Tekst źródłowy strony Ameryka Północna

{{Inne znaczenia|kontynentu|[[Mgławica Ameryka Północna]]}}
{{Obiekt geograficzny infobox
 |nazwa        = Ameryka Północna
 |inne nazwy   = 
 |grafika      = Location North America.svg
 |opis grafiki = 
 |państwo      = ''[[lista państw obu Ameryk|Państwa Ameryki Północnej]]''
 |powierzchnia = 24 230 000 km²<ref name="powierzchnia" />
 |miejscowości = ''największe [[Aglomeracja|aglomeracje]]''<ref name="demo13" />:<br>[[Nowy Jork]], [[Meksyk (miasto)|Meksyk]], [[Los Angeles]], [[Chicago]], [[Toronto]], [[Dallas]]-[[Fort Worth]]
 |wysokość     = '''max''': 6194 m n.p.m., [[Denali]] (McKinley);<br><!-- '''śr.''': ? m [[n.p.m.]];<br>-->'''min''': 86 m [[p.p.m.]], [[Dolina Śmierci (Kalifornia)|Dolina Śmierci]]
 |wydarzenia   = 
 |znane        = 
 |rodzaj       = [[kontynent]]
 |kod mapy     = świat
 |wariant mapy = sat
 |współrzędne  = 48 N, 100 W
 |mapa         = Cartina fisica dell'America del Nord.jpg
 |opis mapy    = Cieniowana mapa Ameryki Północnej
 |commons      = Category:North America
}}
[[Plik:NYC wideangle south from Top of the Rock.jpg|thumb|250px|[[Nowy Jork]] – drugie najbardziej zaludnione miasto w Ameryce Północnej]]
[[Plik:Pulsefront.jpg|thumb|250px|[[Toronto]] – najbardziej zaludnione miasto w Kanadzie, a szóste w Ameryce Północnej]]
[[Plik:DelValleCity.jpg|thumb|250px|[[Monterrey]] – trzecie pod względem zaludnienia miasto w Meksyku i dziewiąte pod względem zaludnienia miasto w Ameryce Północnej]]

'''Ameryka Północna''' – [[kontynent]] o powierzchni 24 230 000&nbsp;km²<ref name="powierzchnia">{{Encyklopedia Britannica |id = place/North-America |tytuł = North America |data dostępu = 2022-09-30}}</ref> (co stanowi 16,3% całkowitej powierzchni lądów na kuli ziemskiej), położony na półkulach: północnej i zachodniej. Jego krajem o największej powierzchni jest Kanada.

Do Ameryki Północnej należy również tzw. [[Ameryka Środkowa]].

== Dane geograficzne ==
{{Osobny artykuł|Geografia Ameryki Północnej}}
{{Osobny artykuł|Geologia Ameryki Północnej}}
Od zachodu Amerykę Północną otacza [[Ocean Spokojny]], od północy [[Ocean Arktyczny]], a od wschodu [[Ocean Atlantycki]]. Ameryka Północna od [[Azja|Azji]] oddzielona jest [[Cieśnina Beringa|Cieśniną Beringa]]. Na południu łączy się z [[Ameryka Południowa|Ameryką Południową]]. Południowa część nazywana jest [[Ameryka Łacińska|Ameryką Łacińską]].

'''Najdalej wysunięte punkty Ameryki Północnej jako części świata:'''
* na północy – Wyspa [[Kaffeklubben]] (83°40′N),
* na południu – [[Wyspa Kokosowa]] (5°32′N),
* na zachodzie – [[Przylądek Wrangell]] (172°25′E), na wyspie [[Attu]] w łańcuchu [[Aleuty|Aleutów]],
* na wschodzie – [[Przylądek Północno-Wschodni]] (11°00′W), na [[Grenlandia|Grenlandii]].

'''Skrajne punkty Ameryki Północnej jako kontynentu:'''
* na północy – [[Półwysep Murchisona]] (71°58′N),
* na południu – [[Punta Mariato]] (7°12′N),
* na zachodzie – [[Przylądek Księcia Walii]] (168°05′W),
* na wschodzie – [[Cape St. Charles]] (55°40′W).

Rozciągłość południkowa 7,2 tys. km, równoleżnikowa 6,8 tys. km. Kontynent silnie rozczłonkowany, długość linii brzegowej 75 600&nbsp;km. 8,3% Ameryki Północnej stanowią półwyspy, a 16,7% – wyspy.

'''Największymi półwyspami są:'''
* [[Labrador (półwysep)|Labrador]] – 1430 tys. km²,
* [[Jukatan (półwysep)|Jukatan]] – 180 tys. km²,
* [[Półwysep Kalifornijski|Kalifornijski]] – 144 tys. km²,
* [[Floryda (półwysep)|Floryda]] – 110 tys. km²,
* [[Półwysep Melville’a|Melville’a]] – 63 tys. km²,
* [[Seward (półwysep)|Seward]] – 50 tys. km²,
* [[Nowa Szkocja]] – 45 tys. km²,
* [[Alaska (półwysep)|Alaska]] – 45 tys. km².

'''Do największych wysp należą:'''
* [[Grenlandia]] – 2175,6 tys. km² (największa wyspa na świecie),
* [[Ziemia Baffina]] – 507 tys. km²,
* [[Wyspy Królowej Elżbiety]] – 419 tys. km²,
* [[Wyspa Wiktorii]] – 217 tys. km²,
* [[Wyspa Ellesmere’a]] – 196 tys. km²,
* [[Nowa Fundlandia]] – 112 tys. km²,
* [[Kuba (wyspa)|Kuba]] – 105 tys. km².

W Ameryce Północnej zaznacza się przewaga [[Góra|gór]] i [[wyżyna|wyżyn]] nad [[nizina]]mi – średnia wysokość nad poziomem morza to 781 m. Najwyższym punktem jest [[Denali]] (znany też jako McKinley – 6194 m) na [[Alaska|Alasce]], natomiast najniższy znajduje się w [[Dolina Śmierci (Kalifornia)|Dolinie Śmierci]] (86 m p.p.m.). Ponad 64% powierzchni leży powyżej 300 m n.p.m. Wzdłuż zachodnich brzegów [[Kordyliery]] (aktywne sejsmicznie) z wewnętrznymi wyżynami ([[Wyżyna Kolorado|Kolorado]], [[Wyżyna Meksykańska|Meksykańska]]), wewnątrz [[Wielkie Równiny]] i [[Niziny Wewnętrzne]], na wschodzie [[Appalachy]]. Wybrzeża wschodnie nizinne. Klimat od [[Klimat okołobiegunowy|okołobiegunowego]] na północy przez [[Klimat umiarkowany|umiarkowany]], [[Klimat podzwrotnikowy|podzwrotnikowy]] i [[Klimat zwrotnikowy|zwrotnikowy]] do [[Klimat równikowy|równikowego]] w [[Ameryka Środkowa|Ameryce Środkowej]]. W Kordylierach [[Klimat górski|klimaty górskie]]. Głównymi rzekami są: [[Missisipi (rzeka)|Missisipi]] z [[Missouri (rzeka)|Missouri]], [[Mackenzie]], [[Jukon (rzeka)|Jukon]], a jeziorami: [[Jezioro Górne|Górne]], [[Huron (jezioro)|Huron]], [[Michigan (jezioro)|Michigan]], [[Wielkie Jezioro Niedźwiedzie]], [[Wielkie Jezioro Niewolnicze]], [[Erie (jezioro)|Erie]]. Na północy [[Pustynia polarna|pustynie arktyczne]], [[tundra]], [[Las iglasty|lasy iglaste]], ku południu przechodzą w [[Las mieszany|lasy mieszane]] i [[Las liściasty|liściaste]], w części środkowej [[preria|prerie]], na pd.-zach. [[Półpustynia|półpustynie]] i [[Pustynia|pustynie]]. W Kordylierach górskie lasy iglaste i roślinność alpejska, na wybrzeżach Ameryki Środkowej lasy równikowe. Fauna zróżnicowana: [[Piżmowół arktyczny|wół piżmowy]], renifer [[Renifer tundrowy|karibu]], [[Mulak białoogonowy|jeleń wirginijski]], niedźwiedzie ([[Niedźwiedź czarny|baribal]], [[Niedźwiedź grizli|grizzly]]), [[bizon amerykański]] (w rezerwatach).

== Ludność ==
Amerykę Północną zamieszkuje 579 mln ludzi (dane z 2013 roku), co stanowi około 8% ludności świata, głównie [[Biała odmiana człowieka|biali]], [[Czarna odmiana człowieka|czarni]] i [[Indianie]]. Gęstość zaludnienia jest niewielka w porównaniu do średniej gęstości zaludnienia świata i wynosi 21,5 osoby/km². Rozmieszczenie ludności jest bardzo nierównomierne i jest następstwem silnego zróżnicowania warunków środowiska przyrodniczego. Najbardziej zaludnione tereny to: Bermudy – 1189 osób/km² (1994) i Barbados 607 osób/km² (1994), a najmniej zaludnione tereny to obszar Grenlandii (0,2 osoby/km² – 1992) i Kanada – 3 osoby/km² (1994). Szczególnie ważnym czynnikiem wpływającym na rozmieszczenie ludności jest fakt, że ogromna powierzchnia kontynentu znajduje się pod wpływem klimatów: [[Klimat polarny|polarnego]], [[Klimat subpolarny|subpolarnego]] i umiarkowanie chłodnego, co znacząco ogranicza możliwość trwałego egzystowania człowieka na północy. Kolejnym obszarem o niewielkiej koncentracji ludności są [[Kordyliery]] wraz z kotlinami śródgórskimi, a także obszary pustynne i półpustynne. W Ameryce Północnej można również wskazać obszary o wysokiej koncentracji ludności, np. pogranicze kanadyjsko-amerykańskie, północny wschód [[Stany Zjednoczone|Stanów Zjednoczonych]], niektóre odcinki wybrzeża [[Ocean Spokojny|Oceanu Spokojnego]], a także tereny ciągnące się od [[Meksyk]]u po [[Gwatemala|Gwatemalę]]. Państwami o największej gęstości zaludnienia w Ameryce Północnej są kraje wyspiarskiej części [[Ameryka Środkowa|Ameryki Środkowej]].

== Największe miasta w Ameryce Północnej ==
{{Dopracować|sekcja|źródła=2024-04}}
{| class="wikitable"
|+
!Nr.
!Miasto
!Liczba ludności
!Gęstość zaludnienia (os./km)
!Państwo
|-
|1.
|[[Meksyk (miasto)|Meksyk]]
|9 209 944
|6200
|[[Meksyk]]
|-
|2.
|[[Nowy Jork]]
|8 335 897
|10 712
|[[Stany Zjednoczone|USA]]
|-
|3.
|[[Los Angeles]]
|3 822 238
|3072
|[[Stany Zjednoczone|USA]]
|-
|4.
|[[Santo Domingo]]
|3 798 699
|36 372
|[[Dominikana]]
|-
|5.
|[[Chicago]]
|2 763 076
|4559
|[[Stany Zjednoczone|USA]]
|-
|6.
|[[Toronto]]
|2 615 060
|4150
|[[Kanada]]
|-
|7.
|[[Houston]]
|2 288 250
|1389
|[[Stany Zjednoczone|USA]]
|-
|8.
|[[Hawana]]
|2 130 517
|2892
|[[Kuba]]
|-
|9.
|[[Monterrey]]
|1 693 691
|1989
|[[Meksyk]]
|-
|10.
|[[Montreal]]
|1 649 519
|4518
|[[Kanada]]
|-
|11.
|[[Phoenix]]
|1 644 409
|1225
|[[Stany Zjednoczone|USA]]
|-
|12.
|[[Filadelfia]]
|1 603 797
|4609
|[[Stany Zjednoczone|USA]]
|-
|13.
|[[Guadalajara]]
|1 564 514
|10 458
|[[Meksyk]]
|-
|14.
|[[Puebla (miasto)|Puebla]]
|1 485 941
|5741
|[[Meksyk]]
|-
|15.
|[[San Antonio (Teksas)|San Antonio]]
|1 434 625
|1110
|[[Stany Zjednoczone|USA]]
|}

== Podział polityczny Ameryki Północnej ==
[[Plik:North America-administrative map PL.png|thumb|300px|Ameryka Północna – mapa polityczna]]

=== Państwa Ameryki Północnej oraz ich stolice ===
{| class="wikitable sortable"
! Lp. !! Państwo !! Stolica !! data-sort-type="number" |  Powierzchnia<br>(w km²) !! data-sort-type="number" | Ludność<br>(2023 r.)
|-
| style="text-align:right" |  1 || {{państwo|ATG}} || [[Saint John’s]]                 || style="text-align:right" |       442 || style="text-align:right" |     101 489
|-
| style="text-align:right" |  2 || {{państwo|BHS}} || [[Nassau (Bahamy)|Nassau]]       || style="text-align:right" |    13 940 || style="text-align:right" |     358 508
|-
| style="text-align:right" |  3 || {{państwo|BRB}} || [[Bridgetown]]                   || style="text-align:right" |       509 || style="text-align:right" |     303 431
|-
| style="text-align:right" |  4 || {{państwo|BLZ}} || [[Belmopan]]                     || style="text-align:right" |    22 966 || style="text-align:right" |     419 137
|-
| style="text-align:right" |  5 || {{państwo|DMA}} || [[Roseau]]                       || style="text-align:right" |       754 || style="text-align:right" |      74 656
|-
| style="text-align:right" |  6 || {{państwo|DOM}} || [[Santo Domingo]]                || style="text-align:right" |    48 730 || style="text-align:right" |  10 790 744
|-
| style="text-align:right" |  7 || {{państwo|GRD}} || [[Saint George’s]]               || style="text-align:right" |       344 || style="text-align:right" |     114 299
|-
| style="text-align:right" |  8 || {{państwo|GTM}} || [[Gwatemala (miasto)|Gwatemala]] || style="text-align:right" |   108 890 || style="text-align:right" |  17 980 803
|-
| style="text-align:right" |  9 || {{państwo|HTI}} || [[Port-au-Prince]]               || style="text-align:right" |    27 750 || style="text-align:right" |  11 470 261
|-
| style="text-align:right" | 10 || {{państwo|HND}} || [[Tegucigalpa]]                  || style="text-align:right" |   112 090 || style="text-align:right" |   9 571 352
|-
| style="text-align:right" | 11 || {{państwo|JAM}} || [[Kingston]]                     || style="text-align:right" |    10 991 || style="text-align:right" |   2 820 982
|-
| style="text-align:right" | 12 || {{państwo|CAN}} || [[Ottawa]]                       || style="text-align:right" | 9 976 140 || style="text-align:right" |  38 516 736
|-
| style="text-align:right" | 13 || {{państwo|CRI}} || [[San José]]                     || style="text-align:right" |    51 100 || style="text-align:right" |   5 256 612
|-
| style="text-align:right" | 14 || {{państwo|CUB}} || [[Hawana]]                       || style="text-align:right" |   100 860 || style="text-align:right" |  10 985 974
|-
| style="text-align:right" | 15 || {{państwo|MEX}} || [[Meksyk (miasto)|Meksyk]]       || style="text-align:right" | 1 972 550 || style="text-align:right" | 129 875 529
|-
| style="text-align:right" | 16 || {{państwo|NIC}} || [[Managua]]                      || style="text-align:right" |   129 494 || style="text-align:right" |   6 359 689
|-
| style="text-align:right" | 17 || {{państwo|PAN}} || [[Panama (miasto)|Panama]]       || style="text-align:right" |    78 200 || style="text-align:right" |   4 404 108
|-
| style="text-align:right" | 18 || {{państwo|KNA}} || [[Basseterre]]                   || style="text-align:right" |       261 || style="text-align:right" |      54 817
|-
| style="text-align:right" | 19 || {{państwo|LCA}} || [[Castries]]                     || style="text-align:right" |       616 || style="text-align:right" |     167 591
|-
| style="text-align:right" | 20 || {{państwo|VCT}} || [[Kingstown]]                    || style="text-align:right" |       389 || style="text-align:right" |     100 804
|-
| style="text-align:right" | 21 || {{państwo|SLV}} || [[San Salvador]]                 || style="text-align:right" |    21 040 || style="text-align:right" |   6 602 370
|-
| style="text-align:right" | 22 || {{państwo|USA}} || [[Waszyngton]]                   || style="text-align:right" | 9 631 418 || style="text-align:right" | 339 665 118
|}

=== Terytoria zależne ===
* [[Anguilla]]
* [[Bermudy]]
* [[Brytyjskie Wyspy Dziewicze]]
* [[Grenlandia]]
* [[Gwadelupa]]
* [[Kajmany (wyspy)|Kajmany]]
* [[Martynika]]
* [[Montserrat]]
* [[Navassa]]
* [[Portoryko]]
* [[Saba (terytorium)|Saba]]
* [[Saint-Barthélemy]]
* [[Saint-Martin]]
* [[Saint-Pierre i Miquelon]]
* [[Sint Eustatius]]
* [[Sint Maarten (terytorium)|Sint Maarten]]
* [[Turks i Caicos]]
* [[Wyspa Clippertona]]
* [[Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych]]

== Regiony fizycznogeograficzne ==
* [[Tarcza Kanadyjska]]
** [[Karaiby]] ([[Indie Zachodnie]])

== Przypisy ==
<references>
<ref name="demo13">[http://www.demographia.com/db-worldua.pdf Demographia World Urban Areas (May 2014)] Demographia {{lang|en}} [dostęp 2014-11-02]</ref>
</references>

== Linki zewnętrzne ==
{{commonsall|North America|North America|Ameryki Północnej|Ameryka Północna}}
{{wikisłownik|Ameryka Północna}}
* [https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9f/Non-Native_American_Nations_Control_over_N_America_1750-2008.gif Ameryka Północna na przestrzeni wieków]

{{Państwa Ameryki Północnej}}
{{Regiony Ziemi}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Ameryka Północna| ]]
[[Kategoria:Kontynenty]]