Jump to content

Murtall: Difríocht idir leaganacha

Athraigh naisc
Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.
Browse history interactively
← Gabh chuig an difear roimhe seo
Content deleted Content added
VisualWikitext
m tagairt
No edit summary
 
(2 intermediate revisions by the same user not shown)
Líne 1: Líne 1:
{{WD Bosca Sonraí Galar}}
{{WD Bosca Sonraí Galar}}
Is éard atá i gceist leis an '''murtall''' (nó '''otracht''' nó r'''ó-raimhreacht''' uaireanta) ná raimhre a dhéanann dochar don t[[Míochaine phobail|sláinte]] (úsáidtear an téarma ''ró-raimhre'' uaireanta). Is léir go bhfuil fadhb mhór in Éirinn leis an otracht nó an iomarca meáchain. Go domhanda, meastar go bhfuil ceithre oiread daoine (idir pháistí agus daoine fásta) a bhfuil fadhb otrachta acu, seachas mar a bhí ann sa mbliain 1990.<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/teacht-an-ozempic-deireadh-le-fadhb-na-hotrachta/|teideal=Teacht an Ozempic – deireadh le fadhb na hotrachta?|údar=Mairéad Ní Nuadháin|dáta=11 Deireadh Fómhair 2024|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2024-10-11}}</ref> [[Íomhá:Obesity & BMI.png|mion| clé |[[Innéacs corpmhaise]]]]


[[Íomhá:Obesity5.JPG|mion|clé]]
[[Íomhá:Obesity5.JPG|mion|clé]]
Is éard atá i gceist leis an '''murtall''' (nó '''otracht''' nó r'''ó-raimhreacht''' uaireanta) ná raimhre a dhéanann dochar don t[[Míochaine phobail|sláinte]] (úsáidtear an téarma ''ró-raimhre'' uaireanta). [[Íomhá:Obesity & BMI.png|mion| clé |[[Innéacs corpmhaise]]]]


=== Innéacs corpmhaise ===
== Innéacs corpmhaise ==
Má bhíonn [[Innéacs corpmhaise|comhéifeacht maise na colainne]] (BMI) níos mó ná 30%, duine murtallach is ea é sin. Duine le BMI 25-30, is ramhar é mar thoradh ar charnadh iomarcach saille sa cholainn. Más luach BMI 20-25 atá ag duine, is duine an-chothrom é. Nuair is lú an BMI ná 20, is scáinteachán nó ocrach an duine.
Má bhíonn [[Innéacs corpmhaise|comhéifeacht maise na colainne]] (BMI) níos mó ná 30%, duine murtallach is ea é sin. Duine le BMI 25-30, is ramhar é mar thoradh ar charnadh iomarcach saille sa cholainn. Más luach BMI 20-25 atá ag duine, is duine an-chothrom é. Nuair is lú an BMI ná 20, is scáinteachán nó ocrach an duine.
* Tuilleadh eolais: [[innéacs corpmhaise]]
* Tuilleadh eolais: [[innéacs corpmhaise]]
[[Íomhá:BRFSS obesity 1985-2006.gif|mion|clé|SAM: Murtall ag éirí níos measa]]
[[Íomhá:BRFSS obesity 1985-2006.gif|mion|clé|SAM: Murtall ag éirí níos measa|222x222px]]


== Cúis agus éifeacht ==
== Cúis ==
Tarlaíonn murtall de bharr an iomarca bia a ithe de ghnáth, nó ráta íslithe meitibileachta a leanann galar faireogach nó lot san [[inchinn]]. Tuigtear go bhfuil gaol idir raimhre is easláinte colainne, agus ní annamh a fheictear galair croí, mar shampla, ar dhaoine ramhra.
[[Íomhá:Fettleibigkeit in Europa2.svg|mion|clé|Murtall in Eoraip]]Tarlaíonn murtall de bharr an iomarca bia a ithe de ghnáth, nó ráta íslithe meitibileachta a leanann galar faireogach nó lot san [[inchinn]]. Tuigtear go bhfuil gaol idir raimhre is easláinte colainne, agus ní annamh a fheictear galair croí, mar shampla, ar dhaoine ramhra.


Tá togracht ghéiniteach chun otrachta ag daoine áirithe.
Tá togracht ghéiniteach chun otrachta ag daoine áirithe.
=== Éifeacht ===
=== Éifeacht ===
Ar an meán, is mó an leibhéal galair is míchumais, is giorra an saol, agus is lú an táirgiúlacht i gcás duine i rang ar bith díobh seo, agus is mó an brú a chuireann siad ar an gcóras sláinte.
Ar an meán, is mó an leibhéal galair is míchumais, is giorra an saol, agus is lú an táirgiúlacht i gcás duine i rang ar bith díobh seo, agus is mó an brú a chuireann siad ar an gcóras sláinte. [[Íomhá:An obese man exhibiting a placard of himself looking extreme Wellcome V0011129.jpg|clé|mion]]Dá bharr sin, moltar don té atá ramhar é féin a thanú. An modh díreach le sin a dhéanamh, ar ndóigh, ná srian a chur leis an ngoile.

Dá bharr sin, moltar don té atá ramhar é féin a thanú. An modh díreach le sin a dhéanamh, ar ndóigh, ná srian a chur leis an ngoile.
[[Íomhá:Fettleibigkeit in Europa2.svg|mion|clé|Murtall in Eoraip]]

== Eipidéimeolaíocht ==
== Eipidéimeolaíocht ==
De réir an [[Eagraíocht Dhomhanda Sláinte]], tá 20% de dhaonra [[An Domhan|an domhain]] ramhar nó murtallach, agus 20% eile ocrach. Tá [[míchothú]] ar 40% de dhaonra an domhain, gan dóthain cothú ag na hocraigh, gan dóthain cothú fholláin ag na ramhair is na murtallaigh.
De réir an [[Eagraíocht Dhomhanda Sláinte]], tá 20% de dhaonra [[An Domhan|an domhain]] ramhar nó murtallach, agus 20% eile ocrach. Tá [[míchothú]] ar 40% de dhaonra an domhain, gan dóthain cothú ag na hocraigh, gan dóthain cothú fholláin ag na ramhair is na murtallaigh.
Líne 30: Líne 26:


== Stair ==
== Stair ==
[[Íomhá:An obese man exhibiting a placard of himself looking extreme Wellcome V0011129.jpg|clé|mion]]
D'fhoilsigh [[Seanad Stáit Aontaithe Mheiriceá]] an tuairisc McGovern, "Dietary Goals for the United States" ar an 14 Eanáir 1977.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3910043/|teideal=McGovern's Senate Select Committee on Nutrition and Human Needs Versus the: Meat Industry on the Diet-Heart Question|údar=National Center for Biotechnology Information, SAM|dáta=1976–1977|dátarochtana=2022}}</ref> Tuairiscíodh "is aicíd nach bhfuil ach ina tús fós í an ró-raimhre".<ref>{{Lua idirlín|url=https://thescienceofnutrition.files.wordpress.com/2014/03/dietary-goals-for-the-united-states.pdf|teideal=Dietary goals for the United States|údar=Select Committee on Nutrition and Human Needs, United States Senate.|dáta=1977|dátarochtana=2022}}</ref>
D'fhoilsigh [[Seanad Stáit Aontaithe Mheiriceá]] an tuairisc McGovern, "Dietary Goals for the United States" ar an 14 Eanáir 1977.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3910043/|teideal=McGovern's Senate Select Committee on Nutrition and Human Needs Versus the: Meat Industry on the Diet-Heart Question|údar=National Center for Biotechnology Information, SAM|dáta=1976–1977|dátarochtana=2022}}</ref> Tuairiscíodh "is aicíd nach bhfuil ach ina tús fós í an ró-raimhre".<ref>{{Lua idirlín|url=https://thescienceofnutrition.files.wordpress.com/2014/03/dietary-goals-for-the-united-states.pdf|teideal=Dietary goals for the United States|údar=Select Committee on Nutrition and Human Needs, United States Senate.|dáta=1977|dátarochtana=2022}}</ref>


Ach bhí an tionscal agraibhia in aghaidh na moltaí.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=United States Senate Select Committee on Nutrition and Human Needs|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_States_Senate_Select_Committee_on_Nutrition_and_Human_Needs&oldid=1052495954|journal=Wikipedia|date=2021-10-29|language=en}}</ref> D'fhógair sé cogadh ar an tuairisc agus níor aontaíodh go gcaithfí rud éigin a dhéanamh ag an am. Is mar dheis a cailleadh a chuimhneofar ar an tuairisc McGovern.
Ach bhí an tionscal agraibhia in aghaidh na moltaí.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=United States Senate Select Committee on Nutrition and Human Needs|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_States_Senate_Select_Committee_on_Nutrition_and_Human_Needs&oldid=1052495954|journal=Wikipedia|date=2021-10-29|language=en}}</ref> D'fhógair sé cogadh ar an tuairisc agus níor aontaíodh go gcaithfí rud éigin a dhéanamh ag an am. Is mar dheis a cailleadh a chuimhneofar ar an tuairisc McGovern.

== Cóireáil ==
Tá daoine ag tógáil na drugaí [[Wegovy]] (Ozempic) nó [[Rybelsus]] ar fud an domhain agus gan uathu ach meáchan a chailleadh.

Is i Meiriceá atá an fhadhb ba mhó otrachta ar domhan. Ach sna 2020idi, thosaigh an ráta ag ísliú den chéad uair riamh. Idir 2020 agus 2023 tháinig titim 2% ar an ráta otrachta thall. Meastar gur bhain go leor daoine úsáid as na drugaí saghas Wegovy agus go bhfuil 6% de na daoine i Meiriceá á n-úsáid in 2024.<ref name=":0" />


== Gaeilge ==
== Gaeilge ==
Líne 42: Líne 42:
== Tagairtí ==
== Tagairtí ==
{{Reflist}}
{{Reflist}}

{{Fréamh an Eolais}}
{{síol-galar}}


[[Catagóir:Murtall| ]]
[[Catagóir:Murtall| ]]
Líne 50: Líne 47:
[[Catagóir:Bairiatraic]]
[[Catagóir:Bairiatraic]]
[[Catagóir:Sláinte phoiblí]]
[[Catagóir:Sláinte phoiblí]]
[[Catagóir:Corp an duine]]
[[Catagóir:Galair]]

Leagan reatha ó 21:24, 12 Deireadh Fómhair 2024

Teimpléad:WD Bosca Sonraí GalarMurtall
cuir in eagar
Cineálovernutrition (en) Aistrigh agus galar Cuir in eagar ar Wikidata
Speisialtacht leighisinchríneolaíocht Cuir in eagar ar Wikidata
Cóireáil chliniciúil
 Cógais
phendimetrazine (en) Aistrigh, phentermine (en) Aistrigh, benzphetamine (en) Aistrigh, (+)-norephedrin (en) Aistrigh, Meitiolamfataimín, orlistat (en) Aistrigh, (RS)-diethylpropion (en) Aistrigh, mazindol (en) Aistrigh, lorcaserin hydrochloride (en) Aistrigh, Dirlotapide (en) Aistrigh, chlorphentermine (en) Aistrigh agus weight loss treatment (en) Aistrigh Cuir in eagar ar Wikidata
Pataigineas
Cúis ghéiniteachHS6ST3, ZZZ3, GNAT2, ADCY9, FTO, BDNF, TFAP2B, NRXN3, GIPR, SH2B1, MAP2K5, LINGO2, ETV5, RPTOR, CADM2, STIM2, MYO1B, DCTD, DDX60L, KIRREL1, RLN3, DENND3, SYT1, RHPN2, SEMA3A, PUM3, TSBP1, DMRT1, ZNF585B, HECW1, SPECC1, NIPBL, RNFT2, CSMD1, HDAC9, RBBP6, PIP4K2A, FUT2, CFAP299, SLC25A2, RGS7, FLJ33534, CAMK2A, CCDC33, IGSF9B, GCH1, SPAG16, MYO16, XDH, CA8, TMOD1, PLEKHG6, TWIST1, SGCZ, RICTOR, PKHD1L1, NCKAP1L, EBF1, SRL, BCAS3, LPP, MOXD1, RSU1, FAM110A, PATJ, RBFOX1, PTPRN2, FYB2, AFAP1L1, DCLK1, STON2, C8orf34, HPSE2, WDPCP, BICD1, TRAPPC9, POLD1, LGALS17A, HBBP1, PRM1, LOC150935, SERPINA12, AATF, NOX5, EDEM3, METTL15, TMEM229B, BDP1, CCDC69, PTPRD, UNC5C, DLG2, NBEAL1, GPC6, PKP2, WDR59, CAMK1D, ADORA3, TFPT, DEUP1, FAM189A1, ZNF446, ZC3H4, MXD3, SLC8A1, ACBD7, HMBOX1, GRID2, RYR2, NTM, RIN2, UGT2B7, LINC02843, GABRB1, FAM19A2, CDKAL1, COL4A1, TMEM45B, PPP1R12B, SHANK2, C2CD4C, EHF, PPARGC1B, NAV1, TIMP2, CEP152, BICC1, TMC2, TACC2, GSG1L, TMED9, CPEB4, CYP2E1, PAK5, SORBS1, ZNF536, NAV2, PHACTR2, SORCS2, COL23A1, KPNA3, DYNC1I1, CPT1A, SMYD3, KCNB1, CFAP77, SLC36A4, FSIP1, KLKB1, EPHA6, DCP1B, MACROD2, MYO10, ADSS2, TGFBRAP1, ELAVL4, MPRIP, CDH4, ERBB3, CLEC16A, SLMAP, MYB, ARHGEF3, NIPSNAP3B, VSTM2B-DT, JDP2, COLEC12, CBS, NOX4, CEP72, ADCYAP1, NCEH1, LRFN2, MBOAT1, NIBAN1, ANKRD16, SLC25A48, AK8, NMNAT2, MYO3A, SLCO3A1, SLC29A3, FGGY, SPTB, UBXN11, NXPH1, MRPS22, SERPING1, SPOCK3, NUP153, CC2D2A, NOS1AP, SAMD13, DOCK8, CLYBL, ANKS1B, AGMO, UMODL1, CACNA2D1, NAP1L1, HMOX1, PDE4D, ADCY5, RTN4R, KBTBD11, CARD9, DSTYK, EFNA1, HDAC7, FCSK, RADIL, ETS1, SLC6A5, PLEKHG1, PAK6, BMP2, TMEM82, MAPK15, PKNOX2, IL1RN, RASGEF1A, LAYN, NACC1, TSC2, PANK4, RFC5, TREX1, PKN3, TBL2, FHDC1, SQOR, CREBBP, GREB1, ABO, MDGA2, ITPR1, ICA1, DCC, UNC13A, ECE1, SAMD4A, GPC5, PLPPR5, PDZD2, MAGI2, ESR1, FBXO47, LRRC7, WHRN, SLC4A1, PCF11, NLRP8, CRCT1, GRIA1, KCNIP4, TRPC4, SHISA6, IFNGR2, GPR141, VSIG10, IPMK, ACMSD, ASTN2, NDUFA8, CHRNA3, SCRN1, DLC1, HR, ABCC9, FARP1, SAMD4B, SLC22A23, GTF2B, LHPP, PRKG1, NRF1, SLC28A3, CADM1, TTLL7, KCNN3, BRAT1, RASEF, TBXAS1, CHL1, EEPD1, OTUD7B, GALNT13, CTNNA3, SLC30A8, B3GAT2, B3GALT1, SNRPN, MYO3B, ARHGAP24, TPTE2P1, AUTS2, ILF3, RAB17, CD46, SIPA1L1, KIF6, ECT2, PCSK2, PKD2L1, RNF2, SEMA5A, UBTD1, ARMC4, PPM1H, CELA1, CNTNAP2, CUL9, CYB561D1, OR5T3, TPRN, GMDS, CRYBG2, EXT1, TCFL5, ZBTB46, SLIT1, MTUS2, TM9SF2, S100P, RHOT1, MPP7, FBXL7, NPM2, ZNF470, BTBD8, UBE3A, PSD3, CRYL1, ABLIM1, ITGBL1, ARHGEF10L, PBX4, CDH2, KLHL31, ATP8B3, KMO, DPYSL5, TMEM18, MATK, BACH2, CACNB2, ARPC2, GLRX5, SP110, ANKS1A, PVALB, CCDC27, ANO2, MDFIC, ALPK1, PAX5, LHFPL3, WWOX, NCAM2, PCDH9, SOX6, NPC1 agus AATK Cuir in eagar ar Wikidata
Aicmiú
ICD-10E66.9 Cuir in eagar ar Wikidata
ICD-9278.00 Cuir in eagar ar Wikidata
CIAPT82 Cuir in eagar ar Wikidata
Acmhainní seachtracha
Enciclopèdia Catalana0127003 Cuir in eagar ar Wikidata
OMIM601665 Cuir in eagar ar Wikidata
DiseasesDB9099 Cuir in eagar ar Wikidata
MedlinePlus003101 agus 007297 Cuir in eagar ar Wikidata
eMedicine123702 Cuir in eagar ar Wikidata
MeSHD009765 Cuir in eagar ar Wikidata
Orphanet71529 Cuir in eagar ar Wikidata
UMLS CUIC0028754 Cuir in eagar ar Wikidata
DOIDDOID:9970 Cuir in eagar ar Wikidata

Is éard atá i gceist leis an murtall (nó otracht nó ró-raimhreacht uaireanta) ná raimhre a dhéanann dochar don tsláinte (úsáidtear an téarma ró-raimhre uaireanta). Is léir go bhfuil fadhb mhór in Éirinn leis an otracht nó an iomarca meáchain. Go domhanda, meastar go bhfuil ceithre oiread daoine (idir pháistí agus daoine fásta) a bhfuil fadhb otrachta acu, seachas mar a bhí ann sa mbliain 1990.[1]

Innéacs corpmhaise

Innéacs corpmhaise

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Má bhíonn comhéifeacht maise na colainne (BMI) níos mó ná 30%, duine murtallach is ea é sin. Duine le BMI 25-30, is ramhar é mar thoradh ar charnadh iomarcach saille sa cholainn. Más luach BMI 20-25 atá ag duine, is duine an-chothrom é. Nuair is lú an BMI ná 20, is scáinteachán nó ocrach an duine.

SAM: Murtall ag éirí níos measa

Cúis

[cuir in eagar | athraigh foinse]
Murtall in Eoraip

Tarlaíonn murtall de bharr an iomarca bia a ithe de ghnáth, nó ráta íslithe meitibileachta a leanann galar faireogach nó lot san inchinn. Tuigtear go bhfuil gaol idir raimhre is easláinte colainne, agus ní annamh a fheictear galair croí, mar shampla, ar dhaoine ramhra.

Tá togracht ghéiniteach chun otrachta ag daoine áirithe.

Éifeacht

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Ar an meán, is mó an leibhéal galair is míchumais, is giorra an saol, agus is lú an táirgiúlacht i gcás duine i rang ar bith díobh seo, agus is mó an brú a chuireann siad ar an gcóras sláinte.

Dá bharr sin, moltar don té atá ramhar é féin a thanú. An modh díreach le sin a dhéanamh, ar ndóigh, ná srian a chur leis an ngoile.

Eipidéimeolaíocht

[cuir in eagar | athraigh foinse]

De réir an Eagraíocht Dhomhanda Sláinte, tá 20% de dhaonra an domhain ramhar nó murtallach, agus 20% eile ocrach. Tá míchothú ar 40% de dhaonra an domhain, gan dóthain cothú ag na hocraigh, gan dóthain cothú fholláin ag na ramhair is na murtallaigh.

Is ábhar imní é fadhb reatha na hotrachta i measc leanaí go háirithe.

Éire

[cuir in eagar | athraigh foinse]

In Éirinn tá thar 40% de na fir is thar 25% de na mná ramhar nó murtallach, níos mó ná 12% de na fir murtallach is 9% de na mná.

Maidir leis an dá rang seo, tá Éirinn i bhfad níos measa ná an meánráta ar fud an domhain.

Stair

[cuir in eagar | athraigh foinse]

D'fhoilsigh Seanad Stáit Aontaithe Mheiriceá an tuairisc McGovern, "Dietary Goals for the United States" ar an 14 Eanáir 1977.[2] Tuairiscíodh "is aicíd nach bhfuil ach ina tús fós í an ró-raimhre".[3]

Ach bhí an tionscal agraibhia in aghaidh na moltaí.[4] D'fhógair sé cogadh ar an tuairisc agus níor aontaíodh go gcaithfí rud éigin a dhéanamh ag an am. Is mar dheis a cailleadh a chuimhneofar ar an tuairisc McGovern.

Cóireáil

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Tá daoine ag tógáil na drugaí Wegovy (Ozempic) nó Rybelsus ar fud an domhain agus gan uathu ach meáchan a chailleadh.

Is i Meiriceá atá an fhadhb ba mhó otrachta ar domhan. Ach sna 2020idi, thosaigh an ráta ag ísliú den chéad uair riamh. Idir 2020 agus 2023 tháinig titim 2% ar an ráta otrachta thall. Meastar gur bhain go leor daoine úsáid as na drugaí saghas Wegovy agus go bhfuil 6% de na daoine i Meiriceá á n-úsáid in 2024.[1]

Gaeilge

[cuir in eagar | athraigh foinse]

An duine atá ag éirí murtallach, deirimid i nGaeilge go bhfuil sé ag titim chun murtaill.

An duine a thitfidh chun murtaill, beidh a lán galar ag bagairt air, cosúil leis an taom croí agus diaibéiteas de chineál B, is é sin, diaibéiteas na scothaoise is na cnagaoise.[5]

Tagairtí

[cuir in eagar | athraigh foinse]
  1. ↑ 1.0 1.1 Mairéad Ní Nuadháin (11 Deireadh Fómhair 2024). "Teacht an Ozempic – deireadh le fadhb na hotrachta?" (ga-IE). Tuairisc.ie. Dáta rochtana: 2024-10-11.
  2. ↑ National Center for Biotechnology Information, SAM (1976–1977). "McGovern's Senate Select Committee on Nutrition and Human Needs Versus the: Meat Industry on the Diet-Heart Question". Dáta rochtana: 2022.
  3. ↑ Select Committee on Nutrition and Human Needs, United States Senate. (1977). "Dietary goals for the United States". Dáta rochtana: 2022.
  4. ↑ "United States Senate Select Committee on Nutrition and Human Needs" (as en) (2021-10-29). Wikipedia. 
  5. ↑ Hussey, Matt (2011). "Raimhre". Fréamh an Eolais. Coiscéim. p. 548.
Aisghafa ó "https://ga.wikipedia.org/w/index.php?title=Murtall&oldid=1238283"