Tingnan ang wikitext ng Saging

{{Infobox botanical product
|product  = Saging
|image    = [[File:Bananavarieties.jpg|250px]]
|caption  = Mga prutas ng apat na iba't ibang kultibar. Kaliwa tungong kanan: plantano, pulang saging, latundan, at saging na Cavendish
|plant    = ''Musa''
|part     = Prutas
|uses     = [[Pagkain]]
}}
Ang '''saging''' ay isang pahabang nakakain na [[prutas]] – [[Botanika|botanikal]] na isang baya (o ''berry'') – na binubunga ng ilang uri ng malalaking mala-damo na [[Halamang namumulaklak|namumulaklak na halaman]] sa [[Genus|henetikong]] ''[[Abaka (halaman)|Musa]]''. Sa ilang mga bansa, tinatawag na plantano ang panlutong saging, na ipinagkakaiba mula sa mga '''saging na [[panghimagas]]'''. Pabagu-bago sa laki, kulay, at katigasan ng prutas, subalit kadalasan na pahaba at pakurba, na may malambot na laman na mayaman sa [[gawgaw]] na nababalot ng balat, na maaaring may iba't ibang kulay kapag hinog na. Lumalaki ang mga prutas ng paitaas sa mga kumpol malapit sa tuktok ng halaman. Halos lahat ng modernong nakakain na saging na walang binhi (partenokarpiyo) ay nagmula sa dalawang ligaw na espesye - ''[[Musa acuminata]]'' at ''[[Musa balbisiana]]''. Karamihan sa mga nilinang na saging ay ''M. acuminata'', ''M. balbisiana'', o halo ng dalawa.

Likas ang mga espesye na ''Musa'' sa tropikal na Indomalaya at [[Sahul|Australya]]; malamang na domestikado sila sa [[Bagong Ginea]]. Tinatanim ito sa 135 bansa, pangunahin para sa kanilang prutas, at sa mas mababang gamit, para makagawa ng papel de saging at mga [[tela]], habang pinapalago ang ilan bilang mga halamang pampalamuti. Ang pinakamalaking prodyuser ng saging sa mundo noong 2022 ay ang [[Indiya|Indya]] at [[Tsina]], na magkakasamang umabot sa humigit-kumulang 26% ng kabuuang produksyon. Kinakain hilaw o niluluto ang mga saging sa mga [[resipi]] na nag-iiba mula sa [[kari]] hanggang sa mga ''banana chip'', [[bananaque]], [[maruya]], preserbang prutas, o simpleng hinurno o pinasingaw.

== Paglalarawan ==
Ang halamang saging ay ang pinakamalaking namumulaklak na halamang mala-damo.<ref name="PicqINIB00">{{cite book |url=http://www.musalit.org/pdf/info09.1_en.pdf |title=Bananas |date=2000 |publisher=International Network for the Improvement of Banana and Plantains/International Plant Genetic Resources Institute |isbn=978-2-910810-37-5 |editor-last=Picq |editor-first=Claudine |edition=Ingles |location=Montpellier |language=en |access-date=Enero 31, 2013 |editor2-last=INIBAP |archive-url=https://web.archive.org/web/20130411222515/http://www.musalit.org/pdf/info09.1_en.pdf |archive-date=Abril 11, 2013 |url-status=dead}}</ref> Lumalaki ang lahat ng nasa itaas na bahagi ng halaman ng saging mula sa isang istraktura na tinatawag na kormo.{{Sfn|Stover|Simmonds|1987}} Karaniwang matataas at medyo matibay ang mga halaman na may hitsura na [[Puno|parang puno]], subalit isang tangkay-tangkayan o huwad na tangkay ang tila katawang puno na binubuo ng maraming tangkay ng dahon (mga pesiyolo). Tumutubo ang mga saging sa iba't ibang uri ng mga [[lupa]], hangga't hindi ito bababa sa 60 sentimetro (2 tal) ang lalim, may magandang pagpapatubig at hindi siksik.{{Sfn|Stover|Simmonds|1987}} Kabilang sila sa pinakamabilis na lumalaki sa lahat ng mga halaman, na may pang-araw-araw na bilis ng paglago sa ibabaw na naitala mula sa 1.4 metro kuwadrado (15 pi kuw) hanggang 1.6 metro kuwadrado (17 pi kuw).<ref>{{Cite book |last=Verrill |first=A. Hyatt |title=Wonder Plants and Plant Wonders |date=1939 |publisher=Appleton-Century Company |location=New York |page=49 (litrato na may titulo) |language=en}}</ref><ref>{{Cite book |last=Flindt |first=Rainer |title=Amazing Numbers in Biology |date=2006 |publisher=Springer Verlag |location=Berlin |page=149 |language=en}}</ref>

Ang mga bunga ng saging ay nabubuo mula sa puso ng saging, sa isang malaking nakabitin na kumpol na tinatawag na bungkos, na binubuo ng humigit-kumulang 9 na patong na tinatawag na mga kamay, na may hanggang 20 prutas sa isang kamay.  Maaaring tumimbang ang isang bungkos ng 22–65 kilogramo (49–123 lb).<ref>{{Cite web |title=Banana plant |url=https://www.britannica.com/plant/banana-plant |access-date=12 Marso 2024 |website=Britannica |language=en}}</ref>

== Ebolusyon ==

=== Piloheniya ===
Nagpapahiwatig ang isang pagsusuring pilohenomiko noong 2011 gamit ang mga [[Hene (biyolohiya)|heneng]] nukleyar ng [[Punong pilohenetiko|piloheniya]] ng ilang mga kinatawan ng pamilya Musaceae. Ang mga pangunahing nakakain na uri ng saging ay ipinapakita sa '''makapal na titik'''.<ref name="Christelová Valárik Hřibová De Langhe 2011">{{Cite journal |last=Christelová |first=Pavla |last2=Valárik |first2=Miroslav |last3=Hřibová |first3=Eva |last4=De Langhe |first4=Edmond |last5=Doležel |first5=Jaroslav |date=2011 |title=A multi gene sequence-based phylogeny of the Musaceae (banana) family |journal=BMC Evolutionary Biology |language=en |volume=11 |issue=1 |page=103 |bibcode=2011BMCEE..11..103C |doi=10.1186/1471-2148-11-103 |issn=1471-2148 |pmc=3102628 |pmid=21496296 |doi-access=free}}</ref>{{Clade|{{clade
   |label1=''[[Musa (genus)|Musa]]''
   |1={{clade
      |label1=Klado I
      |1={{clade
         |1={{clade
            |1={{clade
               |1={{clade
                  |1=''[[Musa acuminata#burmannica|Musa acuminata]]'' ssp. ''burmannica'', '''Saging'''<sup>‡</sup>, T. Indya hanggang [[Kambodya]]
                  |2=''[[Musa ornata]]'', Namumulaklak ng saging ng [[Timog-silangang Asya]]
                  }}
               |2=''[[Musa acuminata ssp. zebrina|Musa acuminata]]'' ssp. ''zebrina'', '''dugong saging''' ng [[Sumatra]]
               }}
            |2=''[[Musa mannii]]'', isang ligaw na saging ng [[Arunachal Pradesh]], Indya
            }}
         |2=''[[Musa balbisiana]]'', '''Plantano''' ng Timog, Silangan, at Timog-silangang Asya
         }}
      |label2=Klado II
      |2={{clade
         |1={{clade
            |1={{clade
               |1={{clade
                  |1=''Musa x troglodytarum'', saging na Fe'i ng [[Polinesyang Pranses]]
                  |2=''[[Musa maclayi]]'' ng [[Papua Bagong Guinea]] at [[Kapuluang Solomon]]
                  }}
               |2=''[[Musa textilis]]'', [[Abacá]] ng [[Pilipinas]]
               }}
            |2=''[[Musa beccarii]]'', isang ligaw na saging ng [[Sabah]]
            }}
         |2=''[[Musa coccinea]]'', saging na eskarlata ng Tsina at [[Biyetnam]]
         }}
      }}
   |2=''[[Musella lasiocarpa]]'', Ginuntuang loto ng Tsina
   |3=''[[Ensete ventricosum]]'', Enset o huwad na saging ng [[Aprika]]
   }}}}
: <sup>‡</sup> <small>Maraming mga nilinang saging ay mga halo ng ''M. acuminata'' x ''M. balbisiana'' (hindi ipinapakita sa puno).</small>

== Produksyon at pagluwas ==

=== Mundo ===
{|class="wikitable floatright" style="width:24em; margin-left: 1em;"
|+ Produksyon noong 2022 (sa milyong toneleda)
|-
!  style="background:#ddf; width:70%;"|
!  style="background:#ddf; width:10%;"|Mga saging
!  style="background:#ddf; width:10%;"|Mga plantano
!  style="background:#ddf; width:10%;"|Kabuuan
|-
|{{Flagu|Indya}}||style="text-align:center;"|34.5||&nbsp;||style="text-align:center;"|34.5
|-
|{{Flagu|Tsina}}||style="text-align:center;"|11.8||&nbsp;||style="text-align:center;"|11.8
|-
|{{Flagu|Uganda}}||style="text-align:center;"|  ||style="text-align:center;"|10.4||style="text-align:center;"|10.4
|-
|{{Flagu|Indonesya}}||style="text-align:center;"|9.2||&nbsp;||style="text-align:center;"|9.2
|-
|{{Flagu|Pilipinas}}||style="text-align:center;"|5.9||style="text-align:center;"|3.1||style="text-align:center;"|9.0
|-
|{{Flagu|Niherya}}||style="text-align:center;"|8.0||style="text-align:center;"|  ||style="text-align:center;"|8.0
|-
|{{Flagu|Ekwador}}||style="text-align:center;"|6.1||style="text-align:center;"|0.9||style="text-align:center;"|6.9
|-
|{{Flagu|Brasil}}||style="text-align:center;"|6.9||&nbsp;||style="text-align:center;"|6.9
|-
|{{Flagu|Demokratikong Republika ng Congo}}||style="text-align:center;"|0.8||style="text-align:center;"|4.9||style="text-align:center;"|5.7
|-
|{{Flagu|Kamerun}}||style="text-align:center;"|0.9||style="text-align:center;"|4.7||style="text-align:center;"|5.5
|-
|{{Flagu|Kolombiya}}||style="text-align:center;"|2.5||style="text-align:center;"|2.5||style="text-align:center;"|5.0
|-
|{{Flagu|Guatemala}}||style="text-align:center;"|4.8||style="text-align:center;"|0.3||style="text-align:center;"|5.0
|-
|{{Flagu|Ghana}}||style="text-align:center;"|0.1||style="text-align:center;"|4.8||style="text-align:center;"|4.9
|-
|{{Flagu|Angola}}||style="text-align:center;"|4.6||&nbsp;||style="text-align:center;"|4.6
|-
|{{Flagu|Tanzania}}||style="text-align:center;"|3.5||style="text-align:center;"|0.6||style="text-align:center;"|4.1
|-
|{{Flagu|Rwanda}}||style="text-align:center;"|2.2||style="text-align:center;"|0.9||style="text-align:center;"|3.1
|-
|{{Flagu|Costa Rica}}||style="text-align:center;"|2.5||style="text-align:center;"|0.1||style="text-align:center;"|2.6
|-
|{{Flagu|Côte d'Ivoire}}||style="text-align:center;"|0.5||style="text-align:center;"|2.1||style="text-align:center;"|2.6
|-
|{{Flagu|Mehiko}}||style="text-align:center;"|2.6|| ||style="text-align:center;"|2.6
|-
|{{Flagu|Republikang Dominikano}}||style="text-align:center;"|1.4||style="text-align:center;"|1.2||style="text-align:center;"|2.5
|-
|{{Flagu|Biyetnam}}||style="text-align:center;"|2.5|| ||style="text-align:center;"|2.5
|-
|{{Flagu|Peru}}||style="text-align:center;"|2.4||style="text-align:center;"|  ||style="text-align:center;"|2.4
|-
|style="text-align: center;" |'''Mundo'''||style="text-align:center;"|'''135.1'''||style="text-align:center;"|'''44.2'''||style="text-align:center;"|'''179.3'''
|-
|colspan=4|<small>Pinagmulan: FAOSTAT ng [[Mga Nagkakaisang Bansa]]<ref>{{cite web |title=FAOSTAT |url=https://www.fao.org/faostat/en/#data/QCL |website=www.fao.org |access-date=16 Marso 2024|language=en}}</ref> Tandaan: May ilang mga bansa ang pinagkakaiba ang saging at plantano, subalit ang anim na pinakamataas na prodyuser ay hindi, kaya, kinakailangan ang pagkukumpura gamit ang kabuuan para sa mga saging at  plantano na pinagsama.</small>
|}
Ang mga saging ay iniluluwas sa mas malaking dami at sa mas malaking halaga kaysa sa anumang iba pang prutas.<ref name="Gittleson 2018">{{Cite news |last=Gittleson |first=Kim |date=Pebrero 1, 2018 |title=Battling to save the world's bananas |language=en |work=[[BBC News]] |url=https://www.bbc.co.uk/news/business-42777803 |url-status=live |access-date=Abril 18, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180326214246/http://www.bbc.co.uk/news/business-42777803 |archive-date=Marso 26, 2018}}</ref> Noong 2022, umabot ang produksyon ng mundo ng mga saging at plantano sa pinagsamang 179 milyong tonelada, na pinangunahan ng Indya at Tsina na may pinagsamang kabuuang 26% ng pandaigdigang produksyon. Ang iba pang pangunahing prodyuser ay [[Uganda]], [[Indonesya]], [[Pilipinas]], [[Nigeria|Niherya]] at [[Ekwador]].<ref name="FAOSTAT2022">{{Cite web |title=FAOSTAT |url=https://www.fao.org/faostat/en/#data/QCL |access-date=16 Marso 2024 |website=www.fao.org |language=en}}</ref> Tulad ng iniulat para sa 2013, ang kabuuang pagluwas sa mundo ay 20 milyong tonelada ng saging at 859,000 tonelada ng plantano.<ref name="faostat13exp">{{Cite web |date=2017 |title=Banana and plantain exports in 2013, Crops and livestock products/Regions/World list/Export quantity (pick lists) |url=http://www.fao.org/faostat/en/#data/TP |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170511194947/http://www.fao.org/faostat/en/#data/TP |archive-date=Mayo 11, 2017 |access-date=Enero 6, 2018 |publisher=Food and Agriculture Organization, Corporate Statistical Database (FAOSTAT) |language=en}}</ref> Ang Ekwador at ang Pilipinas ay ang mga nangungunang tagapagluwas na may 5.4 at 3.3 milyong tonelada, ayon sa pagkakabanggit, at ang Republikang Dominikano ang nangungunang tagapagluwas ng plantano na may 210,350 tonelada.<ref name="faostat13exp" />

=== Mga umuunlad na bansa ===
Ang mga saging at plantano ay isang pangunahing [[Agrikultura|pananim na pagkain]] para sa milyun-milyong tao sa mga [[Bansang umuunlad|umuunlad na bansa]]. Sa maraming tropikal na bansa, nakakalikha ang mga pangunahing kultibar na [[lunti]] (hindi hinog) na saging na ginagamit sa [[pagluluto]]. Karamihan maliliit na mga [[magsasaka]] ang mga prodyuser na para sa sariling pagkonsumo o ibenta sa mga lokal na pamilihan. Dahil namumunga sa buong taon ang mga saging at plantano, nagbibigay sila ng mahalagang mapagkukunan ng pagkain sa ''panahon ng taggutom'' sa pagitan ng mga ani ng iba pang pananim. Kaya mahalaga ang mga saging at plantano para sa pandaigdigang seguridad sa pagkain.<ref name="dhon">{{Cite journal |last=d'Hont |first=A. |last2=Denoeud |first2=F. |last3=Aury |first3=J. M. |last4=Baurens |first4=F. C. |last5=Carreel |first5=F. |last6=Garsmeur |first6=O. |last7=Noel |first7=B. |last8=Bocs |first8=S. |last9=Droc |first9=G. |last10=Rouard |first10=M. |last11=Da Silva |first11=C. |display-authors=6 |year=2012 |title=The banana (Musa acuminata) genome and the evolution of monocotyledonous plants |journal=[[Nature]] |language=en |volume=488 |issue=7410 |pages=213–217 |bibcode=2012Natur.488..213D |doi=10.1038/nature11241 |pmid=22801500 |doi-access=free}}</ref>

== Mga sanggunian ==
{{reflist}}
[[Kategorya:Pangunahing pagkain]]
[[Kategorya:Saging]]
[[Kategorya:Sangguniang CS1 sa wikang Aleman (de)]]