Paleolitic

		Preïstòria	Protoïstòria
	Abans l’aparicion de l’Òme	Paleolitic Mesolitic Neolitic	Edat del Coire Edat del Bronze Edat del Fèrre

Edats preïstoricas
O	La Tène			Protoïstòria
	Hallstatt
	Edat del Fèrre
	Bronze final
	Bronze mejan
	Bronze ancian
	Edat del Bronze
	Calcolitic
	Neolitic			Preïstòria
	Mesolitic / Epipal.
P	Paleolitic superior
	Paleolitic mejan
	Paleolitic inferior
	Paleolitic
	Edat de la Pèira

Lo Paleolitic es una etapa de la Preïstòria caracterizada per l'emplec d'aisinas de pèira talhada, encara que s'utilizèsson tanben d'autras matèrias primièras organicas per d'aisinas divèrsas: òs, asta, fusta, cuer, fibras vegetalas... (mal conservadas e conegudas). Es lo periòde pus long de l'istòria de l'èsser uman (en fach lo 99% ), e s'estend dempuèi 2,5 milions d'ans (en Africa) fins a 10 000 ans abans lo present aproximativament. Paleolitic significa etimologicament «edat anciana de la pèira» (del grèc παλαιός paleos «antic», e λίθος lithos «pèira»); lo tèrme foguèt creat per l'arqueològ John Lubbock en 1865, per oposicion a Neolitic («edat modèrna de la pèira»). Constituís la màger part de l'Edat de la Pèira (per oposicion a l'Edat dels Metals). Lo Paleolitic se devesís tradicionalament en tres periòdes, lo Paleolitic inferior, lo Paleolitic mejan e lo Paleolitic superior; i a tanben un periòde terminal apelat Epipaleolitic (abans lo Mesolitic).

Evolucion umana

Existís un ligam fòrça pròche entre cada periòde cultural e cada tipe uman: lo Paleolitic Inferior correspond a l'Homo habilis (sonque en Africa) e a l'apelat tradicionalament Homo erectus. Lo Paleolitic mejan, almens en Euròpa e Orient Mejan, es identificat amb l'Òme de Neandertal, e lo Paleolitic superior e Epipaleolitic se correspondon amb l'Òme de Cròsmanhon.

L'èsser uman es eissit d'un grop de primats que se devesiguèron fa quinze milions d'ans: d'un costat, los pongids (chimpanzés, gorillas e orangotans) e, d'una autre, los ominids. Tre aquel moment fins ara, sèm passats per divèrsas fasas d'ominizacion a travèrs los predecessors seguents:

• Los australopitècs: son d'ominids apareguts en Africa fa 5 milions d'ans. Manjavan de noiriduras vegetalas, babaus e carronha. E mai que caminèsson quilhats, son aspècte èra lo d'un monin, son cervèl fòrça pichon (500 cm³) e sabián pas fabricar d'aisinas. I aviá divèrsas espècias d'australopitècs.
• Los arcantròps: son los primièrs èssers umans, que correspondon a divèrsas espècias (s'apèlan arcantròps totes los membres del genre Homo, fòrça variables, datats al Pleïstocèn Inferior e Mejan, anteriors als umans modèrnes). Lor cervèl èra grand: entre 700 cm³ e 1 100 cm³. Sorgisson fa 2,6 milions d'ans en Africa que fa mai d'un milion d'ans s'i estendèron a Euròpa e a Asia, gràcias a l'emplec del fuòc, als vestiments e al fach que sabián bastir de cabanas e d'aisinas de pèira, de fusta e d'òs per caçar.
  • Homo habilis e Homo ergaster son successius e pròpris d'Africa. Sembla qu'H. ergaster s'estendèt cap a la region Paleartica, ont se diferencièron doas brancas, una asiatica e una autra europèa. Las rèstas de Dmanisi (Georgia) marquèron aquela division.
  • En Asia lo genre Homo derivèt cap a Homo erectus, que subrevisquèt fins a l'arribada dels umans modèrnes.
  • En Euròpa evoluiguèt fins a l'Homo heidelbergensis (predecessor immediat de l'Òme de Neandertal). Dins la Peninsula Iberica se parla, al delà, d'un arcantròp de la Sèrra d'Atapuerca, en Burgos, anterior a Homo heidelbergensis: lo discutit Homo antecessor.
• Los neandertalians demorèron en Euròpa dempuèi fa 200 000 ans (quand en Africa i aviá alavetz d'umans modèrnes). Los neandertalians nos semblavan (lor cervèl, coma lo nòstre, aviá 1 500 cm³, mas en forma de balon de rugbi, mentre que lo nòstre sembla mai un de fotbòl), Ça que la, èran fòrça mai robusts e musculoses, amb una cara pus granda e amb una tèsta esclafada. Èran fòrça intelligents e enterravan lors mòrts, çò qu'indica de cresenças religiosas.
• Los umans modèrnes apareguèron en Africa fa 200 000 ans e s'estendèron defòra aquel continent fa 50 000 ans. Al començament, los primièrs membres d'aquesta espècia recebon de denominacions diferentas de la nòstra, en vertut de diferéncias fisicas leugièras; sovent son apelats "Primitius Modèrnes", Homo sapiens fossilis o Òme de Cròsmanhon. En Euròpa provoquèron l'extincion de l'Òme de Neandertal. L'èsser uman modèrne es lo primièr qu'abitèt tot lo mond: arribèt pel primièr còp en Austràlia e Oceania per mar (en canoas) e en America dempuèi Asia per l'Estrech de Bering.

Lo clima

Per de rasons divèrsas (coma de variacions de l'ais de rotacion de la Tèrra, de cambiaments dins l'orbita terrèstra, de cicles solars...) lo clima a cambiat al nivèl mondial almens dempuèi abans lo Precambrian. Ça que la, las glaciacions del Quaternari son las pus conegudas. En Euròpa, America del Nòrd e Asia Centrala, per exemple, i aviá de periòdes de clima semblable a l'actual (temperats o interglaciars), e d'autres periòdes que lo clima semblava lo de Siberia, Groenlàndia o Alaska (10 °C o 12 °C pus bassa o glaciacions), que la vida èra coma la dels esquimals. Encara que las glaciacions son estadas una referéncia obligada per datar los eveniments del Paleolitic, son actualament en revision, pr'amor que son d'episòdis mal datats e d'ambit regional e non pas mondial (afectèron pas, per exemple, Africa).

Dins l'Emisfèri Nòrd, la calòta polara permanenta despassava lo parallèl 50 pendent los periòdes de glaciacion maximala. Se sap que las glaciacions afectèron tanben los Andes e que Patagònia se cobriguèt d'un jaç permanent de glaç. I a tanben de glacièrs extintes de l'epòca del Pleïstocèn dins las montanhas mai nautas d'Africa Centrala, de Nòva Zelanda e d'autras zònas d'Oceania. Dins las zònas ont i aguèt pas d'episòdis glacièrs, almens en Africa, se succediguèron alavetz d'episòdis de màger umiditat apelats pluviacions; ça que la, son fòrça mal conegudas. Malgrat tot, es possible de trapar un sistèma pus precís per tal de mesurar las variacions climaticas al nivèl global, almens dempuèi 700 000 ans, gràcias a las corbas de paleotemperaturas d'isotòps d'oxigèn. Segon aquel sistèma, l'oxigèn dels oceans, concrètament mantun isotòp (160 e 180), vàrian lor proporcion. Ja qu'aqueles isotòps son atrapats dins las cauquilhas d'animals marins (foraminifèrs), es possible de calcular las variacions a travèrs de sondatges estratigrafics sosmarins. Lo pus utilizat es lo V28-238 de l'Ocean Pacific, mas tanben n'i a dins la mar Mediterranèa. De mesuras similaras se pòdon prene, egalament, a travèrs dels isotòps de deutèri (δD), que tanben indica la quantitat de 180 dins las cauquilhas de foraminifèrs, mas dins de sondatges practicats dins las calòtas polaras.

Manièra de vida

L'economia èra de caçaires-culheires fòrça simpla per tal d'obténer de noiriduras, de lenha e materials per far d'aisinas, de vestiments o de cabanas. La caça èra escassament importanta al començament del Paleolitic, pr'amor que predominava la culhida e lo carronhatge. Segon l'èsser uman va en progressant fisicament e culturalment la caça va ganhant d'importància: los primièrs ominids tot just sabián caçar, especialament los australopitècs e Homo habilis. Vivián de la culhida de vegetals comestibles (tuberculs, raices, casquelhs e brotons tendres, fruches e grans), de la presa d'animals pichons (babaus, reptils, rosegadors, polets, uòus...) e d'animals mòrts o malauts que trapavan (carronhas, sustot). Èran fòrça oportunistas. Los arcantròps ja caçavan, mas lor basa alimentària vertadièra foguèt la culhida e la carronha o las presas oportunistas o amb de trapèlas.

Ligams extèrnes

• (fr) Aspects religieux de la préhistoire Del Paleolitic mejan fins a la descobèrta de l'agricultura.