburrean gerta litezke, hala nola korronte ozeaniko batzuen itxiera, hala nola Atlantikoko hegoaldeko iraultze zirkulazioa (AMOC). Inflexio-puntuek kalte itzulezinak ere izan ditzakete ekosistemetan, hala nola Amazoniako oihanean eta koralezko arrezifeetan.

Klima aldaketaren epe luzeko ondorioen artean izotza gehiago urtzea, ozeanoak berotzea, itsas maila handitzea eta ozeanoak azidotzea daude. Mendeetatik milurtekora bitarteko denborazko eskala batean, aldaketa klimatikoaren magnitudea batez ere CO₂ isuri antropogenikoek baldintzatuko dute. Hori CO₂aren bizitza atmosferiko luzearen ondorio da. CO₂aren xurgapen ozeanikoa nahiko motela da ozeanoen azidotzeak ehunka edo milaka urtetan zehar jarrai dezan. Kalkuluen arabera, isuri horiek 100.000 urtez luzatu dute, gutxienez, egungo glaziazioen arteko aldia. Itsas mailaren gorakadak mende askotan jarraituko du, Celsius graduko 2,3 metroko igoerarekin 2000 urte igarotzean.

Fauna eta floran eragina

Azkenaldiko berotzeak lurreko eta ur gezako espezie asko poloetara eta altuera handiagoetara bultzatu ditu. Atmosferako CO₂ mailak handitzeak eta hazkunde-denboraldia luzatzeak berdatze globala ekarri dute. Hala ere, bero-boladek eta lehorteek ekosistemen produktibitatea murriztu dute zenbait eskualdetan. Kontrako efektu horien etorkizuneko oreka ez dago argi. Klima-aldaketak klima-eremu lehorragoak hedatzen lagundu du, hala nola basamortu gehiago tropikoetan. Berotze globalaren magnitudeak eta abiadurak aukera gehiago ematen dituzte ekosistemak bat-batean aldatzeko. Oro har, klima-aldaketak espezie askoren desagerpena eragitea espero da.

Ozeanoak lurra baino astiroago berotu dira, baina landareek eta ozeanoko animaliek lurreko espezieak baino azkarrago migratu dute poloetara. Lurrean bezala, ozeanoko bero-boladak ohikoagoak dira klima-aldaketaren ondorioz, eta horrek kalte egiten die askotariko organismoei, hala nola koralei, algei eta itsas hegaztiei. Ozeanoaren azidotzeak zaildu egiten du muskuiluen, lanpernen eta koralen maskorrak eta eskeletoak sortzea, eta bero-boladek koralezko uharriak zuritu dituzte. Klima-aldaketak eta eutrofizazioak bultzatutako alga kaltegarrien loraketek oxigeno-mailak murrizten dituzte, elikadura-sareak nahasten dituzte eta itsasoko bizi-galera handiak eragiten dituzte. Kostaldeko ekosistemek estres berezia jasaten dute. Munduko hezeguneen ia erdiak desagertu egin dira klima-aldaketaren eta beste giza inpaktu batzuen ondorioz.

Klima aldaketaren eragina ingurunean

Kolapso ekologikoa. Koral Hesi Handian dagoeneko koralen zuritzea ikusi da, eta munduko arrezifeak arriskuan daude. Muturreko eguraldia. Lehorteak eta tenperatura altuek okertu zuten mundu mailan suteen kopurua. Permafrostaren urtzeak azpiegiturak apurtzen ditu Artikoan eta metanoaren emisioak handitzen ditu. Habitaten suntsiketa. Artikoko animalia askok izotza behar dute bizirauteko, desagertzen ari dena Artikoen berotzea dela eta. Espezie inbaditzaileak. Neguak epelagoak izateak baimentzen du zuhaitzentzat kaltegarriak diren intsektu gehiagok bizirautea.

Neurriak eta Irtenbideak

Desinformazioaren kontrako borroka

Badago munduan berotze globalaren kontu honi garrantzia kendu nahi dioen jendea edo, zuzenean, gertatzen ari dela ukatzen duen jendea. Zientziaren ikuspegitik ebidentzien bildumak eta beste estrategia batzuk proposatu izan dira.

Robotak berotze globalaren aurka

Aspalditik, meteorologiako agentziek adimen artifizialaz hornitzen du bere iragarpenak doitzeko, Europako herrialde batzuetako estazioetatik datozen datuekin.

Gaur egun, duela bost urte baino zehatzagoak direla diote datu horiek. Momenturo eredu batzuk sortzen dira tenperaturaren, poluzioaren, ozono geruzaren proportzioen, hezetasunaren balioekin… Balio horiek jasotzen dituzten sentsoreetatik abiatu daitezke iragarpenak doitzeko.

Horri guztiari esker, inoiz baino zehaztasun handiagoz uler dezakegu zer egoeratan gauden eta, batez ere, nola jokatu behar dugun.

Gure inguruan gertatzen dena hautemateko milioika radar, sentsore, ganbera eta gailuz inguratuta bizi gara. Atmosferako eta inguruneko karbono dioxidoaren eta oxido nitrosoaren mailak igotzetik hasi eta itsas mailaren igoerara arte, kutsadura akustikoa edo biodibertsitatearen galera barne.

Oso makina sofistikatuak dira, baina ez dira autosufizienteak isolatzen baditugu. Horregatik, hainbat programatzaileek eta zientzialariek giza garun baten abiadura eta ahalmena gainditzeko gai diren softwareak garatu dituzte. Jonathan Gregory horietako bat da. Gregory-ren zenbakizko ereduei esker, aldagai guztiak integratu eta eskuragarri dauden datuak doitu ahal izan dira, sistema klimatikoaren etorkizuneko bilakaera aurresan ahal izateko.

Gainera, datuak adimen artifizialaren bidez interpretatzeko sistema horri esker, 2100 urte bitarteko patroi nahiko zehatza ezarri ahal izango da. Baina eredu hori, CO2 gasen emisioei eusteko gai garen neurriaren araberakoa izango da.

Badira irtenbide eta neurri nagusi batzuk politikariek proposatu dituztenak berotze globalaren arazoa konpontzeko: moteltzea (igorpenak murriztea), moldatzea eta geoingeniaritza.

Moteltzea

Egungo eztabaida eta gaur egun politikagintzan den geldialdia moteltzeari dagozkio ia oso-osorik: ea epe laburreko politikari ekin behar zaion igorpenak murrizteko, eta hala eginez gero, zenbateko zorroztasunez eta nola. Karbono-emisioak murrizteko politika adimentsuak, teknologia berrikuntzak eta negozioen lidergoa eskatzen dute.

Berreskuratze Soluzioak/Moldatzea

Geoingeniaritzaren proposamenak

Etorkizunean inpaktu okerragoa saihesteko, sektore publikoek eta pribatuek planetako erresistentzia sendotzea dute helburu, berotze eragina saihestezina izan ez dadin. Teknologia berritzaileen erabilera ezinbestekoa da moldatze prozesu honetan, besteak beste, energia berriztagarriak, ibilgailu alternatiboak, energia nuklearraren aurrerapena eta karbonoaren harrapaketa, erabilera eta biltegiratzea.

Geoingeniaritza

Azken aukera bezala, geoingeniaritza proposatzen da. Klima aktiboki manipulatzea eskatzen duen bidea, berotegi-gasak atmosferan ugaltzearen ondorioak ezabatzeko eta askotariko proposamen sorta biltzen ditu: Eguzkitiko argiari trabak jartzea, munduko karbono-zikloa manipulatzea… Baina Lurra horrela aktiboki manipulatzeak arrisku handiak ekar ditzake Lurrarentzat. Gainera, halako proiektuak arazo legal, diplomatiko eta politiko larriak azaleratuko lituzkete.

Berotze-globalaren aurka jarduteko enpresek egin dezaketena

Onena da enpresa horiek produktuak garatzeko eta zerbitzuak emateko modua aldatzen hastea.

1. Karbono-aztarna neurtzea: lehenik eta behin, jakin behar da zure enpresak zenbat berotegi-efektuko gas isurtzen dituen urtero. Hortik aurrera, aholkularitzak egin ahal izango dira kanpoko enpresen bitartez, emisio horiek nola murriztu daitezkeen zehazteko.
2. Ekintza klimatikoko plan bat garatzea: plan bat gauzatu ahal izateko eta zure enpresak isurtzen duen karbono-kantitatea murrizteko, argi izan behar duzu aldaketa horiek zein funtsezko arlotan garatu behar diren. Garrantzitsuenak honako hauek dira: hornidura-katea, hau da, materialen eta hornidura-katea; energian, elektrizitatean, konpainiaren eta instalazioen berokuntzan; garraioan, hau da, logistikan eta produktuek egiten dituzten ibilbideetan; eta, adibidez, gutxiago kutsatzen duten garraioak erabiltzea, hala nola itsasontziak, hegazkinen ordez. Enpresaren ibilgailuak ere alda daitezke ibilgailu elektrikoekin, edo garraio ekologikoa sustatu, bizikletak eta garraio publikoa adibidez.
3. Isurketak murrizteko helburuak ezartzea: ekintza-planen prezioak ezartzea eta enpresari izango dion kostua ezagutzea funtsezkoa da ekintza klimatikoko plana gauzatzeko.
4. Aurrerabidea gainbegiratzea: beharrezkoa da emisioen murrizketaren hobekuntza ebaluatzea, eta hirugarrenen aholkularitza kontratatzea ezinbestekoa izan daiteke erantzukizuna ez galtzeko eta karbono-aztarna neurtzeko. Horrela, ekintza-plana non hobetu daitekeen jakiteko datuak lor daitezke.
5. Klima-kontzientzia duten politikak babestea: Oso garrantzitsua da klima-aldaketaren aurkako ekintzak ezartzen dituzten politikak babestea eta laguntzea. Ibilgailu elektrikoentzako diru-itzulketek eta energia berriztagarrientzako pizgarriek epe luzeko negozioen kostua murrizten dute.

Agenda 21

Agenda 21 ingurumen- hezkuntza programa bat da, eta bere helburu nagusia ingurumen arazoei konponbidea emateko bideak ezagutaraztea eta motibazioa eta konpromisoa sortzea da.

Eremu ezberdinak garatzen ditu, eskola eta udalerri edo eskualdea. Hezkuntza-komunitatea lantzen du batez ere, eta ikasleei eman nahi die protagonismo gehien. 5 fasetan banatzen da:

1. Antolamendua eta planifikazioa: antolamenduaren oinarriak (koordinatzailea, talde sustatzailea...) eta hasierako planifikazioa zehazten dira.
2. Sentsibilizazioa eta motibazioa: behar-beharrezkoa da hezkuntza-komunitatearen partaidetza lortzeko. Egitamu berezi baten bidez egitea komeni da.
3. Diagnostikoa: ikastetxearen hasierako argazkia edukitzeko balio du. Horretarako programaren hiru ardatzak hartzen dira kontuan. Bestalde, udalerriaren egoeraren azterketa egiteko une aproposa da.
4. Ekintza-plana: fase honetan definitzen eta planifikatzen da ikastetxea eta haren inguru hurbila jasangarriago egiteko ekintzen multzoa. Plana garatzeko hobekuntza-helburuak eta horiek lortzeko ekintzak zehazten dira; gainera, lorpenak neurtzeko adierazle batzuk azaltzen dira.
5. Komunikazioa eta Ebaluazioa: prozesu osoan egiten direnez, eta izaeraz eta ezaugarriz ezberdinak direnez, fase berezia osatzen dute.

Agenda 30

2030 Agenda Garapen Jasangarrirako ekintza-plan bat da, Nazio Batuetako estatu kideen konpromisotik sortua. Haren helburu nagusia pertsonak, planeta eta oparotasuna babesten direla zaintzea da.

2000. urtean, Nazio Batuetako kide ziren herrialdeek Milurtekoaren Garapen Helburuak (MGH) 2015. urterako lortzea adostu zuten. MGH horiek betetzeko epea amaitzean, 2015eko irailaren 25ean, NBEren Batzar Nagusiak klima-aldaketari buruzko mundu-mailako akordio berri bat ezarri zuen. Egun horretan gertaera historiko bat gertatu zen, eta mundu osoko 193 estatu kideek 2030 Agenda onartzeko konpromisoa hartu zuten. Nazio Batuen Garapenerako Programaren barruan dago NBEk sustatutako programa hori, eta Garapen Jasangarrirako 17 Helburu (GJH) jorratzen ditu. Helburu horiek, aldi berean, lortu beharreko 169 helburutan banatzen dira.

Klima Aldaketari eta Trantsizio Energetikoari buruzko Legea Espainian

Neutraltasun klimatikorako bide-orria:

2020/02/10

• Nahitaezkoa izango da 50.000 baino gehiagoko udalerriek eta uharte-lurraldeek emisio gutxiko eremuak ezartzea, beranduenez 2023 baino lehen, eta eremu horietan atzera egitea dakarren edozein udal-neurrik administrazio zentral edo autonomiko eskudunaren aldeko txostena izan beharko du.
• Handitu egiten ditu bere jardueraren klima-arriskua ebaluatu behar duten erakundeak
• Titulu berri bat sartu da, gobernantzari eta parte-hartze publikoari buruzkoa, eta klima-aldaketara egokitzeko neurriak indartu dira, besteak beste.

Zer egiten du EBk klima-aldaketaren alde?

02/12/2019

Europar Batasunaren lehentasunetako bat da klima-aldaketa geldiaraztea eta ingurumen-fenomeno horrek planetan dituen ondorioetara hobeto egokitzea.

Horretarako, Europar Batasunak Europa ekonomia jasangarri bihurtzeko neurriak proposatzen ditu, isurketak murrizteari - Helburu oso zorrotzekin - Eta energia-eraginkortasuna hobetzeari esker, besteak beste.

Helburuak

Helburuak lortzeko, Europar Batasunak 2050erako berotegi-efektuko gasen isurketa% 80 eta% 95 artean murrizteko helburua ezarri du.

2008. urtean ezarri ziren lehen neurriak, 2020. urteari begira, eta urte horretarako lortu nahi zen:

• Isurketak% 20 murriztea
• Energia berriztagarrien erabileraren proportzioa% 20 handitzea
• Energia-eraginkortasuna% 20 handitzea

Gainera, Europako Parlamentuak larrialdi klimatikoa ezarri du eta 2030erako EBk isurketak% 55 murriztu behar izan ditu.

Hurrengo urratsa emisioak murriztea ekarriko lukeen neutraltasun klimatikoa lortzea da, eta Parisko Hitzarmenaren helburu nagusia lortzea: tenperatura globala 1,5 gradutan igotzea.

Kopuru horiek lortzeko, EBk ekonomia hipokarboniko bat sortzea proposatzen du, hau da, emisio gutxiko ekonomia bat, eta ingurumena errespetatzen duen gizarte bat, honako hauekin:

• Enplegu ekologikoagoak, energia berriztagarrien erabilera eta hondakinei buruzko Europako araudiaren aplikazioa.
• Garraio garbia, ibilgailu hibridoak edo elektrikoak eta garraio publikoaren erabilera handiagoa, 2050erako emisioak% 50 murriztu ditzakeena.
• Eraikin eta sistema energetiko eraginkorrak.

Egoera hobetzeko ekintzak/proposamenak:

Klimaren Gailurrak

Nazio Batuetako Konbentzioen Alderdien COP edo Klima Aldaketari buruzko bilerak eta konferentziak dira, eta urtero biltzen dituzte munduko liderrak, bizi dugun krisi klimatikoa geldiarazteko behar diren emisioak murrizteko konpromisoak bete ahal izateko beharrezko diren erabakiak hartzen dituzten. Alderdien konferentzia New Yorken onartu zen, 1992ko maiatzaren 9an. Mundu mailan klima aldaketarekin lotutako arazoen kontzientzia publikoa indartzeko aukera ematen du.

Alderdien Konferentziako CP edo COP (Conference of the Parties) da Konbentzioaren "organo gorena", hau da, erabakitzeko ahalmena duen agintari gorena. Konbentzioan parte hartzen duten herrialde guztien elkartea da.

CP arduratzen da klima-aldaketaren arazoak konpontzeko nazioarteko ahaleginei eusteaz. Konbentzioaren aplikazioa eta alderdien konpromisoak aztertzen ditu, Konbentzioaren helburuen, aurkikuntza zientifiko berrien eta klima-aldaketari buruzko politikak aplikatzean lortutako esperientziaren arabera. CPren funtsezko zeregin bat aldeek aurkeztutako komunikazio nazionalak eta emisioen inbentarioak aztertzea da. Informazio hori oinarri hartuta, CPk alderdiek hartutako neurrien ondorioak eta Konbentzioaren azken helburua lortzeko egindako aurrerapenak ebaluatzen ditu.

CP urtero biltzen da 1995etik. CP Bonnen biltzen da, Idazkaritzaren egoitzan, salbu eta alderdi batek bere burua eskaintzen duenean saioaren anfitrioi gisa (hori da ohikoa). Komunikabideek normalean COP bakoitzari "klimaren gailurra" esaten diote.

1972an Nazio Batuen Giza Ingurumenari buruzko Konferentzia egin zen Stockholmen. Lehen aldiz, ingurumenaren degradazioaren gaia munduko gobernu nagusien agendan agertzen da. Nazio Batuen Erakundeak planetaren degradazioa geldiarazteko irtenbideak aurkitu nahi zituztenen nazioen ordezkari nagusiak bildu zituen. Nazio Batuen Ingurumenari buruzko Programa (UNEP) sortu zen, herrietan kontzientzia ekologiko berri bat sortzeko asmoz. Onartu zen gazteak eta helduak hezi behar zirela planetaren iraunkortasuna arriskuan jartzen zuten ingurumen-arazoak aurreikusteko eta konpontzeko. Antolatu ziren jarduerek esparru nagusiak ezarri zituzten: klima-aldaketa, lurzoruaren degradazioa, itsasertzaren eta ozeanoen narriadura, pobretze biologikoa, hondakin toxikoak, edateko uraren baliabide partekatuen kudeaketa eta pertsonen bizi-kalitatearen narriadura.

Bi hamarkada geroago Rio de Janeiron Ingurumenari eta Garapenari buruzko Lurraren Goi Bilera (1992) egin zen, planetaren garapen iraunkorra ahalbidetuko zuen politika global baten oinarriak ezarri nahi zituena. Bilera honetan funtsezko bost testu onartzen dira: Rioko Adierazpena edo Lurraren Gutuna, Basoari buruzko Adierazpena, Biodibertsitateari buruzko Hitzarmena, Klimari buruzko Hitzarmena, Desertifikazioaren Aurkako Hitzarmena eta Agenda 21 edo XXI. menderako Programa, non hurrengo hamarkadan gauzatuko ziren ekintzak zerrendatzen ziren.

2002an Johannesburgon Garapen Iraunkorraren Munduko Goi Bilera antolatu zen. Bertan, uraren eskuragarritasuna eta estres hidrikoa bezalako gaiak eztabaidatu ziren. Animalien gehiegizko energia-kontsumoa, nekazaritza-ekoizpena eta biodibertsitatea. Helburu sinboliko gisa, arazo globalen aurrean gaitasun kolektiboa erakutsi nahi zen, ingurumenarekin bat etorriz hazteko beharra adieraziz, osasuna, hezkuntza eta justizia helburu. Batzuen ustez, goi-bilera honetan gizarte garapenaren inguruko gaiak azpimarratzea lortu zen, hala nola pobrezia errotik kentzea, ura eta saneamendu zerbitzuak eskuratzea eta osasuna.

Hainbat goi-bilera egiten jarraitu dira 2002tik, hau da, berrogei urte baino gehiagoz klima-aldaketaren eta garapen iraunkorraren problematikari buruzko mundu osoko eztabaidari eutsi zaio. Bi gai horiek arazo nagusi bihurtu dira guztiontzat etorkizunari begira. Baina munduko aktoreen jarrerak aurrez aurre daude oraindik.

Parisko hitzarmena

2016ko apirilaren 22an, Parisko 21. konferentzian, akordio historiko bat lortu zen: Parisko Hitzarmena. Mende honetako tenperaturaren igoera industriaurreko mailekin alderatuta, 2 °C azpitik mantentzea da bere helburu nagusia, eta 1,5 °C-ra are gehiago mugatzea. Munduko 175 liderrek egun berean sinatu zuten akordioa.

Bost urtean behin (2023an hasita), herrialde guztiek jakinarazi eta mantendu behar dituzte emisioak murrizteko helburu nazionalak (emisioak murrizteko garapen-planak). Gainera, herrialde guztiek abian jarri behar dituzte helburu horiek lortzeko politikak eta neurri nazionalak. Hala, klima-aldaketaren aurka borrokatzeko 190 plan aurkeztu dira, Konbentzioaren alderdi guztien isurketen% 99 inguru estaltzen dituztenak.

Parisko Akordioak gero eta helburu handiagoak dituzten konpromisoen anbizioa gehitzearen garrantzia aitortzen du, hau da, 5 urtetik behin herrialdeen konpromisoak gero eta handiagoak izango dira.

Era berean, akordioak ekosistemek karbono-hustutegi gisa duten garrantzia aitortzen du, bereziki basoek, akordioan esplizituki jasotzen baitira, eta herrialdeek ezarritako helburuak betetzeko merkatu-mekanismoak erabiltzeko aukera aitortzen du, herrialdeek beren ekarpenetan hala erabakitzen badute.

Estatu kideak

2019tik aurrera, CPk 197 zati ditu, Nazio Batuetako estatu kide guztiak barne, baita Niue, Cook uharteak eta Europar Batasuna ere. Gainera, Egoitza Santua eta Palestina estatu behatzaileak dira.

1. Alemania	65. Fiii	129. Nikaragua
2. Andorra	66. Frantzia	130. Niger
3. Angola	67. Gabon	131. Nigeria
4. Antigua eta Barbuda	68. Gambia	132. Niue
5. Saudi Arabia	69. Georgia	133. Norvegia
6. Aljeria	70. Ghana	134. Zeelanda Berria
7. Argentina	71. Granada	135. Oman
8. Espainia	72. Grezia	136. Herbehereak
9. Armenia	73. Guatemala	137. Pakistan
10. Australia	74. Ginea	138. Palau
11. Austria	75. Ekuatore Ginea	139. Panama
12. Azerbaijan	76. Ginea Bissau	140. Papua Ginea Berria
13. Bahamak	77. Guyana	141. Paraguai
14. Bahrain	78. Haiti	142. Peru
15. Bangladesh	79. Honduras	143. Polonia
16. Barbados	80. Hungaria	144. Portugal
17. Belgika	81. India	145. Qatar
18. Belize	82. Indonesia	146. Britainia Handia
19. Benin	83. Irak	147. Afrika Erdiko Errepublika
20. Bielorrusia	84. Iran	148. Dominikar Errepublika

21. Birmania	85. Irlanda	149. Errumania
22. Bolivia	86. Islandia	150. Errusia
23. Bosnia eta Herzegovina	87. Cook irlak	151. Ruanda
24. Botswana	88. Marshall Irlak	152. Samoa
25. Brasil	89. Salomon Irlak	153. Saint Kitts eta Nevis
26. Brunei	90. Italia	154. San Marino
27. Bulgaria	91. Israel	155. Saint Vincent eta Grenadinak
28. Burkina Faso	92. Jamaika	156. Santa Luzia
29. Bhutan	93. Japonia	157. Sao Tome eta Principe
30. Burundi	94. Jordania	158. Senegal
31. Kanbodia	95. Kazakhstan	159. Serbia
32. Kamerun	96. Kenya	160. Seychelleak
33. Cabo verde	97. Kiribati	161. Sierra Leona
34. Kanada	98. Kirgistan	162. Singapur
35. Chao	99. Kuwait	163. Siria
36. Txile	100. Laos	164. Somalia
37. Txina	101. Lesotho	165. Sri Lanka
38. Kolonbia	102. Letonia	166. Swazilandia
39. Komoreak	103. Libano	167. Hegoafrika
40. Ipar Korea	104. Liberia	168. Sudan

41. Hego Korea	105. Libia	169. Suedia
42. Kongoko errepublika demokratikoa	106. Liechtenstein	170. Suitza
43. Kongoko errepublika	107. Lituania	171. Surinam
44. Costa Rica	108. Luxenburgo	172. Thailandia
45. Boli Kosta	109. Ipar Mazedonia	173. Tanzania
46. Kroazia	110. Madagaskar	174. Tajikistan
47. Kuba	111. Malawi	175. Ekialdeko Timor
48. Zipre	112. Malaysia	176. Togo
49. Txekiar errepublika	113. Maldivak	177. Tonga
50. Danimarka	114. Mali	178. Trinidad eta Tobago
51. Dominika	115. Malta	179. Tunisia
52. Ekuador	116. Mauritania	180. Turkmenistan
53. Egipto	117. Maurizio	181. Turkia
54. El Salvador	118. Mexiko	182. Tuvalu
55. Arabiar Emirerri Batuak	119. Mikronesiako estatu federalak	183. Ukraina
56. Eritrea	120. Moldavia	184. Uganda
57. Eslovakia	121. Monako	185. Uruguai
58. Eslovenia	122. Mongolia	186. Uzbekistan
59. AEB	123. Montenegro	187. Vanuatu
60. Estonia	124. Maroko	188. Venezuela

61. Etiopia	125. Mozambike	189. Vietnam
62. Europar Batasuna	126. Namibia	190. Yemen
63. Filipinak	127. Nauru	191. Djibuti
64. Finlandia	128. Nepal	192. Zambia

193. Zimbabwe

Behatzaileak:

• Palestina

IPCCren txostenak

Laugarren txostena

• IPCC. (2007). Climate Change 2007: The Physical Science Basis. ISBN 978-0-521-88009-1..
  • Le Treut, H.; Somerville, R.; Cubasch, U.; Ding, Y.; Mauritzen, C.; Mokssit, A.; Peterson, T.; Prather, M.. (2007). «Chapter 1: Historical Overview of Climate Change Science» (IPCC AR4 WG1 2007). , 93–127 or..
  • Randall, D. A.; Wood, R. A.; Bony, S.; Colman, R.; Fichefet, T.; Fyfe, J.; Kattsov, V.; Pitman, A. et al.. (2007). «Chapter 8: Climate Models and their Evaluation» (IPCC AR4 WG1 2007). , 589–662 or..
  • Hegerl, G. C.; Zwiers, F. W.; Braconnot, P.; Gillett, N. P.; Luo, Y.; Marengo Orsini, J. A.; Nicholls, N.; Penner, J. E. et al.. (2007). «Chapter 9: Understanding and Attributing Climate Change» (IPCC AR4 WG1 2007). , 663–745 or..

• IPCC. (2007). Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. ISBN 978-0-521-88010-7..
  • Rosenzweig, C.; Casassa, G.; Karoly, D. J.; Imeson, A.; Liu, C.; Menzel, A.; Rawlins, S.; Root, T. L. et al.. (2007). «Chapter 1: Assessment of observed changes and responses in natural and managed systems» (IPCC AR4 WG2 2007). , 79–131 or..
  • Schneider, S. H.; Semenov, S.; Patwardhan, A.; Burton, I.; Magadza, C. H. D.; Oppenheimer, M.; Pittock, A. B.; Rahman, A. et al.. (2007). «Chapter 19: Assessing key vulnerabilities and the risk from climate change» (IPCC AR4 WG2 2007). , 779–810 or..

• IPCC. (2007). Climate Change 2007: Mitigation of Climate Change. ISBN 978-0-521-88011-4..
  • Rogner, H.-H.; Zhou, D.; Bradley, R.; Crabbé, P.; Edenhofer, O.; Hare, B.; Kuijpers, L.; Yamaguchi, M.. (2007). «Chapter 1: Introduction» (IPCC AR4 WG3 2007). , 95–116 or..

Bosgarren txostena

• IPCC. (2013). Climate Change 2013: The Physical Science Basis. ISBN 978-1-107-05799-9... AR5 Climate Change 2013: The Physical Science Basis — IPCC
  • IPCC. (2013). «Summary for Policymakers» (IPCC AR5 WG1 2013). .
  • Hartmann, D. L.; Klein Tank, A. M. G.; Rusticucci, M.; Alexander, L. V.; Brönnimann, S.; Charabi, Y.; Dentener, F. J.; Dlugokencky, E. J. et al.. (2013). «Chapter 2: Observations: Atmosphere and Surface» (IPCC AR5 WG1 2013). , 159–254 or..
  • Rhein, M.; Rintoul, S. R.; Aoki, S.; Campos, E.; Chambers, D.; Feely, R. A.; Gulev, S.; Johnson, G. C. et al.. (2013). «Chapter 3: Observations: Ocean» (IPCC AR5 WG1 2013). , 255–315 or..
  • Masson-Delmotte, V.; Schulz, M.; Abe-Ouchi, A.; Beer, J.; Ganopolski, A.; González Rouco, J. F.; Jansen, E.; Lambeck, K. et al.. (2013). «Chapter 5: Information from Paleoclimate Archives» (IPCC AR5 WG1 2013). , 383–464 or..
  • Bindoff, N. L.; Stott, P. A.; AchutaRao, K. M.; Allen, M. R.; Gillett, N.; Gutzler, D.; Hansingo, K.; Hegerl, G. et al.. (2013). «Chapter 10: Detection and Attribution of Climate Change: from Global to Regional» (IPCC AR5 WG1 2013). , 867–952 or..
  • Collins, M.; Knutti, R.; Arbabizenaer, J. M.; Dufresne, J.-L.; Fichefet, T.; Friedlingstein, P.; Gao, X.; Gutowski, W. J. et al.. (2013). «Chapter 12: Long-term Climate Change: Projections, Commitments and Irreversibility» (IPCC AR5 WG1 2013). , 1029–1136 or..

• IPCC. (2014). Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part A: Global and Sectoral Aspects. ISBN 978-1-107-05807-1... Chapters 1–20, SPM, and Technical Summary.
  • Jiménez Cisneros, B. E.; Oki, T.; Arnell, N. W.; Benito, G.; Cogley, J. G.; Döll, P.; Jiang, T.; Mwakalila, S. S.. (2014). «Chapter 3: Freshwater Resources» (IPCC AR5 WG2 A 2014). , 229–269 or..
  • Porter, J. R.; Xie, L.; Challinor, A. J.; Cochrane, K.; Howden, S. M.; Iqbal, M. M.; Lobell, D. B.; Travasso, M. I.. (2014). «Chapter 7: Food Security and Food Production Systems» (IPCC AR5 WG2 A 2014). , 485–533 or..
  • Smith, K. R.; Woodward, A.; Campbell-Lendrum, D.; Chadee, D. D.; Honda, Y.; Lui, Q.; Olwoch, J. M.; Revich, B. et al.. (2014). «Chapter 11: Human Health: Impacts, Adaptation, and Co-Benefits» In (IPCC AR5 WG2 A 2014). , 709–754 or..
  • Olsson, L.; Opondo, M.; Tschakert, P.; Agrawal, A.; Eriksen, S. H.; Ma, S.; Perch, L. N.; Zakieldeen, S. A.. (2014). «Chapter 13: Livelihoods and Poverty» (IPCC AR5 WG2 A 2014). , 793–832 or..
  • Cramer, W.; Yohe, G. W.; Auffhammer, M.; Huggel, C.; Molau, U.; da Silva Dias, M. A. F.; Solow, A.; Stone, D. A. et al.. (2014). «Chapter 18: Detection and Attribution of Observed Impacts» (IPCC AR5 WG2 A 2014). , 979–1037 or..
  • Oppenheimer, M.; Campos, M.; Warren, R.; Birkmann, J.; Luber, G.; O'Neill, B.; Takahashi, K.. (2014). «Chapter 19: Emergent Risks and Key Vulnerabilities» (IPCC AR5 WG2 A 2014). , 1039–1099 or..
• IPCC. (2014). Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part B: Regional Aspects. ISBN 978-1-107-05816-3... Chapters 21–30, Annexes, and Index.
  • Larsen, J. N.; Anisimov, O. A.; Constable, A.; Hollowed, A. B.; Maynard, N.; Prestrud, P.; Prowse, T. D.; Stone, J. M. R.. (2014). «Chapter 28: Polar Regions» (IPCC AR5 WG2 B 2014). , 1567–1612 or..

• IPCC. (2014). Climate Change 2014: Mitigation of Climate Change. ISBN 978-1-107-05821-7..
  • Blanco, G.; Gerlagh, R.; Suh, S.; Barrett, J.; de Coninck, H. C.; Diaz Morejon, C. F.; Mathur, R.; Nakicenovic, N. et al.. (2014). «Chapter 5: Drivers, Trends and Mitigation» (IPCC AR5 WG3 2014). , 351–411 or..
  • Lucon, O.; Ürge-Vorsatz, D.; Ahmed, A.; Akbari, H.; Bertoldi, P.; Cabeza, L.; Eyre, N.; Gadgil, A. et al.. (2014). «Chapter 9: Buildings» (IPCC AR5 WG3 2014). .
• IPCC AR5 SYR. (2014). The Core Writing Team ed. Climate Change 2014: Synthesis Report. .
  • IPCC. (2014). «Summary for Policymakers» (IPCC AR5 SYR 2014). .
  • IPCC. (2014). «Annex II: Glossary» (IPCC AR5 SYR 2014). .

Txosten berezia: 1,5 °Cko beroketa globala

• IPCC. (2018). Global Warming of 1.5°C. An IPCC Special Report on the impacts of global warming of 1.5°C above pre-industrial levels and related global greenhouse gas emission pathways, in the context of strengthening the global response to the threat of climate change, sustainable development, and efforts to eradicate poverty. . Global Warming of 1.5 ºC —.
  • IPCC. (2018). «Summary for Policymakers» (IPCC SR15 2018). , 3–24 or..
  • Allen, M. R.; Dube, O. P.; Solecki, W.; Aragón-Durand, F.; Cramer, W.; Humphreys, S.; Kainuma, M.; Kala, J. et al.. (2018). «Chapter 1: Framing and Context» (IPCC SR15 2018). , 49–91 or..
  • Rogelj, J.; Shindell, D.; Jiang, K.; Fifta, S.; Forster, P.; Ginzburg, V.; Handa, C.; Kheshgi, H. et al.. (2018). «Chapter 2: Mitigation Pathways Compatible with 1.5°C in the Context of Sustainable Development» (IPCC SR15 2018). , 93–174 or..
  • Hoegh-Guldberg, O.; Jacob, D.; Taylor, M.; Bindi, M.; Brown, S.; Camilloni, I.; Diedhiou, A.; Djalante, R. et al.. (2018). «Chapter 3: Impacts of 1.5ºC Global Warming on Natural and Human Systems» (IPCC SR15 2018). , 175–311 or..
  • de Coninck, H.; Revi, A.; Babiker, M.; Bertoldi, P.; Buckeridge, M.; Cartwright, A.; Dong, W.; Ford, J. et al.. (2018). «Chapter 4: Strengthening and Implementing the Global Response» (IPCC SR15 2018). , 313–443 or..
  • Roy, J.; Tschakert, P.; Waisman, H.; Abdul Halim, S.; Antwi-Agyei, P.; Dasgupta, P.; Hayward, B.; Kanninen, M. et al.. (2018). «Chapter 5: Sustainable Development, Poverty Eradication and Reducing Inequalities» (IPCC SR15 2018). , 445–538 or..

Txosten berezia: klima aldaketa eta lurzorua

• IPCC. (2019). IPCC Special Report on Climate Change, Desertification, Land Degradation, Sustainable Land Management, Food Security, and Greenhouse gas fluxes in Terrestrial Ecosystems. .
  • IPCC. (2019). «Summary for Policymakers» (IPCC SRCCL 2019). , 3–34 or..
  • Jia, G.; Shevliakova, E.; Artaxo, P. E.; De Noblet-Ducoudré, N.; Houghton, R.; House, J.; Kitajima, K.; Lennard, C. et al.. (2019). «Chapter 2: Land-Climate Interactions» (IPCC SRCCL 2019). , 131–247 or..
  • Mbow, C.; Rosenzweig, C.; Barioni, L. G.; Benton, T.; Herrero, M.; Krishnapillai, M. V.; Liwenga, E.; Pradhan, P. et al.. (2019). «Chapter 5: Food Security» (IPCC SRCCL 2019). , 437–550 or..

Txosten berezia: ozeanoa eta kriosfera klima aldakorrean

• IPCC. (2019). IPCC Special Report on the Ocean and Cryosphere in a Changing Climate. .
  • IPCC. (2019). «Summary for Policymakers» (IPCC SROCC 2019). , 3–35 or..
  • Meredith, M.; Sommerkorn, M.; Cassotta, S.; Derksen, C.; Ekaykin, A.; Hollowed, A.; Kofinas, G.; Mackintosh, A. et al.. (2019). «Chapter 3: Polar Regions» (IPCC SROCC 2019). , 203–320 or..
  • Oppenheimer, M.; Glavovic, B.; Hinkel, J.; van de Wal, R.; Magnan, A. K.; Abd-Elgawad, A.; Cai, R.; Cifuentes-Jara, M. et al.. (2019). «Chapter 4: Sea Level Rise and Implications for Low Lying Islands, Coasts and Communities» (IPCC SROCC 2019). , 321–445 or..
  • Bindoff, N. L.; Cheung, W. W. L.; Kairo, J. G.; Arístegui, J.; Guinder, V. A.; Hallberg, R.; Hilmi, N. J. M.; Jiao, N. et al.. (2019). «Chapter 5: Changing Ocean, Marine Ecosystems, and Dependent Communities» (IPCC SROCC 2019). , 447–587 or..

Seigarren txostena

• IPCC. (2021). Climate Change 2021: The Physical Science Basis. .
  • IPCC. (2021). «Summary for Policymakers» (IPCC AR6 WG1 2021). .
  • Arias, Paola A.; Bellouin, Nicolas; Coppola, Erika; Jones, Richard G.; Krinner, Gerhard. (2021). «Technical Summary» (IPCC AR6 WG1 2021). .
  • Seneviratne, Sonia I.; Zhang, Xuebin; Adnan, M.; Badi, W.; Dereczynski, Claudine; Di Luca, Alejandro; Ghosh, S.. (2021). «Chapter 11: Weather and climate extreme events in a changing climate» (IPCC AR6 WG1 2021). .
• IPCC. (2022). Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. .
• IPCC. (2022). Climate Change 2022: Mitigation of Climate Change. Contribution of Working Group III to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. .
  • IPCC. (2022). «Summary for Policymakers» (IPCC AR6 WG3 2022). .

Ikus, gainera

• Berotegi efektua
• Parisko Hitzarmena (2015)
• Ozono geruza
• Holozenoko iraungipen masiboa
• Live Earth kontzertu sorta (2007)

Kanpo estekak

Gai honi buruzko informazio gehiago lor dezakezu Scholian

• https://www.euskadi.eus/informazioa/eskolako-agenda-21-jasangarritasunerako-hezi/web01-a2inghez/eu/ (Agenda 21)
• https://www.climate.gov/maps-data/data-snapshots/tempanomaly-monthly-nnvl-2019-12-00?theme=Temperature (mapa)

• Datuak: Q125928