Języki żydowskie
Języki żydowskie – grupa języków używanych przez diasporę żydowską w różnych krajach świata, najczęściej w Europie, zachodniej Azji i północnej Afryce.
Cechą charakterystyczną tworzenia tych języków jest czerpanie zapożyczeń z języka hebrajskiego, przeniesionych na grunt języka dominującego w danym regionie[1]. Pożyczki hebrajskie służyły do wyrażania pojęć związanych z żydowską kulturą i religią. Języki żydowskie cechowały się konserwatyzmem i zachowywały archaiczną strukturę języka, z którego powstały. Zjawisko to było spowodowane izolacją gmin żydowskich od miejscowych społeczności.
Przyczyny powstawania języków żydowskich
[edytuj | edytuj kod]Chociaż Żydzi zawsze posiadali swój język narodowy, którym był hebrajski, to język ten wcześnie zaczął być uznawany za laszon hakodesz („święty język” lub „świętą mowę”), niestosowny do używania w celach niereligijnych. Jako „język Boga” hebrajski był zarezerwowany tylko do celów kultowych. Od czasów zniszczenia Drugiej Świątyni w Jerozolimie hebrajski przestał być językiem komunikacji obiegowej, a Żydzi w Palestynie zaczęli mówić językiem aramejskim (w tym języku zapisano większość Talmudu). Ówczesna diaspora żydowska mówiła przeważnie językiem greckim[2].
Rozprzestrzenianie języków
[edytuj | edytuj kod]Od około X w. językiem literatury żydowskiej stał się język judeoarabski – dialekt języka arabskiego, zapisywany alfabetem hebrajskim (w tym języku tworzył m.in. Majmonides). Żydzi, zasiedlając coraz bardziej odległe kraje, przyswajali języki miejscowe, przystosowując je do swoich celów przez dodanie zapożyczeń z języków hebrajskiego i aramejskiego. Następnie przenosili te języki do kolejnych krajów. Przykładem takiego procesu jest przeniesienie romańskiego języka zarfatit z Francji do Niemiec oraz germańskiego języka jidysz z Niemiec do Polski i Europy Wschodniej.
Zachowaniu tych języków żydowskich w nowym, obcojęzycznym środowisku sprzyjała izolacja wspólnot żydowskich. Była ona spowodowana prześladowaniem i odrzucaniem Żydów, a także dążeniem samych Żydów do zachowania tożsamości kulturowej.
W XIX w. jidysz był głównym językiem diaspory żydowskiej we Wschodniej i Środkowej Europie, zaś język ladino był głównym językiem diaspory w krajach Maghrebu, w Grecji i Turcji. Oprócz tego istniały odrębne mniejszościowe języki żydowskie, np. język judeowłoski, język jewanik. W większości krajów arabskich używano języków żydowsko-arabskich, w Iranie dominował język dzhidi. Żydzi w Indiach mówili głównie językiem malajalam.
Zapis języków żydowskich
[edytuj | edytuj kod]Alfabetem hebrajskim zapisywano większość języków żydowskich w tym jidysz i języki żydowsko-arabskie. Język ladino tradycyjnie również zapisywano alfabetem hebrajskim, jednakże z czasem coraz częściej zapisywany był alfabetem łacińskim i niekiedy cyrylicą lub alfabetem greckim.
Zmiany w XIX i XX wieku
[edytuj | edytuj kod]Na przełomie wieków miliony Żydów z Europy przesiedliło się do Ameryki Północnej, gdzie w większości przyjęli język angielski. Żydzi w krajach Maghrebu przyjęli język francuski lub język hiszpański, którym posługiwali się tam europejscy kolonizatorzy. Ruch syjonistyczny przywrócił język hebrajski jako język codzienny, dodając nowe słownictwo i upraszczając jego fonetykę.
Najbardziej tragicznym wydarzeniem było masowe mordowanie Żydów przez Niemców w latach 1939–1945 (Holocaust), które doprowadziło do zagłady milionowych wspólnot żydowskich mówiących językiem niemieckim (Niemcy i Austria), językiem jidysz (Europa Środkowa i Wschodnia) oraz językiem ladino (Grecja).
Po zakończeniu II wojny światowej Żydzi z krajów Maghrebu przenieśli się do Izraela, gdzie przyjęli język hebrajski, oraz do Francji.
Współcześnie
[edytuj | edytuj kod]Współczesnym zjawiskiem jest wypieranie języków żydowskich przez języki urzędowe krajów, w których Żydzi mieszkają. Z wyjątkiem hebrajskiego wszystkie języki żydowskie, w tym jidysz, są językami zagrożonymi wymarciem. Mówią nimi głównie ludzie starsi lub mniejszościowe konserwatywne grupy religijne, np. charedim. Bardziej optymistycznie przedstawia się przyszłość jidysz, który jest wykładany w wielu szkołach wyższych, a także jest językiem oświaty we wspólnotach chasydzkich.
Język angielski jest obecnie językiem większości Żydów na świecie (USA, Kanada, Australia, RPA, Wielka Brytania i Nowa Zelandia). Drugim najbardziej rozpowszechnionym językiem jest język hebrajski (Izrael oraz emigranci z tego kraju). Państwo Izrael popiera używanie języka hebrajskiego jako jedynego prawdziwego narodowego języka wszystkich Żydów.
Trzecim najbardziej popularnym językiem jest język rosyjski (około 2 milionów Żydów w krajach WNP oraz w Izraelu). Kolejnym jest język francuski (Francja i Quebec) oraz język hiszpański i język portugalski (Ameryka Łacińska).
Sztuczne języki, stworzone przez Żydów
[edytuj | edytuj kod]Znanych jest kilka prób stworzenia przez Żydów sztucznych języków, służących do porozumiewania się niezależnie od pochodzenia etnicznego i przynależności religijnej. Najbardziej znanym przykładem jest esperanto, stworzone w 1887 przez Ludwika Zamenhofa. Charles Kasiel Bliss stworzył po pobycie w Szanghaju blissymbolics – system ideogramów, używany głównie do komunikacji z osobami ze schorzeniami neurologicznymi.
Lista języków żydowskich
[edytuj | edytuj kod]- język kajla †
- język kwara (język Falaszów)
- język hebrajski
- język aramejski †
- język nowoaramejski z dialektami:
- język judeoarabski z dialektami:
- język krymczacki (judeotatarski)
- język jewanik (judeogrecki) †
- ladino
- język szuadit †
- język zarfatit †
- język judeoportugalski
- język judeowłoski (italkian)
- język judeopiemoncki
- język judeokataloński
- język judeoaragoński
- język dzhidi
- język bucharski
- jazdi
- kermani
- szirazi
- isfahani
- hamedani
- kaszani
- borudżerdi
- nehevandi
- khunsari
- dżuhuri
Inne języki
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Gilad Zuckermann (2014). Jewish Language Contact („International Journal of the Sociology of Language” 226) (ang.).
- ↑ Gilad Zuckermann (2003). Language Contact and Lexical Enrichment in Israeli Hebrew. Palgrave Macmillan. (ISBN 978-1-4039-1723-2 / ISBN 978-1-4039-3869-5) (ang.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]
- Jewish Language Research Website (ang.) Języki żydowskie
- Linki do języków żydowskich (ang.)
- Wymieranie języków żydowskich (ang.)
- Żydowskie języki europejskie (ang.)
