Videz la fonto/fonti por Sud-Amerika

[[Arkivo:LocationSouthAmerica.png|thumb|280px|Sud-Amerika.]]
[[Arkivo:South America - Blue Marble orthographic.jpg|thumb|280px|left|Topografiala imajo di Sud-Amerika, obtenita per satelito.]]
[[Arkivo:Bariloche- Argentina2.jpg|thumb|280px|right|[[Patagonia]] ([[Arjentinia]]).]]
'''Sud-Amerika''' ([[Hispana linguo|Hispane]] ''América del Sur'' o ''Sudamérica''; [[Portugalana linguo|Portugalane]] ''América do Sul''; [[Nederlandana linguo|Nederlandane]] ''Zuid-Amerika''; [[Angla linguo|Angle]] ''South America''; [[Franca linguo|France]] ''Amérique du Sud'') esas la sudala parto de [[Amerika]]na kontinento o, segun kelka autori, la sudala kontinento de Amerika.<ref>"{{extera ligilo|url= http://www.bartleby.com/65/st/SthAmer.html |titulo= South America |publikigo= The Columbia Encyclopedia, 6th ed. 2001-6.|editero= New York, Columbia University Press}}: "fourth largest continent ..., the southern of the two continents of the Western Hemisphere."</ref><ref>[http://lanic.utexas.edu/subject/countries/ LANIC country page]</ref> situita tote en [[Westala misfero]] e precipue en Sudala misfero, kun relate mikra parto en Norda misfero, kontigua ad [[Oceano Pacifiko]] adweste, [[Atlantiko]] adnorde ed adweste, [[Central Amerika]] e [[Karibiana Maro]] adnordweste. Entote ol havas 17,84 milion km² di surfaco (qua reprezentas cirkume 42% de la surfaco di Amerika e 12% de tota lando emersa), ed en [[2005]] ol havis plu kam 371 milion habitanti.

Ol konsistas ek 12 nedependanta landi: [[Arjentinia]], [[Bolivia]], [[Brazilia]], [[Chili]], [[Kolumbia]], [[Equador]], [[Guyana]], [[Paraguay]], [[Peru]], [[Surinam]], [[Uruguay]] e [[Venezuela]]. Kelka libri ank inkluzas [[Trinidad e Tobago]] en Sud-Amerika, pro l'insuli esar super la kontinentala platformo de Venezuela. [[Franca Guyana]] esas transmara departmento de [[Francia]], kontre ke [[Falklandi]] esas transmara teritorio de [[Unionita Rejio]].

== Peizaji ==
En Sud-Amerika jacas la maxim granda [[Equatorala foresto]] del mondo: Amazona foresto. Ol anke havas du [[dezerto|dezerti]] ([[Atakama]] e la dezerto di Arjentiniana [[Patagonia]]), [[savano|savani]] (note en [[Brazilia]], ma ank en [[Venezuela]] e [[Guyana]]), un importanta montaro ([[Andi]]) adweste, regioni kovrata per [[gramino|gramini]] en [[Arjentinia]], [[Uruguay]] e [[Brazilia]] ([[Pampa]]), e [[glaciero|glacieri]] sude de [[Chili]]ana ed [[Arjentinia]]na [[Patagonia]].

En Sud-Amerika jacas la maxim alta [[aquofalo]] de la mondo, [[Salto Ángel]], en [[Venezuela]], alta de 979 metri, e la maxim longa [[fluvio]] de la mondo, [[Amazon]], longa de 6,8 mil km, naskanta an Nevado Mismi, en [[Peru]], til debushar an [[Brazilia]]na litoro, che [[Atlantiko]]. En Sud-Amerika anke jacas [[Andi]], la maxim vasta [[montaro]] de la mondo; [[Atakama]], la maxim sika [[dezerto]] de la mondo; e la maxim vasta [[Equatorala e tropikala foresti|equatorala foresto]] de la mondo, [[Amazoniana foresto]].

== Historio ==
[[Arkivo:SantaCruz-CuevaManos-P2210651b.jpg|thumb|left|320px|Prehistoriala pikturo che kaverno ''Cueva de las Manos'', en [[Arjentinia]].]]
Unesma evidentaji pri [[agrokultivo]] en Sud-Amerika evas de 9.000 yari aK. [[Manioko]] komencis kultivesar cirkume 2.000 yari aK. Dum ta epoko kelka populi establisis urbeti en omna parti de [[Andi]]. Sud-Amerikana populi domestikigis [[lamao]], [[vikuno]], [[alpako]] e [[guanako]] cirkume 3.500 yari aK, por furnisar [[karno]] e [[lano]] e por transporto.

De cirkume [[1438]] til [[1533]], [[imperio Inkao]] dominacis la regiono di [[Andi]]. Este de la kontinento vivis [[populi tupi-guarani]] ed altra indijena grupi. Samatempe, [[populo Mapuche]] vivis sude de la nuna Chile ed Arjentinia, ed [[yanomami]] vivis sude de la nuna [[Venezuela]] e norde de la nuna stato [[Amazonas (Brazilia)|Amazonas]], en [[Brazilia]].

[[Arkivo:Oscar_Pereira_da_Silva_-_Desembarque_de_Pedro_Álvares_Cabral_em_Porto_Seguro_em_1500_(detalhe).jpg|thumb|250px|[[Pedro Álvares Cabral]] arivas en Brazilia.]]
En [[1494]] tra la [[kontrato di Tordesillas]], [[Portugal]] e [[Hispania]] paktis pri la divido di teritorii ne deskovrita en la Nova Mondo ed establisis la frontiero inter la du teritorii segun la [[meridiano]] di Tordesillas. Kun suporto dil [[papo Alexander la 6ma]] li paktis pri la divido di la landi por deskovrar, e quale li devus apartenar a l'un o l'altru de la du landi.

Unesma Hispana urbi en Sud-Amerika esis San Sebastián del Uraba en [[1509]], abandonita la sequanta yaro, e Santa María la Antigua del Darién, en [[1510]]. Intensa exploro e koloniigo di teritorio komencis dum la yari 1530a, kande Hispani dominacis l'imperio Inkao en [[1533]], e Portugalani fondis l'urbo [[São Vicente]]. En [[1542]], Hispaniani kreis tale nomizita [[Vicerejio Peru]].

Komence Hispani e Portugalani probis uzar indijeni kom laboro-povo por [[agrokultivo]] e [[minado]], ma [[morbo|morbi]] e neadapto dil indijena viri al agrokultivala verki motivizis koloniala povi a trovar [[sklaveso|sklavi]] de [[Afrika]]. [[Katolik eklezio]] anke kondamnis sklaveso di indijeni, qua gradope deklinis. Tandem indijeni intermariajis kun Portugalani e Hispani, e formacis nova klaso di mestici.

[[Arkivo:Entrevista_de_Guayaquil.jpg|thumb|left|250px|[[José de San Martín]] e [[Simón Bolívar]] en [[Guayaquil]].]]
Kande [[Napoléon la 1ma]] invadis [[Hispania]] e pose [[Portugal]] dum la komenco dil [[19ma yarcento]] la situeso di lua kolonii en Sud-Amerika rapide modifikesis. [[João la 6ma di Portugal]] fugis vers [[Brazilia]] ed instalis guvernerio en l'urbo [[Rio de Janeiro (urbo)|Rio de Janeiro]]. Pos retroirar vers [[Europa]] il lasis lia filiulo, [[Pedro la 1ma di Brazilia|Pedro]] qua proklamis Braziliana nedependo ye la [[7ma di septembro]] [[1822]]. En Hispana kolonii, lokal asemblaji ne aceptis la remplasigo di [[Fernando la 7ma di Hispania]] da [[Joseph Bonaparte]], kreis lokala guverni (''Juntas'') e pose komencis militi por nedependo. [[Granda Kolumbia]], [[Arjentinia]], [[Paraguay]], [[Chili]], [[Equador]], [[Peru]], [[Bolivia]] ed [[Uruguay]] divenis komplete nedependanta ante [[1830]]. Poka landi atingis nedependo nur dum la [[20ma yarcento]]: [[Panama]] en [[1903]], [[Guyana]] en [[1966]], [[Trinidad e Tobago]] en [[1962]] e [[Surinam]] en [[1975]].

[[Arkivo:Sinking_of_the_Esmeralda_during_the_battle_of_Iquique.jpg|thumb|320px|Chiliana navo ''Esmeralda'' sinkas apud [[Iquique]], dum la [[milito di Pacifiko]].]]
Dum la [[19ma yarcento]], eventis [[interna milito|interna militi]] en [[Arjentinia]], [[Brazilia]] ([[milito di Farrapos]] e [[Milito di Canudos]]), e [[Kolumbia]] (tale nomizita "[[milito di la 1000 dii]]") e militi inter Sud-Amerikana landi, exemple [[milito di la Kunfederuro (1836-1839)]], [[Milito di Pacifiko]] (1879-1883) e [[milito di Paraguay]]. La militi inter Sud-Amerikana landi modifikis la mapo dil kontinento, exemple la fino di la [[kunfederuro Peru-Bolivia]], la perdo di Boliviana litoro por Chili en tale nomizita [[milito di Pacifiko]], e la devasto di Paraguay dum la milito di Paraguay, qua perdis teritorii por Arjentinia e Brazilia.

[[Arkivo:Galtieri.jpg|thumb|left|280px|[[Leopoldo Galtieri]], diktatoro Arjentiniana dum la [[milito di Falklandi]].]]
Dum la [[20ma yarcento]] militi divenis min ofta, ma anke eventis la [[milito di Chaco]] (1932-1935) inter [[Bolivia]] e [[Paraguay]], e la milito inter [[Equador]] e [[Peru]] pri la frontierala limiti inter la du landi. Anke eventis la [[milito di la Falklandi]] en [[1982]] inter [[Arjentinia]] ed [[Unionita Rejio]] pri la posedajo di [[Falklandi]]. Tamen, la regiono subisis [[diktatoreso|militala diktatoresi]], note pos la [[duesma mondomilito]] e la komenco di la [[kolda milito]]. Militala rejimi instalesis en Brazilia dum la yari 1960a, Uruguay, Chili, Arjentinia e Peru dum la yari 1970a, e multa stato-stroki eventis en Bolivia dum ta periodo. La diktatoresi enkarcerigis mili di opozanti, multi de qui sufris tormenti e mortigesis. La diktatoresi inkluzite interkunlaboriris por kaptar ed eliminar opozanti, tra la nomizita "Operaco Kondor". La sama epoko, [[Kolumbia]] subisis interna milito inter la guvernerio e Marxista gerili (la grupo FARC) kun la partopreno di interesti de la drogo-trusti.

Gradope la diktatoresi desaparis dum la yari 1980a, e la regiono riexperiencis [[demokratio]]. Anke l'intenseso di la konflikti en Kolumbia diminutis. La regiono subisis severa debo-krizi dum la [[yari 1980a]] e [[yari 1990a|1990a]], e probis kontrolar [[inflaciono]] tra ortodoxa e ne-ortodoxa formuli. De la duimo dil yari 1980a til nun multa landi di regiono probas integrar lua ekonomii tra la kreado di ekonomiala unioni, exemple [[Mercosur]] ([[Brazilia]], [[Arjentinia]], [[Uruguay]] e [[Paraguay]], pose kun eniro di [[Venezuela]]) ed [[Andiana Komuneso]] ([[Hispana linguo|Hispane]]: ''Comunidad Andina'', konsistanta ek [[Peru]], [[Bolivia]], [[Equador]] e [[Kolumbia]]). La maxim recenta projeto pri ekonomial uniono esis la kreo di [[Unasur]], qua komprenas omna Sud-Amerikana landi ecepte Trinidad e Tobago.

== Politiko ==
[[Arkivo:Presidentes_unasur_(cropped).jpg|thumb|320px|Renkontro di chefi di stato di Sud-Amerikana landi en [[2008]], por la duesma asemblo di [[Unasur]].]]
{{PA|Unasur}}
Dum la komenco dil [[21ma yarcento]] guverni de centra-sinistra o sinistra elektesis en Sud-Amerika, en [[Arjentinia]], [[Bolivia]], [[Brazilia]], [[Chili]], [[Uruguay]], [[Equador]], [[Paraguay]], [[Venezuela]] e [[Peru]]. Recente, Sud-Amerikana landi kreis [[Unasur]], kun skopo permisar la libera movo di personi, ekonomiala developo, establisar politiko komuna pri defenso ed eliminar doganala tarifi inter la partoprenanti dil organizuro.

{| border="0" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.0em 0.0em 0.0em 1em; padding: 0.0em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;"
! Landi !! Surfaco en km² !! Habitantaro<br /><ref group="Noto">Habitantaro = Nombro di habitanti, en milioni  (denseso, habitanti/km²), segun statistiki de [[1ma di julio]] [[2002]].</ref>!! IHD<ref group="Noto"> [[Indexo pri homala developeso]].</ref>!! !! Chefo di stato (januaro 2019) !! rowspan="19" | [[Arkivo:SAM pol.png|280px|Politikala mapo de Sud-Amerika]]
|-
| {{BRA}} || 8.515.767 || 206,5 (22) || 0,744 || || [[Jair Bolsonaro]]
|-
| {{ARG}} || 2.780.400<ref group="Noto">Korespondas a la surfaco en Sud-Amerika sen inkluzar la surfaco di [[Antarktika]] e sud-Amerikana insuli demandata da Arjentinia).</ref> || 42,1 (15) || 0,808 || || [[Mauricio Macri]]
|-
| {{PER}} || 1.285.216 || 31,3 (28) || 0,737 || || [[Martín Vizcarra]]
|-
| {{COL}} || 1.141.748 || 49,8 (36) || 0,711 || || [[Iván Duque Márquez]]
|-
| {{BOL}} || 1.098.581 || 10,4 (8) || 0,667 || || [[Evo Morales]]
|-
| {{VEN}} || 916.445<ref group="Noto">Venezuelana guvernerio demandas la Teritorio Esequibo -tota surfaco 159.542 km² (segun la kontrato di Genève (1966)).</ref> || 33,8 (27)|| 0,764 || || [[Nicolás Maduro]]
|-
| {{CHL}} || {{formatnum:756102}}<ref group="Noto">Korespondas a la surfaco en Sud-Amerika sen inkluzar la teritorio en [[Antarktika]], demandita da Chili: {{formatnum:1250258}} km². Kun ta teritorio, la tota surfaco di Chili esus {{formatnum:2006361}} km² (Segun dati de la Militala Instituto pri Geografio, de Chili).</ref> || 17,8 (24) || 0,822 || || [[Sebastián Piñera]]
|-
| {{PRY}} || 406.752 || 6.8 (15) || 0,676 || || [[Mario Abdo Benítez]]
|-
| {{ECU}} || 283.561 || 15,4 (47) || 0,711 || || [[Lenín Moreno]]
|-
| {{GUY}} || 214.970 || 0,7 (3) || 0,638 || || [[David Granger]]
|-
| {{URY}} || 176.215 || 3,4 (19) || 0,790 || || [[Tabaré Vázquez]]
|-
|{{SUR}} || 163.820 || 0,5 (3) || 0,705 || || [[Dési Bouterse]]
|-
|{{TTO}} || 5.128 || 1,3 (254) || 0,766 || || [[Anthony Carmona]]
|}

== Noti ==
<references group="Noto"/>

== Referi ==
{{reflist}}

{{Landi en Sud-Amerika}}

[[Kategorio:Amerika]]