Tekst źródłowy strony Rak (choroba)

{{inne znaczenia|choroby nowotworowej|[[rak wodny]] ([[łacina|łac.]] ''noma'') – choroba o innym niż nowotworowe podłożu}}
{{dopracować|przypisy=2021-03}}
[[Plik:Renal cell carcinoma, gross pathology of bisected kidney 20G0029 lores.jpg|thumb|300px|Rak nerki – cała górna część nerki wypełniona masą guza, jedynie w dolnej części zdjęcia widać fragment niezmienionej chorobowo nerki]]

'''Rak''' ([[łacina|łac.]] ''carcinoma'', z łac. ''cancer'' – „rak”, „krab”, z [[Język grecki|gr.]] ''καρκινος'' /''karkinos''/ – „rak”, „krab morski”) – grupa [[nowotwór złośliwy| nowotworów złośliwych]] wywodzących się z [[Tkanka nabłonkowa|tkanki nabłonkowej]].

Nazwa ta odnosi się do guzów powstających z nabłonków pochodzenia [[ektoderma|ekto-]] lub [[Entoderma|endodermalnego]] oraz z&nbsp;nabłonka narządów moczowo-płciowych. Nie są nazywane rakami nowotwory złośliwe wywodzące się z „nabłonków” pochodzenia [[mezoderma]]lnego, np. [[Śródbłonek|śródbłonka]], [[międzybłonek|międzybłonka]], [[błona maziowa|błony maziowej]].

== Historia pojęcia ==
[[Plik:Carcinoma Ambrosius Pare.png|thumb|Rysunek kraba z&nbsp;XVII-wiecznego dzieła [[Ambroise Paré]], który stał się symbolem onkologii]]
Nazwa ''rak'' była używana przez [[Hipokrates]]a{{fakt|data=2024-01}} z [[Kos (wyspa)|Kos]] (460–370 p.n.e.), Aulusa Corneliusa Celsusa (53 p.n.e. – 7 n.e.) i Pawła z Eginy (ok. 625–690) i została rozpropagowana przez [[Iran|perskiego]] (według innych źródeł [[Tadżykistan|tadżycko]]-[[Arabowie|arabskiego]]) [[lekarz]]a Ibn Sinę, znanego jako [[Awicenna]] (980–1037). Nazywano tak wszystkie rozrosty złośliwe. [[Hipokrates]] używał określenia ''karkinoi'' wobec twardych guzów, które przeciwstawiał miękkim ''οιδημαi'' /''oidemai''/ („nabrzmienia” – łac. ''oedema''). W przeciwieństwie do Hipokratesa, który w ogóle nie zalecał prób leczenia tych guzów, Celsus wskazywał, że twarde guzy wymagają usunięcia chirurgicznego. [[Paweł z Eginy]] tak opisuje etymologię tego słowa: „Rak pojawia się w każdej części ciała (...), ale szczególnie często w piersiach kobiet [...] i ulega owrzodzeniu. Żyły wokół są wypełnione i napięte niczym odnóża zwierzęcia zwanego krabem, i stąd choroba wzięła swą nazwę. Ale niektórzy powiadają, że jest ona tak nazywana dlatego, że przytwierdza się do części ciała, którą zawładnie tak uporczywie, jak to czyni krab”. Hipokrates w podobny sposób opisywał wygląd skóry sutka w zaawansowanych przypadkach tego schorzenia. Płaskie, okrągławe zagłębienie (a później owrzodzenie) z promieniście odchodzącymi bruzdami przypomina kształtem i wielkością rozpowszechnione w Morzu Śródziemnym [[kraby]] z rodziny [[Cancridae]] ([[Język grecki|gr.]] ''{{grc|καραβοι}}'' /''karaboi''/; nie należy ich mylić z [[rak szlachetny|rakami rzecznymi]] rodzaju ''Ascatus'', których głowotułów i przednie odnóża są wydłużone i mało przypominają wyglądem makroskopowe cechy raka sutka, w odróżnieniu od okrągłego głowotułowia krabów). Rysunek tego rodzaju kraba, zamieszczony przez chirurga franc. [[Ambroise Paré]] (1516–1590) w odpowiednim rozdziale jego dzieła, stał się symbolem onkologii. Współczesne znaczenie tego słowa, tzn. złośliwej choroby nowotworowej wywodzącej się z tkanki nabłonkowej, ustalił w 1865 niemiecki chirurg [[Carl Thiersch|Karl Thiersch]] (1822–1895), który wraz niemieckim patologiem [[Heinrich Wilhelm Waldeyer|Heinrichem Wilhelmem von Waldeyer-Hartzem]] (1836–1921) ustalili, że raki składają się z dwóch elementów: złośliwego (pochodzącego z nabłonka) i niezłośliwego podścieliska (z tkanki łącznej). Był to pogląd odmienny od prezentowanego przez ówczesny autorytet w patologii [[Rudolf Virchow|Rudolfa Virchowa]] (1821–1902), który uważał, że rak jest rozrostem tkanek zarodkowych.

Koncepcję raka „zaczynającego się” ([[Język angielski|ang.]] ''incipient carcinoma'', [[łacina|łac.]] ''carcinoma incipiens'') przedstawił i wprowadził w 1910 [[Stany Zjednoczone|amer.]] patolog J.C. Rubin, na przykładzie raka macicy. Dwa lata później podobne poglądy przedstawili [[Niemcy|niemieccy]] autorzy J. Schottlander i F. Kermauner. Współczesną nazwę raka przedinwazyjnego ([[łacina|łac.]] ''carcinoma praeinvasivum'') i jego definicję (rozrost atypowy bez przekraczania błony podstawnej nabłonka) wprowadził w 1928 austriacko-amerykański ginekolog [[Walter Schiller]] (1887–1960), na przykładzie raka płaskonabłonkowego szyjki macicy. Obecnie jednak w literaturze naukowej powszechniej używaną nazwą dla tego stanu (niedotyczącą jedynie szyjki macicy) jest określenie ''carcinoma in situ'' (dosłownie: „rak lokalny”). Nazwy takiej użył w odniesieniu do raków skóry amerykański patolog [[Albert Compton-Broders]] (1885–1964) w 1932; później często zastępowano ją skrótem ''„CIS”'', a w obecnie obowiązujących [[klasyfikacja TNM|klasyfikacjach TNM]] oznaczeniem ''„pTis”''.

W tłumaczeniach angielsko-polskich (lub odwrotnych) często można się spotkać z niewłaściwym przyporządkowaniem słowu ang. ''„cancer”'' słowa „rak”. Jest to błędne z fachowego punktu widzenia, gdyż ang. słowo ''„cancer”'' jest pojęciem ogólniejszym i oznacza „nowotwór złośliwy”, tzn. wszystkie ich rodzaje: [[mięsak]]i, [[glejak]]i, [[chłoniaki]] i inne, w tym także raki. Poprawne tłumaczenie na jęz. angielski słowa „rak” (jako złośliwego rozrostu tkanek nabłonkowych) jest „''carcinoma''”.

== Rozwój naturalny choroby i jej następstwa ==
[[Patogeneza]] raków jest podobna do innych nowotworów złośliwych. Ogólną ich przyczyną jest uszkodzenie mechanizmów kontrolujących proliferację (rozrost) komórek na poziomie genetycznym i molekularnym i kumulacja błędów genetycznych w kolejnych pokoleniach komórek potomnych. W przypadku raków uszkodzenie dotyczy komórek nabłonków tworzących dany narząd, który ulega niekontrolowanemu rozrostowi, wtórnie wciągając w rozrost tkanki podścieliska, odżywiające patologiczny twór (tzw. [[angiogeneza]] nowotworowa). Zwykle rozwój raka trwa nawet przez okres 20–30 lat, a objętość zmienionych komórek nowotworowych (czyli masa guza) w czasie zmienia się w sposób wykładniczy (dobrym modelem matematycznym jest tzw. [[krzywa Gompertza]]). Etapy rozwoju raka zwykło się dzielić na następujące okresy:
* [[onkogeneza|inicjacja nowotworowa]] – aktywacja [[Onkogeny|onkogenów]], pierwsze zmiany w aparacie genetycznym, początkowo odwracalne lub naprawiane przez mechanizmy molekularne
* [[karcynogeneza|promocja nowotworowa]] – utrwalenie się zmian genetycznych w pojedynczych komórkach i pojawienie się w nich [[antygen]]ów nowotworowych jako wykładników zmienionego [[genotyp]]u i [[fenotyp]]u nowo powstałych komórek atypowych (czyli nowotworowych)
* [[karcynogeneza|progresja nowotworowa]] – rozplem zmienionych komórek nowotworowych, powielanie zmian genetycznych w komórkach potomnych, ale bez przekraczania błony podstawnej nabłonka ([[dysplazja (zmiana przedrakowa)|dysplazja]] i rak przedinwazyjny)
* rozplem niekontrolowany – atypowe komórki wydzielają w sposób niekontrolowany [[cytokiny]] należące do tzw. czynników wzrostowych (część z nich służy jako [[markery nowotworowe]])
* inwazja początkowa – przełamanie błony podstawnej, początek [[angiogeneza|angiogenezy]] nowotworowej, lokalne naciekanie tkanki łącznej podścieliska
* inwazja zaawansowana – pojawienie się oderwanych atypowych komórek w krwi i chłonce, początek reakcji [[immunologia|immunologicznych]] ustroju na [[fenotyp]]owo i [[genotyp]]owo zmienione komórki i ich [[antygen]]y nowotworowe; często także naciekanie przez ciągłość sąsiednich narządów, na przykład wzdłuż nerwów
* okres przerzutowania i uogólnionej choroby nowotworowej – guz pierwotny staje się źródłem [[Przerzut nowotworowy|przerzutów nowotworowych]]. W przypadku raków przerzuty szerzą się najczęściej drogą naczyń chłonnych, pojawiając się najpierw w okolicznych [[węzeł chłonny|węzłach chłonnych]] – dlatego przy leczeniu chirurgicznym wraz ze zmienionym chorobowo narządem się je usuwa, później także drogą krwionośną w narządach odległych.

Etapy i rozległość anatomiczną choroby nowotworowej u poszczególnych pacjentów są szczegółowo określane według [[klasyfikacja TNM|systemu TNM]] (z ang. [[łacina|łac.]] '''''t'''umor'' – wielkość guza pierwotnego, '''''n'''odus'' – liczba zajętych węzłów chłonnych, '''''m'''etastasis'' – liczba narządów objętych przerzutami), czyli tzw. (ang.) ''staging''. Określenie etapu rozwoju choroby nowotworowej jest precyzyjną wskazówką rokowniczą oraz stanowi pomoc przy wyborze optymalnej terapii przeciwnowotworowej.

=== Stany przedrakowe ===
Rak, podobnie jak inne nowotwory, może pojawić się w określonej lokalizacji spontanicznie, lub być poprzedzony wystąpieniem zmiany przedzłośliwej. Zmiana przedzłośliwa względna jest taką zmianą morfologiczną lub jednostką chorobową, na podłożu której – statystycznie częściej niż to wynikałoby z oszacowania prawdopodobieństwa przypadkowego – rozwija się nowotwór złośliwy. Do takich zmian zalicza się np. modzelowaty [[choroba wrzodowa|wrzód trawienny]] żołądka, [[wrzodziejące zapalenie jelita grubego]], niektóre postacie [[metaplazja|metaplazji]] i szereg innych. Zmianą przedzłośliwą bezwzględną jest natomiast stan, w którym nowotwór złośliwy rozwija się prawie zawsze, pod warunkiem dostatecznie długiego czasu jej trwania. Przykładem [[stan przedrakowy|stanu przedrakowego]] bezwzględnego jest [[Rodzinna polipowatość gruczolakowata|mnoga polipowatość rodzinna jelita grubego]] lub [[Leukoplakia|rogowacenie białe]] [[krtań|krtani]].

Stanów przedzłośliwych nie należy utożsamiać z czynnikami ryzyka powstania raka.

== Klasyfikacja raków ==
=== W zależności od nabłonka, z którego wywodzi się nowotwór ===
==== Gruczolakoraki (łac. adenocarcinomata) ====
[[Plik:Adenocarcinoma highly differentiated (rectum) H&E magn 400x.jpg|thumb|''Gruczolakorak odbytnicy, I (wysoki) stopień dojrzałości'']]
[[Plik:Adenocarcinoma moderate differentiated (rectum) H&E magn 400x.jpg|thumb|''Gruczolakorak odbytnicy, II (średni) stopień dojrzałości'']]
[[Plik:Adenocarcinoma low differentiated (stomach) H&E magn 400x.jpg|thumb|''Rak gruczołowopochodny żołądka, III (niski) stopień dojrzałości'']]
Gruczolakoraki powstają najczęściej w przewodzie pokarmowym, [[Układ hormonalny|gruczołach dokrewnych]], [[trzustka|trzustce]], [[wątroba|wątrobie]], trzonie macicy, [[jajnik]]ach, płucach, [[Gruczoł krokowy|gruczole krokowym]], śliniankach, sutku, [[nerka]]ch.

Gruczolakoraki można podzielić na podstawie obrazu histologicznego, uwzględniając m.in.:

a) '''Stopień dojrzałości''' (gruczolakoraki I°, II°, III°), a zwłaszcza stopień ukształtowania struktur gruczołowych (histioformatywność):

* gruczolakorak (łac. ''adenocarcinoma'') – struktury gruczołowe bardzo dobrze widoczne,
* torbielakogruczolakorak (łac. ''cystadenocarcinoma'' albo ''kystadenocarcinoma'') – obecne struktury gruczołowe w postaci torbieli,
* rak gruczołowopochodny (łac. ''carcinoma adenoides'') – struktury gruczołowe zaznaczone,
* rak lity (łac. ''carcinoma solidum'') – układ gruczołów nieczytelny.

Jest to ważne kryterium określające agresywność (dynamikę) rozwoju guza, czyli tzw. histologiczną [[złośliwość nowotworu]].

Wyróżnia się jeszcze specjalną postać raka, nazywanego rakiem gruczołowo-torbielowatym (łac. ''carcinoma adenoides cysticum''), różniącą się od gruczolakotorbielaka. Typowo występuje on w gruczołach ślinowych, łzowych i drogach oddechowych.

b) '''Rodzaj wydzielanej substancji''', m.in.:
* rak śluzotwórczy (łac. ''carcinoma mucosecretans'') – wydzielanie mucyn,
* rak surowiczy (łac. ''carcinoma serosum'') – wydzielanie substancji surowiczej (niskobiałkowej).

c) '''Obecność cech wydzielania śluzu''', ich nasilenie i charakter (aby wykazać wydzielanie śluzu, powszechnie stosowanym barwieniem jest barwienie mucikarminem lub błękitem alcjanu):
* gruczolakorak śluzotwórczy ([[łacina|łac.]] ''adenocarcinoma mucinosum'' albo ''mucosecretans'') obecne wydzielanie śluzu do światła gruczołów,
* (gruczolako)rak śluzowokomórkowy ([[łacina|łac.]] ''(adeno)carcinoma mucocellulare'') obecne tworzenie śluzu w obrębie komórek,
* (gruczolako)rak galaretowaty ([[łacina|łac.]] ''(adeno)carcinoma gelatinosum'') obecne tworzenie śluzu z wydalaniem go do podścieliska.

Ocena ta ma znaczenie w określaniu stopnia zróżnicowania raka oraz jego podatności na [[radioterapia|radioterapię]] (nowotwory wydzielające śluz są promieniooporne).

d) '''Kształt komórek'''
(gruczolako)rak wałeczkowatokomórkowy ([[łacina|łac.]] (''adeno)carcinoma cylindrocellulare''),
(gruczolako)rak sześciennokomórkowy ([[łacina|łac.]] ''(adeno)carcinoma cubocellulare'').

e) '''Desmoplazję, czyli rozplem elementów łącznotkankowych podścieliska'''
* (gruczolako)rak twardy (łac. ''(adeno)carcinoma durum'' albo ''scirrhosum'', albo ''desmoplasticum'') ze znaczną przewagą podścieliska,
* (gruczolako)rak miękki lub rdzeniasty (łac. ''(adeno)carcinoma molle'' albo ''medullare'') ze skąpym podścieliskiem guza.

Rozróżnienie to ma znaczenie w ocenie klinicznej i z użyciem metod diagnostyki obrazowej, mającej na celu wyznaczenie wielkości guza. Podczas interwencji chirurgicznej należy uwzględniać tę cechę guza przy określaniu granic zabiegu.

==== Raki płaskonabłonkowe (łac. ''carcinomata planoepithelialia'') ====
[[Plik:Carcinoma planoepitheliale keratodes laryngis.jpg|thumb|''Rogowaciejący rak płaskonabłonkowy krtani, wysoko dojrzały'']]
Raki płaskonabłonkowe powstają w jamie ustnej, przełyku, oskrzelach, skórze, gardle, tarczy szyjki macicy, czasem w innych narządach. Często powstanie raka płaskonabłonkowego jest poprzedzone zjawiskiem [[metaplazja|metaplazji]] płaskonabłonkowej.

* Rak płaskonabłonkowy kolczystokomórkowy (łac. ''carcinoma planoepitheliale spinocellulare''), których cechą charakterystyczną jest pojawienie się zrogowaciałych struktur mikroskopowych, tzw. pereł rakowych (Waldeyera).
* Rak płaskonabłonkowy rogowaciejący/nierogowaciejący (łac. ''carcinoma planoepitheliae keratodes/nonkeratodes'').
* „Rak” podstawnokomórkowy (łac. ''carcinoma basocellulare''), dla których cechą charakterystyczną jest palisadowaty układ komórek na obwodzie gniazd nacieku rakowego. Nowotwór ten nie spełnia kryteriów biologicznych raka, tzn. nie tworzy [[Przerzut nowotworowy|przerzutów]] odległych (jest nowotworem półzłośliwym, powodując wznowy miejscowe po usunięciu chirurgicznym), lokalizuje się najczęściej w skórze twarzy.
* Nabłoniak limfatyczny (guz Schminckego) (łac. ''lymphoepithelioma''), dotyczy zwykle migdałków podniebiennych.

==== Raki urotelialne (łac. ''carcinomata urothelialia'') ====
[[Plik:Urothelial papillary carcinoma highly differentiated (urinary bladder)H&E magn 200x.jpg|thumb|''Brodaweczkowaty rak urotelialny pęcherza moczowego, wysoko dojrzały'']]
Raki urotelialne powstają w drogach moczowych ([[pęcherz moczowy|pęcherzu moczowym]], [[moczowód|moczowodzie]], [[Nerka|miedniczkach]] i kielichach nerkowych). Nowotwór ten rośnie w postaci brodaweczkowatych wypustek, w początkowym okresie rozwoju brodaweczki te wszczepiają się w inne obszary dróg moczowych.

Rozpoznania rodzaju raka dokonuje się na podstawie obrazu histopatologicznego (badanie mikroskopowe próbki tkankowej i określenie jej mikrostruktury oraz cech poszczególnych komórek tworzących guz), cytopatologicznego (badanie mikroskopowe próbki komórek wyizolowanych z guza), często uzupełnione wyznaczeniem immunofenotypu komórek nowotworowych (określenie białek charakterystycznych dla danego rodzaju komórek nowotworowych).

Istnieją raki o mieszanym utkaniu histologicznym, tzn. posiadające w swoim składzie kilka rodzajów odróżnicowanego nabłonka.

=== W zależności od stopnia dojrzałości i stopnia odróżnicowania ===
[[Plik:Carcinoma microcellulare oatcell carcinoma or anaplastic carcinoma (lung)H&E magn 200x.jpg|thumb|''Rak anaplastyczny (drobnokomórkowy, tzw. owsianokomórkowy) płuc'']]
* Raki anaplastyczne – rak, w którym proces zmian genetycznych i związanych z nim przemian [[fenotyp]]owych komórek jest tak głęboki, że nie można określić nabłonka, z którego powstał (utrata cech histioformatywnych, utrata immunofenotypu).
* Raki zarodkowe – raki powstające z komórek niedojrzałych morfologicznie, przypominających nie w pełni ukształtowane nabłonki płodowe. Szczególną postacią raków zarodkowych są te, które powstają w tzw. [[potworniak]]ach (łac. ''teratoma''), tj. guzach wywodzących się z komórek zarodkowych lub płciowych (najczęściej są to guzy [[gonada|gonad]]).

Jednym ze sposobów obiektywizacji określania stopnia zaburzenia replikacji materiału genetycznego [[Kwas deoksyrybonukleinowy|DNA]] w komórkach nowotworów złośliwych jest ocena ich [[ploidia|ploidii]].

=== W zależności od stopnia zaawansowania ===
* Rak przedinwazyjny (łac. ''carcinoma praeivasivum'' lub ''carcinoma in situ''). Nowotwór w początkowym stadium rozwoju, komórki rakowe nie przekraczają błony podstawnej nabłonka (usunięcie zmienionej tkanki w tym okresie choroby gwarantuje pełne wyleczenie). W [[klasyfikacja TNM|klasyfikacji TNM]] oznacza się je jako ''pTis''.
* Rak w okresie wczesnej inwazji (łac. ''carcinoma in stadio invasionis incipienti''). W odniesieniu do niektórych lokalizacji (np. raka szyjki macicy) wyróżnia się takie stadium, w którym – przy dostatecznie szerokim miejscowym usunięciu zmiany – nie ma ryzyka wznowy lub przerzutów guza. Podobną kategorię „wczesnego raka” wyróżniono dla raka żołądka (ang. ''early gastric carcinoma''). W [[klasyfikacja TNM|klasyfikacji TNM]] oznacza się je jako ''pT1a''.
* Rak w okresie naciekania (łac. ''carcinoma infiltrativum''). Naciekanie podścieliska jest na tyle głębokie, że istnieje prawdopodobieństwo przedostania się komórek rakowych do naczyń chłonnych lub krwionośnych, a w związku z tym pojawienia się przerzutów. W [[klasyfikacja TNM|klasyfikacji TNM]] oznacza się je jako ''pT1'' do ''pT4''.

== Epidemiologia ==
[[Plik:Tumor Laryngis-01.jpg|thumb|Rak [[krtań|krtani]]]]
Zgodnie z Krajowym Rejestrem Nowotworów w Polsce w 2002 roku na nowotwory złośliwe zachorowało ogółem 37462 kobiet i 50273 mężczyzn. Przyjmuje się, że ok. 90% tej liczby stanowią raki, pozostałe 10% to [[chłoniaki]], [[Białaczka|białaczki]], [[glejak]]i, [[mięsak]]i i inne nowotwory złośliwe pochodzenia nienabłonkowego. Wśród umiejscowień anatomicznych nowotworów złośliwych, w których zwykle rozwijają się raki, najczęstszymi są:

: u kobiet:

[[rak sutka|sutek]] (12,88%), [[rak płuca|oskrzela i płuca]] (12,06%), [[rak jelita grubego|okrężnica]] (7,63%), [[rak jajnika|jajnik]] (5,80%), [[rak żołądka|żołądek]] (5,54%), [[rak trzustki|trzustka]] (4,99%), [[rak szyjki macicy|szyjka macicy]] (4,95%), [[rak pęcherzyka żółciowego|pęcherzyk żółciowy]] (3,17%), [[rak wątrobowokomórkowy|wątroba]] i przewody żółciowe wewnątrzwątrobowe (2,74%), [[rak jelita grubego|odbytnica]] (2,64%), [[rak nerki|nerki]] (2,36%), [[rak trzonu macicy|trzon macicy]] (2,02%), [[rak pęcherza moczowego|pęcherz moczowy]] (1,37%);

: u mężczyzn:

[[rak płuca|oskrzela i płuca]] (33,20%), [[rak żołądka|żołądek]] (7,56%), [[rak gruczołu krokowego|gruczoł krokowy]] (6,94%), [[rak jelita grubego|okrężnica]] (5,90%), [[rak pęcherza moczowego|pęcherz moczowy]] (4,12%), [[rak trzustki|trzustka]] (3,86%), [[rak krtani|krtań]] (3,06%), [[rak nerki|nerki]] (2,96%), [[rak przełyku|przełyk]] (2,48%), [[rak jelita grubego|odbytnica]] (2,47%), [[rak wątrobowokomórkowy|wątroba]] i przewody żółciowe wewnątrzwątrobowe (2,02%), [[rak odbytu|odbyt]] i kanał odbytu (0,90%).

Częstość występowania i proporcje zachorowalności na raka w poszczególnych krajach różnią się znacznie między sobą. Jest to spowodowane różnicami wieku w poszczególnych [[populacja skończona|populacjach]], czynnikami rasowymi oraz zachowaniami kulturowymi i obyczajami dietetycznymi, z których wiele może mieć wpływ na powstawanie nowotworów. Przykładowo w Afryce Równikowej i na Dalekim Wschodzie jednym z najczęściej występujących nowotworów jest pierwotny rak wątroby, a w [[Japonia|Japonii]] i [[Korea|Korei]] poważnym problemem jest rak żołądka.

== Leczenie ==
Metody leczenia raków są podobne jak w innych chorobach nowotworowych i opierają się na leczeniu:
# [[chirurgia onkologiczna|chirurgicznym]]
# [[radioterapia|radioterapii]]
# [[Chemioterapia nowotworów|chemioterapii]]
# [[hormonoterapia nowotworów|leczeniu hormonalnym]]
# [[Immunoterapia|immunoterapii]]
# terapii celowanej (leczenie biologiczne).

W porównaniu z innymi nowotworami złośliwymi specyfiką leczenia raków jest fakt, że początkowy okres rozwoju choroby można precyzyjnie wyznaczyć (w oparciu o głębokość naciekania w odniesieniu do błony podstawnej nabłonka) oraz to, że przerzuty raka pojawiają się zwykle najpierw w okolicznych węzłach chłonnych, a później szerzą się drogą krwionośną (choć zdarzają się przerzuty odległe już w stosunkowo wczesnych fazach choroby). Implikuje to konieczność dokładnej diagnostyki układu chłonnego oraz usuwanie węzłów chłonnych wraz z guzem pierwotnym.

=== Leczenie chirurgiczne ===
[[Leczenie chirurgiczne]] jest dotąd uznawane za najbardziej skuteczne w leczeniu raków (z wyjątkiem raków anaplastycznych). Może być planowane jako:
* leczenie radykalne (wycięcie guza w granicach zdrowych tkanek)
* leczenie ablacyjne (zmniejszenie masy guza lub wycięcie przerzutu)
* [[Medycyna paliatywna|leczenie paliatywne]] (operacje podtrzymujące naruszone przez raka funkcje życiowe organizmu chorego, u pacjentów w zaawansowanym okresie rozwoju choroby).

Podjęcie radykalnego leczenia chirurgicznego jest poprzedzone tak zwaną oceną resekcyjności guza, czyli oceną zaawansowania guza w kontekście technicznych możliwości jego całkowitego usunięcia. Z reguły są to pacjenci w stadium zaawansowania (zgodnie z [[klasyfikacja TNM|klasyfikacją TNM]]) od ''Tis'' do ''T2'', czasem do ''T3''. Niekiedy zakres zabiegu chirurgicznego bywa ustalany dopiero w czasie trwania operacji z wykorzystaniem śródoperacyjnego badania histopatologicznego próbek tkankowych (tzw. [[biopsja|biopsja śródoperacyjna]]). Podczas zabiegu chirurgicznego wymagane jest zachowanie tzw. „[[Sterylizacja (mikrobiologia)|sterylności]] onkologicznej”, tj. takie postępowanie, aby podczas jego trwania nie wprowadzić do krwiobiegu oderwanych komórek nowotworu (mogących przyspieszyć rozwój [[Przerzut nowotworowy|przerzutów]]).

Leczenie chirurgiczne bywa uzupełniane [[Leczenie adiuwantowe|terapią adiuwantową]]. Polega ona na uzupełniającej [[radioterapia|radioterapii]] i [[Chemioterapia nowotworów|chemioterapii]]. Dotyczy ona zwłaszcza tych przypadków, w których stopień zaawansowania guza pierwotnego był na tyle duży, że istnieje poważne ryzyko obecności dotąd nieujawnionych mikroprzerzutów w węzłach chłonnych lub narządach odległych.

=== Radioterapia ===
{{Osobny artykuł|Radioterapia}}
Radioterapia nowotworów jest stosowana u chorych z wykrytym i zlokalizowanym anatomicznie guzem złośliwym. Istotą leczniczego działania [[promieniowanie jonizujące|promieniowania jonizującego]] stosowanego w tej metodzie leczenia jest fakt, że do zniszczenia tkanki rakowej potrzeba niższej dawki promieniowania niż do zniszczenia tkanki zdrowej (tkanka nowotworowa jest na ogół bardziej promieniowrażliwa niż otaczające ją tkanki zdrowe). Czasami stosuje się specjalne substancje zwane chemicznymi modyfikatorami promienioczułości, mające na celu zwiększenie indeksu terapeutycznego promieniowania, tj. na zwiększeniu promieniooporności tkanek zdrowych (używanym radioprotektorem jest amifostyna) lub zwiększeniu promieniowrażliwości tkanek rakowych (np. przez podanie metronidazolu). Źródłem promieniowania mogą być: lampa rentgenowska, akcelerator liniowy oraz pierwiastki i izotopy promieniotwórcze. Wyróżnia się trzy główne metody radioterapii onkologicznej:
* teleterapię – źródło promieniowania jest umieszczone na zewnątrz ciała chorego (z reguły leczenie jest prowadzone z kilku pól zewnętrznych), a wiązki promieniowania są tak dopasowywane, aby rozkład izodoz kumulował się w miejscu guza;
* brachyterapię – źródło promieniowania (najczęściej izotop promieniotwórczy) jest umieszczane w obrębie tkanek rakowych (terapia śródtkankowa), jamach ciała (terapia śródjamowa) lub na powierzchni ciała (terapia kontaktowa);
* terapię izotopową, polegającą na podaniu dożylnym lub doustnym izotopu promieniotwórczego, który jest wybiórczo wychwytywany w określonym narządzie. Stosuje się ją w takich nowotworach, w których podany pierwiastek kumuluje się w określonych tkankach – należą do nich przerzuty raka [[Gruczoł krokowy|stercza]] do kości (podaje się [[stront]] 89) oraz rak pęcherzykowy tarczycy (podaje się [[jod]] 131).

Radioterapia może być stosowana jako samodzielna metoda leczenia onkologicznego lub w połączeniu z leczeniem chirurgicznym lub chemioterapeutycznym (leczenie skojarzone).
W przypadku połączenia radioterapii z leczeniem chirurgicznym guz może być napromieniany przed operacją (chodzi tu zwłaszcza o zmniejszenie masy guza i ułatwienie techniczne podczas zabiegu) lub po operacji (zniszczenie pozostałości nowotworu i zniszczenie mikroprzerzutów). [[Radioterapia]] paliatywna jest stosowana w nieoperacyjnych przypadkach raków i ma na celu zmniejszenie dolegliwości u chorych z zaawansowaną choroba nowotworową.

=== Chemioterapia ===
{{Osobny artykuł|Chemioterapia nowotworów}}
Leki przeciwnowotworowe używane w chemioterapii nowotworów mogą być podawane metodą perfuzji narządowej lub stosowane ogólnoustrojowo (często uzupełniane leczeniem hormonalnym). Leczenie perfuzyjne ma obecnie małe zastosowanie (zwłaszcza w przypadkach raków), ale bywa stosowane w przypadkach złośliwych guzów kończyn (eksperymentalnie także w guzach wątroby). Podobnie jak radioterapia, chemioterapia może być samodzielną metodą leczniczą, uzupełnieniem leczenia chirurgicznego lub radioterapii. Chemioterapia paliatywna ma na celu zmniejszenie dolegliwości u chorych z zaawansowaną choroba nowotworową. Leki przeciwnowotworowe są bardzo różnorodnymi pod względem chemicznym substancjami oraz o rozmaitych mechanizmach oddziaływania cytotoksycznego. Najczęściej ich lecznicze działanie polega na blokowaniu [[cykl komórkowy|cyklu komórkowego]], działaniu [[angiogeneza|antyangiogennym]], hamowaniu syntezy białek.

=== Hormonoterapia ===
{{Osobny artykuł|Hormonoterapia nowotworów}}
Jako składnik [[ogólnoustrojowe leczenie nowotworów|leczenia ogólnoustrojowego]] hormonoterapia ma zastosowanie zwłaszcza w przypadkach raka piersi, raka gruczołu krokowego, nowotworów [[gonada|gonad]] i raka trzonu macicy. Są to tzw. nowotwory hormonozależne, tzn. takie, dla których rozwoju niezbędny jest odpowiedni dla nich stan hormonalny organizmu. Pierwowzorem leczenia hormonalnego nowotworów jest [[kastracja]].

=== Immunoterapia ===
Do niedawna [[immunoterapia]] nowotworów polegała głównie na stosowaniu środków wzmacniających naturalną odpowiedź [[immunologia|immunologiczną]] organizmu chorego na obecność obcej immunologicznie tkanki, jaką jest tkanka rakowa. Nową metodą leczenia nowotworów, stojącą na pograniczu immunoterapii i chemioterapii jest stosowanie leków opartych na przeciwciałach monoklonalnych. Istotą tego leczenia jest podawanie przeciwciał łączących się wybiórczo z takimi [[antygen]]ami, których zwiększoną ekspresję obserwuje się w komórkach rakowych.

=== Chemioprewencja nowotworów ===
Chemioprewencja nowotworów jest leczeniem [[farmakologia|farmakologicznym]] obejmującym wczesne postacie raka (jeszcze na etapie raka przedinwazyjnego). Polega na podawaniu osobom zagrożonym rozwojem raka określonych substancji naturalnych i syntetycznych, co do których istnieją przesłanki, że zwalniają proces karcynogenezy. Stosuje się ją u osób z określonych grup ryzyka rozwoju poszczególnych typów nowotworów. Na razie metoda ta jest w fazie testów i gromadzenia obserwacji z już podjętych programów badawczych.

== Zobacz też ==
* [[rak śródnabłonkowy]]
* [[apoptoza]]
* [[markery nowotworowe]]
* [[onkologia]]
* [[chemioterapia nowotworów]], [[radioterapia]], [[immunoterapia]] nowotworów

== Bibliografia ==
{{wikisłownik|rak}}
{{Commons|Cancer (illness)}}
* ''Jak żyć z rakiem i go pokonać''. Carl Simonton, Reid Henson, Brenda Hampton, tłum. z ang. [[Jerzy Morka]], wyd. „Ravi”, Łódź, 2003, {{ISBN|83-7229-056-3}}.
* ''Samolubna komórka''. Robert A. Weinberg, tłum. z ang. Anna Tanalska-Dulęba, wyd. „CiS”, Warszawa, 1999, {{ISBN|83-85458-73-5}}.
* ''Choroba nowotworowa''. Michael Whitehouse, Maurice Slevin, tłum. z ang. Bożena Walewska-Zielecka, Prószyński i Ska., Warszawa 1998, {{ISBN|83-7180-839-9}}.
* ''Rak – nowotwory a choroby nowotworowe''. [[Rudolf Klimek]], Janusz M. Madej, [[Aleksander Romuald Sieroń|Aleksander Sieroń]], Wyd. Krakowskie, Kraków, {{ISBN|83-923871-1-2}}.
* ''Onkologia kliniczna''. praca zbiorowa pod red. Macieja Krzakowskiego, wyd. „Borgis”, Warszawa, 2001, {{ISBN|83-85284-35-4}}.

== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.cancerindex.org/clinks4e.htm Cancer Index] – spis witryn przedstawiających dane na temat epidemiologii nowotworów
* [http://archive.is/Nbpa1 Najnowsze terapie przeciwnowotworowe]
*[https://zwrotnikraka.pl/ Zwrotnik Raka] - największy portal na temat raka oraz leczenia nowotworów w Polsce

{{Zastrzeżenia|Medycyna}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Choroby nowotworowe]]
[[Kategoria:Byłe Artykuły na Medal]]