Monosakarîd

Monosakarîd (wateya mono-, "yek", a sakarîd, "şekir" e), ango wateya monosakarîd karbohîdradên yek şekirî ye. Ji ber ku tenê ji molekulek pêk tê, monosakarîd wekî şekira hêsan tê binavkirin. Monosakarîd ji boy karbohîdradên makromolekul, monomer in. Monosakarîd li gor hejmara karbonên molekulê tên rêzkirin.

Di xane û şaneyên zîndeweran de herî zêde monosakarîdên sêkarbonî, pênckarbonî û şeşkarbonî heye. Molekula sêkarbonî wekî trioz, a pênckarbonî wekî pentoz û a şeşkarbonî jî wekî hegzoz tê bi nav kirin. Di nav molekula monosakkarîdan rêjeya karbon, hîdrojen û oksîjenê 1:2:1 e. Ji xeynî deoksîrîboz, pêkhatina hemû monosakarîdan bi formûla (CH₂O)n ê tên îfade kirin. Di vî formulê de n hejmara karbonan temsîl dike. Wekî mînak, glukoz monosakarîdek şeşkarbonî ye, loma formûla wî C₆H₁₂O₆ ye. Terma karbohîdrad bi kokî ji peyvên karbon û avê tê.

Trîoz

Monosakarîdê sêkarbonî ye. Wekî mînak, glîseraldehîd trioz e. Trîoz dema hilmija xaneyê û dema fotosentezê çêdibe. Lê di xaneyê de molekulên trîoz bi serbixwe namînin, bi hin molekulan ve bi bendên kîmyayî girê dibin û molekulên wekî hegzoz, asîda amînî, glîserol, asîda laktî, asîda pîruvî hwd çêdikin.

Pentoz

Şekirên pênckarbonî ne. Ji boy pentozan formula gelemperî C₅H₁₀O₅ e. Di xaneyên zîndeweran de herî zêde pentozên bi navê rîboz û deoksîrîboz heye. Tu xane pentozan ji bo peyda kirina enerjî bi kar nayne. Enerjiya xaneyê ji hegzoz, dîsakarîd û polîsakarîdan peyda dibe.

Rîboz

Şekira rîboz di çêbûna ARN (asîda rîbonukleyî), ATP (adenozîna trîfosfat) û hin koenzîman de cih digire. Formula rîbozê C₅H₁₀O₅ e.

Deoksîrîboz

Şekira deoksîrîboz, di çêbûna ADN (asîda deoksîrîbonukleyî) de cih digire. Di pêkhatina deoksîrîbozê de oksîjenek kêm ê. Loma formula rîboza kêmoksîjen (deoksîrîboz) C₅H₁₀O₄ e.

Hegzoz

Monosakarîdên şeşkarbonî wekî hegzoz tên binavkirin. Glukoz, fruktoz û galaktoz hegzoz in. Tehma her siyan jî şîrîn e. Van her sê monosakarîd jî di nav avê de dibihujin (dihelin). Formula kîmyayî ji boy her sê monosakarîd jî C₆H₁₂O₆ e. Hemû cureyên hegzozan ji bo çêkirina dîsakarîd û polîsakarîdan, dibin molekulên yeke (monomer). Glukoz, fruktoz û galaktoz îzomerên hevdu ne. Ku hin molekul bi formula kîmyayî wekhev bin, lê rêza atomên an jî cihên atomên her molekulê ne yeksan be, vê gavê van molekul wekî molekulên îzomer tên bi nav kirin.

Hemû hegzoz bi eslê xwe ji glukozê pêk tên. Glukoz jî ji madeyên inorganîk, bi gavên fotosentez û kemosentezê ji hêla zîndewerên ototrofî tê çêkirin. Monosakarîd di nav avê de formula zincîrî ya xwe diguherînin formula xelekî yê.

Glukoz

Di siruştê de şekira herî belavbûyî glukoz e. Navê din a glukozê dekstroz e. Her wîsa glukoz wekî şekira xwîne jî tê bi nav kirin. Ji ber ku di nav tirî de gelek glukoza serbest heye,li hin deveran şekira tirî jî ji boy navê glukozê tê bi kar anîn. Hingiv ji %35 ê giraniya xwe ji glukoza serbest distîne. Hemû polîsakarîdan ji molekulên glîkozê pêk tên.

Ji boy piraniya zîndeweran çavkaniya serekî ya enerjiyê glukoz e. Xaneyên mirov ji bo peyda kirina enerjiya ATP yê, pêşî molekulên glukoza nav xwînê digrin nav xaneyê. Ku di xaneyê de têra xwe glukoz tune be, vê gavê lîpîd an jî proteîn ji bo çêkirina ATP tên bi kar anîn. Ji xeynî vana, ji boy çêkirina lebatokên xaneyê, hin asîdên amînî (aa), û hin cureyên vîtamîn jî pêwistî bi glukozê heye. Ku di laşê mirov da asta glukozê zêde bibe, vê gavê hinek ji molekulên glukozê bi navbeynkariya hormonan vediguherin glîkojen an jî lîpîdan. Loma mirov bi xwarinên adanên bi karbohîdrad qelew dibe. Zîndewer piraniya glukozê ji adanên bikarbohîdrad digirin. Wek mînak, dema em nan, savar, maqarne, kartol, gêzer, an jî pîvaz dixwin, em ji van adanan nîşa digirin û bi enzîmên hilweşîner, nîşayê parçe dikin û dikin glukoz.

Xaneyên mêjî yên mirov, tenê dikare ji glukozê enerjî peyda bike. Loma, divê her tim di nav xwîna me de glukoza serbest tevbigere. Di nav xwîna mirovên tendurist da, asta glukozê 80-120 mg/dl ye.(Ji boy asankirinê em dikarin vî mînakê bidin, nîv pîyanek(qedeha avê) xwîn bi qasi 1 desî lîtreye û divê di nava wê da bi qasî 80-120 mîlîgram glukoz hebe). Di nav xwînê de asta glukozê bi navbeynkariya hormonên însulîn û glukagon ve tê westar kirin. Însulîn glukozê ji parzûna xaneyê derbasê nav xaneyê dike. Eger xaneyên pankreasê bi têra xwe însulîn çênekin, nexweşiya şekir (şekirmizî, dîyabet) pêk tê. Mirovên bi nexweşiya şekir in, di nav xwîna wan da asta glukozê pir zêde dibe.

Riwek û hin cureyên bakterî glukozê di nav xaneyên xwe de bi fotosentezê çêdikin. Molekulên glukozê, di xaneyên zîndeweran de bi awayekî kîmyayî bi hev tên girêdanê û molekulên wekî maltoz, glîkojen, nîşa û seluloz çêdibin.

Fruktoz

Di nav hegzozan da şekira herî tehmşirîn fruktoz e. Wekî levuloz ji bi nav dibe. Ji ber ku di nav fêkiyên wekî tirî, sêv, û hirmiyan da fruktoza serbest bi mêjerek mezin heye, fruktoz wekî şekira fêkî jî tê binavkirin. Hingiv û nektar(şîreya şîrîn a kulîlkan) jî gelekî fruktoz dihundirînin. Şekira çayê (sukroz) ji fruktoz û glukozê pêk tê.

Fruktoz di kezeba mirov de tê guherandinê, ji fruktoz molekulên wekî glîserol û trîglîserîd çêdibin. Ji van molekulan jî dibe ku molekulên rûnê, glukoz û glîkojenê çêbibin. Hema hemû xaneyan ji bo peydakirina enerjiya ATPyê ligel glukoz, fruktozê jî bi kar tînîn.

Galaktoz

Wekî şekira şîrê tê bi nav kirin. Şîrîniya wê ji ya fruktoz û glukozê kêmtir e. Di siruştê de galaktoza serbest tune ye. Galaktoz di pêkhateya laktozê de heye. Ji xeynî şîrê ajalan, hin riwek an jî berhemên riwek jî galaktoz dihundirînin. Wekî mînak, hêjîr, bindeq û fasûlî. Ji bilî vê, di çêbûna molekulên bi navê glikoproteinê jî pêdivî bi glaktozê heye. Li ser parzûna xaneyên mêjî molekulên galaktozê heye, loma navek din a galaktoz şekira mêjî yê. Guhandar (memikdar) di xaneyên memikên xwe de ji glukozê galaktoz çêdikin. Ji glukoz û galaktozê jî şîr çêdikin. Laktoz karbohîdrada şîrê yê û ji galaktoz û glukozê pêk tê

Çavkanî

Girêdanên derve