Guangdong

Guǎngdōng
广东
provins
Fleire namn: Canton, Kwangtung
Land	Folkerepublikken Kina
Del av	Søraust-Kina
Areal	179 800 km²
Folketal	106 440 000 (2013)
Guangdong 23.4°N 113.5°E / 23.4; 113.5
Guangdong i Kina. Guangdong i Kina.
Wikimedia Commons: Guangdong

Guangdong (forenkla kinesisk 广东, pinyin Guǎngdōng) er ein provins sør i Folkerepublikken Kina. Provinsen dekker ei flatevidd på 179 800 km². Folketalet vart i 2021 berekna til 126,84 millionar.

Guangdong har kyst mot ved Sør-Kina-havet og grensar mot provinsane Fujian, Hainan, Hunan, Jiangxi, den autonome regionen Guangxi og dei særleg administrerte regionane Hong Kong og Macao. Guangzhou er hovudstad i provinsen. Andre større byar er Shantou, Shenzhen, Zhanjiang og Zhuhai.

Namnet Guangdong (kinesisk skrift 廣東, pinyin Guǎngdōng) tyder 'vidare aust', og stammar frå den tida då Guangdong var skilt frå kinesarane, og enno var eit vidt, ubefolka landområde.

Geografi

Guangdong har ei 3 368 km lang kystline mot Sør-Kina-havet. I sørvest ligg halvøya Leizhou, sør for spissen av halvøya finn ein øyprovinsen Hainan.

Perleelva sett frå Canton Tower i Guangzhou.

Landområda sør i provinsen er delt i to av Perleelva (Zhu Jiang). Sjølv om elva er einast 177 km lang, er ho ein av dei viktigaste vassvegane i Kina. Vassvegen tek til på deltaet til Perleelva, der ho møter tre store elvar. Det er den 2 197 km lange Vestelva (Xi Jiang), lenger oppe møter ho Nordelva (Bei Jiang, 468 km), og sør for Guangzhou renn Austelva (Dong Jiang, 523 km) ut i Perleelva. Den store elvesletta, der Perleelva munnar ut i havet, er eit viktig landbruksområde og har i dei siste 20 åra vore brennpunktet for den økonomiske boomen i provinsen.

Ein halvdel av provinsen består av fjell og platå. Nan Ling og andre fjellkjeder i nord skil Sør-Kina frå det sentrale Kina. Høgste punktet i provinsen er Shikengkong på grensa til Hunan med sine 1 902 meter.

Klima

Guangdong har eit fuktig subtropisk klima, heilt i sør har ein nærast tropisk klima. Vintrane er korte, milde, og relativt tørre, medan somrane er lange, heite, og svært våte. Dagstemperaturane i Guangzhou er i januar gjennomsnittleg 18 °C, i juli 33°. Den store luftfuktigheita gjer at det om sommaren kjennest mykje heitare enn det termometeret viser. Frost er sjeldan på kysten, men kan i innlandet skje nokre få dagar kvar vinter. Frå mai til november kan tyfonar råka kystområda.

Folkesetnad

Guangdong gjekk forbi Henan og Shandong som den folkerikaste provinsen i Kina i januar 2005, med 79,1 millionar registrerte permanente innbyggjarar og 31 millionar migrantar som budde i provinsen i minst seks månader av året. Ved folketeljinga i 2020 var det totale folketalet 126 012 510, 8,93 prosent av innbyggjarane i Kina. I 2021 var folketalet i Guangdong rekna til 126,84 millionar.

Provinsen har hatt stor innvandring av arbeidssøkarar. Medrekna dei arbeidarane frå andre provinsar som bur i Guangdong, reknar ein at minst 110 millionar menneske lever i provinsen til ei kvar tid.

98,6 % av innbyggarane i provinsen er registrert som han-kinesarar. Den største undergruppa av han-kinesarar er kantonesarar, andre slike er teochew i Chaoshan og hakkaer i Meizhou. I nord finst ei lita gruppe av yaofolk. Andre etniske minoritetsgrupper er shefolk, miao, likinesarar, og zhuangfolk.

Dei fleste kinesarane som i det 19. og tidlege 20. hundreåret utvandra til andre land i Asia og til Nord-Amerika, kom frå Guangdong.

Næringsliv

Guangdong er den rikaste provinsen i Kina, og har det høgste bruttonasjonalprodukt av alle provinsane. Ca. 12 % av den totale, nasjonale økonomien vert generert i Guangdong. Saman med Shanghai er provinsen leiande i Kinas økonomiske utvikling. Lønnsveksten har byrja stige fyrst dei seinare åra, stor tilstrøyming av arbeidsinnvandrarar frå naboprovinsar er ein vesentleg grunn til at lønnskostnadene har kunne haldast nede. Internt er det store skilnader i økonomien, fjellområda i dei indre delane av Guangdong er like fattige som andre fattige område i Kina. Områda rundt deltaområdet til Perleelva er dei mest utvikla.

Deng Xiaoping sin open dør-politikk endra radikalt økonomien i provinsen, ettersom ein drog nytte av tilgangen til havet og sjøfarten. Dessutan hadde ein fordel av den geografiske nærleiken til Hong Kong og av dei historiske banda til utanlandskinesarar i mange ulike land.

Sidan omkring 1990 har det vore ein kolossal vekst i eksportorientert, arbeidsintensiv industriproduksjon. Elektriske og elektroniske hushaldningsapparat, kontorutstyr, tekstilar, kjemikaliar, medisinar og matvarer er mellom dei vareslag det vert produsert store mengder av. Attåt hovudstaden Guangzhou har det vakse fram store industrisenter i Dongguan, Jiangmen, Nanhai, Shantou, Shunde, Zhongshan og Zhuhai.

Tungindustrien omfattar nokre mindre stål- og jarnverk i hovudstaden Guangzhou og i Shaoguan i nord. I den vestlege delen av provinsen er Zhanjiang og Maoming dei industrielle sentra med petroleumsraffineri, tekstilproduksjon, papirindustri og bearbeiding av mat- og drikkevarer.

Mineralreservane av jarnmalm er mellom dei største i Kina. Det elektriske energibehovet vert dekt av vasskraft, varmekraft og kjernekraft og gjennom importert kraft.

Landbruket spelar økonomisk ei mindre rolle i Guangdong enn i andre provinsar. Viktigaste jordbrukslandet finst i deltaområdet, Chaoshan-området og på kystslettene. Risproduksjonen dekker knapt behovet til provinsen, elles er grønsaker og søtpoteter viktige landsbruksvarer. Guangdong er den største produsenten av sukkerrøyr i Kina, avlingane kjem frå deltaområda og kystområda. Bananar og appelsinar er viktigaste fruktslaga, i mindre grad ananas og kinaplommer. Avl av silkeorm er ganske omfattande, ofte i samband med produksjon av morbær og oppdrett av fisk. Andre salsprodukt er gummi, kokosnøtter, jordnøtter, sisalhamp og pepar. Husdyra er fremst svin, storfe og fjørfe. Fiskefangstane er dei største i Kina, der over 40 % er ferskvassfisk.

Historie

Ein tigernøkkel frå det 2. hundreåret fvt.

Whampoa-pagoden i Guangzhou stod ferdig i 1600. Foto frå 1880

Guangdong var i tidleg historisk tid busett av eit folk kjent som baiyue. Dei kan ha vore tai-kadai-talarar og såleis i slekt med zhuangtalarar i dagens Guangxi.

Kinesisk styringsmakt over området tok til under Qin-dynastiet. Han-dynastiet rådde over ein provins som vart kalla Jianzhou, han omfatta dagens Guangdong, Guangxi og Nord-Vietnam. Under kongeriket Wu var Guangdong frå 226 ein eigen provins, kalla for Guang.

Fleire store innvandringsbølgjer frå nord endra samansetninga mellom dei etniske folkegruppene. Mange han-kinesarar innvandra til Guangdong i periodar då nomadar angreip Han-dynastiet frå nord, og elles i tider med stor politisk uro i keisarriket. Interne stridar i det nordlege Kina etter An Lushan-opprøret førte til at folketalet i prefekturet Guangzhou auka med 75% i tida mellom 740-750-talet og 800-810-åra. Dei lokale folkegruppene kom etterkvart i mindretal og vart gradvis assimilert til hankinesisk kultur, eller dei vart fordrivne. Saman med Guangxi vart Guangdong i 627 underTang-dynastiet ein del av eit eige rettsområde, kalla Lingnan.

På 1200-talet dreiv mongolske herskarar på med å erobre Kina. Det sørlege Song-dynastiet sitt maktfelt vart flytta sørover, og enda til sist opp i dagens Guangdong. Slaget ved Yamen i 1279 i Guangdong markerte slutten på det sørlege Song-dynastiet. Under det mongolske Yuan-dynastiet høyrde store delar av dagens Guangdong til Jiangxi-provinsen. Sitt noverande namn fekk provinsen i byrjinga av Ming-dynastiet.

Sidan 1500-talet har Guangdong hatt omfattande handelssamband med resten av verda. Europeiske handelsmenn kom nordover gjennom Malakkasundet og over Sør-Kina-havet, særleg portugisiske og britiske, og handla i stor utstrekning gjennom Guangzhou. Frå 1557 var Macao, på sørkysten av Guangdong, den første europeiske busettinga.

Edward Duncan: Sprenging av krigs-djunker, 1843

Sementfabrikk i Kanton (Guangzhou), 1909

På 1800-talet utløyste opiumhandel gjennom Guangzhou dei såkalla opiumskrigane. Utanlandske statar angreip Kina og tok kontroll over hamnebyar, og tvinga landet til å opne seg for utanlandske handelsinteresser. I tillegg til den portugisiske kolonien Macao vart Hong Kong avstått til Storbritannia og Kwang-Chou-Wan til Frankrike. Alle desse koloniane låg på kysten av Guangdong. På 1800-talet utvandra elles store mengder arbeidarar frå Guangdong til Søraust-Asia og til USA og Canada.

Taipingopprøret, som braut ut i 1850, leidde til ein borgarkrig som kom til å omfatte mesteparten av det sørlege Kina. Med si direkte kontakt med vestlege førestillingar, vart Guangdong sentrum for anti-mandsjuisk og anti-imperialistisk aktivitet. Opprøsleiaren Hong Xiuquan var elles fødd i Guangdong.

Tidleg på 1920-talet var Guangdong oppmarsjområde for Kuomintang sine styrkar i førebuinga til Nordekspedisjonen. Denne hæren, og krigane som følgde, bringa dei ulike krigsherrane i Kina tilbake under sentralregjeringa.

I dei siste tiåra har provinsen hatt svært snøgg økonomisk vekst, delvis framhjelpt av sitt nære handelssamkvem med Hong Kong. Guangdong er på 2000-talet den provinsen i Kina med høgst bruttonasjonalprodukt.

Øya Hainan var fram til 1988 ein del av Guangdong. Ho vart då skilt ut som eigen provins.

Administrasjonseiningar

Guangdong er delt i 21 einingar på prefekturnivå (to subprovinsielle byar og 19 byprefektur).

Kart	#	Namn	Hanzi	Pinyin	Administrasjonssete
	— Subprovinsielle byar —
	9	Guangzhou	廣州市	Guǎngzhōu Shì	Yuexiu
	21	Shenzhen	深圳市	Shēnzhèn Shì	Futian
	— Byprefektur —
	1	Qingyuan	清遠市	Qīngyuǎn Shì	Qingcheng
	2	Shaoguan	韶關市	Sháoguān Shì	Zhenjiang
	3	Heyuan	河源市	Héyuán Shì	Yuancheng
	4	Meizhou	梅州市	Méizhōu Shì	Meijiang
	5	Chaozhou	潮州市	Cháozhōu Shì	Fengxi
	6	Zhaoqing	肇慶市	Zhàoqìng Shì	Duanzhou
	7	Yunfu	雲浮市	Yúnfú Shì	Yuncheng
	8	Foshan	佛山市	Fóshān Shì	Chancheng
	10	Dongguan	東莞市	Dōngguǎn Shì	Dongguan
	11	Huizhou	惠州市	Hùizhōu Shì	Huicheng
	12	Shanwei	汕尾市	Shànwěi Shì	Chengqu
	13	Jieyang	揭陽市	Jiēyáng Shì	Rongcheng
	14	Shantou	汕頭市	Shàntóu Shì	Jinping
	15	Zhanjiang	湛江市	Zhànjiāng Shì	Chikan
	16	Maoming	茂名市	Màomíng Shì	Maonan
	17	Yangjiang	陽江市	Yángjiāng Shì	Jiangcheng
	18	Jiangmen	江門市	Jiāngmén Shì	Pengjiang
	19	Zhongshan	中山市	Zhōngshān Shì	Zhongshan
	20	Zhuhai	珠海市	Zhūhǎi Shì	Xiangzhou

Dei 21 einingane på prefekturnivå er delt i 121 einingar på fylkesnivå (55 distrikt, 23 byfylke, 41 fylke og 3 autonome fylke). Desse einingane er i sin tur delt opp i til saman 1 585 einingar på kommunenivå (1 145 bykommunar, 4 landkommunar, 7 etniske landkommunar og 429 subdistrikt).

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Guangdong» frå Wikipedia på engelsk, den 13. juli 2011.

Bakgrunnsstoff

Commons har multimedium som gjeld: Guangdong

• Offisiell nettstad