Còsta d'Evòri
Còsta d'Evòri (en francés: Côte d'Ivoire) es un país situat en Africa Occidentala. Limita amb Libèria e Guinèa a l'oèst; Mali e Burkina Faso al nòrd; Ghana a l'èst, e amb lo Golf de Guinèa al sud.
| Còsta d'Evòri | |
| République de Côte d'Ivoire | |
| Imne: L'Abidjanaise | |
 | |
Capitala | |
Ciutat mai granda | |
Forma de govèrn | |
Data | |
• Totala 322 463 km² | |
• Aiga 1,4 % % | |
• Totala (2021) 29 389 150 ab. | |
• Densitat 91,14 ab./km² | |
( XOF) | |
225 | |
CI | |
modificar  |
.svg)
Lo gentilici es evorian -ana.
Istòria
modificarPeriòde precoloniau
modificar
L'istòria evoriana es mau coneguda avans l'arribada deis Europèus au sègle XV en causa de la manca de documents escrichs. Coma leis autrei país d'Africa Occidentala, lo poblament complèx de la region indica l'existéncia d'importants braçatges de populacions e lei Portugués trobèron de Senofos, de Malinkes, de Baules, d'Agnis, d'Abrons e de Betes. La coexisténcia entre aquelei grops etnics èra pas pacifica mai lei conflictes majors rars car ges de pòble aviá la poissança necessària per impausar son autoritat.
A partir de la fin dau sègle XVII, de princes ashantis, caças de la savana, venguèron s'installar dins lei regions maritimas. I fondèron lei premiereis estats vertadiers installats sus lo territòri evorian coma l'Empèri Ashanti, centrat sus lo Ghana actuau mai que sa periferia se trobava en partida en Còsta d'Evòri. Lo modèl estatau ashanti foguèt rapidament imitat per de pòbles vesins, especialament lei Baules que fondèron un reiaume dins lo centre dau territòri evorian. Pasmens, sa dinastia fondatritz dispareguèt rapidament e lo reiaume se fragmentèt.
Au sègle XVIII, de Diulas fondèron l'Empèri de Kong dins lo nòrd-oèst. Aquel estat venguèt una poissança marchanda importanta mai son estabilitat intèrna èra mau-segura. Sa participacion au comèrci transsaharian entraïnèt l'islamizacion d'una partida de seis elèits economics e politics e li donèt un important raionament culturau. En 1897, foguèt destruch per lei fòrças de Samory Touré, un marchand e cap militar qu'èra a fondar lo sieu empèri en Africa de l'Oèst.
Periòde coloniau
modificar
Lei navegaires e explorators portugués que descurbiguèron la còsta evoriana dins lo corrent dau sègle XV installèron de comptadors a Bassam e a Sassandra. Dau sègle XVI au sègle XIX, lei Olandés e lei Francés s'interessèron tanben a la region e i fondèron comptadors e fòrts. Pasmens, l'activitat comerciala i demorèt relativament limitada car la region èra inespitaliera e car lei senhors locaus participavan pas a la tracha negriera.
A partir de la segonda mitat dau sègle XIX, França comencèt la colonizacion de la region. Inicialament, son metòde foguèt la signatura de tractats de protectorat ambé lei reiaumes dau litorau. En revènge, a partir de 1893, la penetracion dins lei regions interioras se turtèt a l'ostilitat dei populacions indigènas de la seuva tropicala. Certanei tribüs i resistiguèron fins ais annadas 1910. Pasmens, l'oposicion pus importanta a la conquista francesa foguèt aquela de l'Estat de Samory que foguèt pas vencut avans 1898.
La Còsta d'Evòri venguèt oficialament una colonia en 1893. Son esplecha se concentrèt sus lo desvolopament de plantacions (cafè, bananas, cacau) que foncionèron principalament gràcias au trabalh fòrçat (abolit en 1946). D'efèct, la màger part de la populacion èra somesa a l'estatut de l'indigenat franc d'una pichona minoritat liada au poder coloniau (caps tradicionaus, foncionaris, plantaires africans, tiralhaires senegalés... etc.). D'autra part, en causa de la manca d'abitants, una partida importanta deis obriers agricòlas venián dei territòris mossis — lo Burkina Faso actuau — qu'èran utilizats coma resèrva de man d'òbra per França.
Après la Segonda Guèrra Mondiala, França cambièt de politica e donèt de drechs vertadiers ai populacions autoctònas. Félix Houphouët-Boigny, fondator d'un sindicat de plantaires africans en 1944, venguèt la figura principala de la vida politica africana de l'après-guèrra. Defendiguèt ambé succès leis interès dei plantaires africans e la Còsta d'Evòri foguèt alora la colonia francesa pus prospèra d'Africa. Participèt tanben ai discussions regardant l'evolucion institucionala de l'Africa Occidentala Francesa. D'efèct, de 1956 a 1960, París assaièt mai d'un còp de tornar organizar lei relacions entre la metropòli e l'Empèri mai son declin e lei trèbols liats a la Guèrra d'Argeria entraïnèron finalament sa disparicion. Ansin, la Còsta d'Evòri venguèt independenta lo 7 d'aost de 1960 ambé l'acòrd de França.
La Còsta d'Evòri independenta
modificarLo « miracle » economic evorian
modificar
Félix Houphouët-Boigny dirigiguèt lo país de l'independéncia a sa mòrt en 1993. Au començament deis annadas 1960, eliminèt seis adversaris politics e son partit, lo Partit Democratic de Còsta d'Evòri (PDCI), venguèt partit unic. Aliat fidèu de França, son poder foguèt pas contestat fins a 1990 e l'organizacion de plusors grèvas e manifestacions de foncionaris e d'estudiants. Obligat de liberalizar son regime, autorizèt tornarmai l'existéncia de partits d'oposicion mai lo PDCI contunièt de dominar la vida politica.
Economicament, lo periòde de Houphouët-Boigny veguèt lo desvolopament espectaclós dei plantacions (cafè e cacau) qu'assegurèron la prosperitat d'una classa de pichons plantaires. Lei revenguts d'aquela activitat permetèron de finançar d'infrastructuras (rotas, pòrts... etc.) e d'administracions eficaças (escòlas, politica sociala, politica d'estabilitat dei pretz agricòlas... etc.) e la Còsta d'Evòri venguèt l'estat pus avançat d'Africa Occidentala. Dins aquò, a partir deis annadas 1980, la demenicion dau cors dei matèrias premieras comencèt de causar de dificultats economicas.
La guèrra civila
modificarA la mòrt de Houphouët-Boigny, Henri Konan Bédié, president de l'Assemblada Nacionala, s'autoproclamèt president. Modifiquèt lei lèis regardant lo ciutadanatge e limitèt lo drech de candidatura ais enfants de parents evorians. Aquò entraïnèt l'exclusion de 30% dau còrs electorau, compres l'ancian Premier Ministre Alassane Ouattara. Conjugat ambé la perseguida de la demenicion dei revenguts eissits dei plantacions, aquò entraïnèt de crisis politicas e economicas. Ansin, en 1999, un còp d'estat reversèt Henri Konan Bédié. Lo generau Robert Gueï prenguèt lo poder mai foguèt batut ais eleccions de 2000 per Laurent Gbagbo.
Gbagbo contunièt la politica « d'ivoirité », çò qu'agravèt la crisi. En setembre de 2002, una rebellion prenguèt leis armas dins lei regions dau nòrd, onte lo nombre d'abitants excluchs originaris dei país vesins èra important, e assaièt de prendre lo poder dins la capitala. Pasmens, lei partisans dau president capitèron de gardar lo contraròtle d'Abidjan (onte Robert Gueï foguèt assassinat dins de circonstàncias mau conegudas) entraïnant la division dau país entre un nòrd ocupat per lei rebèls e un sud tengut per lei leialistas. França intervenguèt militarament per arrestar lei combats e negociar la patz.
Pasmens, la mediacion francesa se debanèt mau. Ansin, per exemple, en 2004, París destruguèt l'aviacion evoriana après lo bombardament d'una posicion francesa per d'avions de l'armada leialista. Puei, divèrseis acòrds entre Guillaume Soro, figura principala de la rebellion, e Laurent Gbagbo foguèron signats. Devián permetre l'organizacion d'eleccions mai lei questions regardant lo ciutadanatge e lei listas electoralas retardèron l'escrutinh.
L'eleccion presidenciala aguèt finalament luòc en octòbre e novembre de 2010 e opausèt principalament Laurent Gbagbo a Alassane Ouattara, sostengut per la rebellion. A l'eissida d'un vòte contestat per lei dos camps, la comission cargada de susvelhar l'escrutinh donèt la victòria au segond. Pasmens, lo resultat foguèt pas reconegut per Gbagbo e de combats opausèron lei partisans dei dos candidats dins la capitala. Finalament, en abriu de 2011, lei fòrças d'Alassane Ouattara, sostengudas per França, capturèron Laurent Gbagbo.
La Còsta d'Evòri dempuei 2011
modificarDempuei 2011, la Còsta d'Evòri conoís un periòde de desvolopament economic important gràcias a una remontada dau cors dei produchs agricòlas, una politica d'investiments dins leis infrastructuras publicas e un retorn dei companhiás estrangieras (principalament francesas). Aqueu bilanç economic favorizèt la reeleccion aisada d'Alassane Ouattara en 2015 maugrat una participacion febla entraïnada per lo boicòt dei fidèus de Gbagbo. Ansin, se la situacion economica se melhora, la situacion politica demora encara una fònt de tensions grèvas au sen de la societat.
Politica
modificarDempuèi 1983, la capitala oficiala de Còsta d'Evòri es Yamoussoukro. Malgrat aiçò, Abidjan contunha d'èsser la capitala economica e sèti de totas las delegacions diplomaticas. La populacion contunha de sofrir a causa d'una guèrra civila en cors. Las organizacions internacionalas de dreches umans an senhalat de problèmas amb lo tractament dels presonièrs non combatents per ambedós partits e lo retorn de l'esclavatge infantil entre los trabalhaires dins la produccion de cacau.
Geografia
modificar
Còsta d'Evòri ofrís una gamma variada de païsatges, dempuèi la savana desertica al nòrd fins a la selva verge. Lo limit sud o marcan de vastas plajas. Aquesta zòna, pus pluviosa, se caracteriza per las grandas plantacions de produches d'exportacion: cafè, cacau e banana. Al nòrd lo païsatge se vei conformat per una plana granitica recobèrta de savanas. En aqueste airal son cultivats per pichons proprietaris de tèrras lo sorgo, lo milh e la cacauèta.
Organizacion administrativa
modificarA l’independéncia, la Còsta d’Evòri èra devesida en 4 departaments. N’i a per ara 111. Los departaments son devesits en josprefecturas.
Sètze regions foguèron creadas en 1997. N’i a per ara 31.
Un nivèl superior, lo districte, es creat en 2011 (n’i aviá 12) mas suprimit tre 2014.
Dos autres districtes, los districtes autonòms d’Adidjan e Iamossocrò son de regions de l'estatut especial.
En 2021 los districtes son restablits coma districtes autonòms.
Los nivèls inferiors son la comuna e lo vilatge.
Economia
modificarDe veire: Economia de Còsta d'Evòri.
Cultura
modificarBibliografia
modificarVejatz tanben
modificarLigams extèrnes
modificarNòtas & referéncias
modificar
