İçeriğe atla

Eski İtalik alfabeler

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Eski İtalik
Marsiliana tabletinden bir yazıt, yaklaşık MÖ 700
TürAlfabe (soldan sağa, sağdan sola)
DönemMÖ 7. yy - MÖ 1. yy
Aile sistemi
Etkilenen alfabelerRunik yazı, Latin alfabesi
Unicode aralığıU+10300–U+1032F[1]
Bu sayfa UFA fonetik Unicode semboller içerir. Doğru bir görüntüleme desteğiniz bulunmadığı takdirde, soru işaretleri, kutular veya diğer Unicode karakterleri görebilirsiniz. IPA sembolleri ile ilgili rehberi okumak için, bakınız Yardım:IPA.

Eski İtalik yazıları veya Eski İtalik alfabeleri, MÖ 700 ile MÖ 100 yılları arasında İtalya Yarımadası'nda o dönemde konuşulan çeşitli diller tarafından kullanılan eski bir yazı sistemi ailesidir. En dikkate değer üyesi Etrüsk alfabesidir ki bu alfabe, bugün Türkçenin de dahil olduğu 100'den fazla dil tarafından kullanılan Latin alfabesinin de atasıdır. Kuzey Avrupa'da kullanılmış olan runik alfabelerin, bu alfabelerin birinden ayrı olarak MS 2. yy'da türediğine inanılıyor.[2]

Köken

[değiştir | kaynağı değiştir]

Eski İtalik alfabeler nihai olarak Fenike alfabesinden türemektedir fakat genel fikir birliği; Etrüsk alfabesinin, MÖ 8. yy'da Napoli Körfezi'nde bulunan Cumae ve Ischia (Pithekoūsai)'daki Eğribozlu Yunan kolonilerinden alındığı üzerinedir. Bu Eğriboz alfabesine ayrıca 'Cumae alfabesi' veya 'Halkida alfabesi' de (büyükşehirleri Halkida'dan) denmektedir. Bu alfabe, Eski Yunan alfabelerinin batı varyantlarından biridir.[3] Cumae varsayımı Roma'daki İngiliz Okulu (en) tarafından 1957-58 yıllarında yapılan Veii (en) kazılarıyla desteklenmiştir, bu kazılarda Etrüsk şehri Veii ile Cumae ve Ischia'daki Yunan kolonileri arasındaki ilişkilerin MÖ 8. yy'ın ikinci yarısından beri var olduğunu gösteren Yunan çömlekçiliğinden parçalar bulunmuştur.[3] Diğer bilim insanları, Etrüsk harflerine dönüştüğü iddia edilenlerden bile daha eski olan farklı bir varsayımsal Batı Yunan alfabesi öne sürüyor.[3] Nihayetinde Etrüskler, Antik Yunancada bulunmayan sesleri yazabilmek için c, q ve vh veya hv (/f/ için) kombinasyonlarını eklediler.[4] Kendi Yunan-kökenli alfabelerini geliştirmeleri ve kullanmaları, muhtemelen Villanovan kültürünün sonunda yaşanmış ve Etrüsk Oryantalizasyon dönemini başlatmıştı.[4]:19

Etrüskler o dönemde İtalya'nın önde gelen uygarlığı olduğundan kendi alfabelerini yarımadaya yaydıkları ve diğer Eski İtalik alfabelerin de onlarınkinden türediği yaygın olarak kabul edilir.[4] Akademisyenler üç sebep sunuyor: Etrüsklerin ve Etrüsk olmayanların MÖ 8. ve 7. yy'da güçlü ilişkileri vardı, diğer dillerden günümüze ulaşan yazıtlar en eski Etrüsk yazıtlarından daha sonra (MÖ 8. yy'ın sonundan sonra) ortaya çıkmıştır (ilk olarak güneyde Umbri, Faliskler, Latinler ve Sabinler arasında; 6. yy'da ayrıca Po Ovası'nda ve Cisalpine Kelteri, Venetler ve Retler arasında) ve bu metinlerde kullanılan harfler açıkça Batı Yunan alfabesinin Etrüsk versiyonuna dayanmaktadır.[4] Fakat Latin alfabesi dahil bazı alfabeler, Etrüsklerin oldukça erken bir aşamada kullanmayı bıraktıkları bazı Yunan harflerini korumuşturlar.

Eski İtalik alfabeler çeşitli diller için kullanılmıştır, bunların arasında bazı Hint-Avrupa dilleri (çoğunlukla İtalik diller, ayrıca Galyaca ve muhtemelen Ön-Cermence olarak yorumlanan yazıtlar) ve bazı Hint-Avrupa olmayan diller (örneğin Etrüskçe) de vardı.[5]

Etrüsk ile ilgili alfabeler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Aşağıdaki tablo Etrüsk alfabesiyle ilgili olduğu varsayılan Eski İtalik alfabeleri göstermektedir. Karşılık geldiği varsayılan semboller aynı sütünda verilmiştir. Birçok sembol aynı alfabede iki veya daha fazla varyanta sahiptir, burada yalnızca birer tanesi gösterilmiştir. [←] ve [→] gösterimleri, gösterilen sembollerin sırasıyla sağdan sola ve soldan sağa yazarken kullanıldığını göstermektedir.

Uyarı: [?] olarak işaretlenen diller için tablodaki "Harflerin" görünümü; tarayıcının Unicode yazı tipinin, Eski İtalik Unicode bloğunda (en) karşılık gelen kod noktalarının gösterdikleridir. Aynı kod noktası, farklı dillerde farklı sembol şekillerini temsil eder; bu nedenle, bu glif görsellerini düzgün bir şekilde görüntülemek için o dile özel bir Unicode yazı tipinin kullanılması gerekir.

Fenike
Harf [←] Aleph Beth Gimel Daleth He Waw Zayin Heth Teth Yodh Kaph Lamedh Mem Nun Samekh Ayin Pe Sade Qoph Res Sin Taw
Transliterasyon ʾ b g d h w z ḥ ṭ y k l m n s ʿ p ṣ q r š t
Değer [ʔ] [b] [g] [d] [h] [w] [z] [ħ] [tˤ] [j] [k] [l] [m] [n] [s] [ʕ] [p] [sˤ] [q] [r] [ʃ] [t]
Eski Yunan[6][7]
Güney [→] — — — — — — —
Batı [→]
Doğu [→] 1. varyant —
Doğu [→] 2. varyant
Klasik İyonya [→] — — — —
Modern Yunanca Α Β Γ Δ Ε — Ζ — Θ Ι Κ Λ Μ Ν Ξ Ο Π — — Ρ Σ Τ Υ — Φ Χ Ψ
Değer [a] [b] [g] [d] [e] [w] [zd] [h] [ɛː] [tʰ] [i] [k] [l] [m] [n] [ks] [o] [p] [s] [k] [r] [s] [t] [u] [ks] [pʰ] [kʰ] [ps] [ɔː]
Etrüsk - MÖ 7.yy'dan itibaren[8][9]
Marsiliana [←] —
Eski (5. yy'a kadar) [←] — — — —
Yeni (4. yy'dan 1. yy'a kadar) [←] — — —
Transliterasyon a — c — e v z h θ i k l m n — — p ś q r s t u ṡ φ χ f
Değer [a] — [k] — [e] [v] [ts] [h] [tʰ] [i] [k] [l] [m] [n] — — [p] [ʃ] [k] [r] [s] [t] [u] [s] [pʰ] [kʰ] [f]
Oskan - MÖ 5.yy'dan itibaren[10]
Harf [←]
Transliterasyon A B G D E V Z H I K L M N P R S T U F Ú Í
Değer [a] [b] [g] [d] [ɛ][a] [w] [ts] [h] [i] [k] [l] [m] [n] [p] [r] [s] [t] [oː] [f] [o] [e][a][b]
Lepont - MÖ 7.yy'dan 5. yy'a kadar
Harf [?][→] 𐌀 𐌄 𐌅 𐌆 𐌈 𐌉 𐌊 𐌋 𐌌 𐌍 𐌏 𐌐 𐌑 𐌓 𐌔 𐌕 𐌖 𐌗
Transliterasyon A E V Z Θ I K L M N O P Ś R S T U X
Güney Piken - MÖ 6.yy'dan itibaren
Harf [?][→] 𐌀 𐌁 𐌂 𐌃 𐌄 𐌅 𐌇 𐌉 𐌊 𐌋 𐌌 𐌍 𐌏 𐌐 𐌒 𐌓 𐌔 𐌕 𐌖 𐌚 𐌞 𐌝 𐌟
Transliterasyon A B G D E V Z H I K L M N O P Q R S T U F Ú Í *
  1. ^ a b Zair (2016) <e> harfi için /ɛ/ sesini, <í> harfi için /e/ sesini kullanıyor.
  2. ^ Buck (1904), p. 22: «í harfi; etimolojik olarak kısa bir i sesini, ē sesini, ünlü boşluğundaki kısa e sesini sembolize eden, i-diftonglarında ve ī sesi veren ií kombinasyonlarında düzenli olarak görülen açık i sesini belirtmek için kullanılır.».
Este (Venetçe), Magrè ve Bolzano/Bozen-Sanzeno (Retçe), Sondrio (Kamunca), Lugano (Lepontça) alfabeleri
Alfabenin tarihi

</onlyinclude>

Yukarıdaki tabloda olmayanlar:

Etrüsk alfabesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Etrüsk alfabesi

Faliskçe, Sabel grubundan Oskanca, Umbriyaca ve Güney Pikence ve diğer gruplardan Venetçe gibi İtalik grubundan birçok Hint-Avrupa dili aslen bu alfabeyi kullandı. Faliskçe, Oskanca, Umbriyaca, Kuzey Pikence ve Güney Pikence alfabelerinin hepsi Etrüsk alfabesinin bir biçiminden evrilmiştir.[11][12]

Nukeria (Nuceria) alfabesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Nukeria (en) alfabesi Güney İtalya'da (Nocera Superiore, Sorrento, Vico Equense ve diğer yerlerde) bulunan yazıtlara dayanmaktadır. Sadece MÖ 6. yy ve MÖ 5. yy arasında tasdiklenmiştir. En önemli işareti köknar ağacı şeklindeki /S/'dir ve muhtemelen Fenike alfabesinden türetilmiştir.[kaynak belirtilmeli]

Ret (Retik) alfabeler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ret alfabeleri

Çoğunluğu Kuzey İtalya'nın Trentino ve Güney Tirol bölgelerinden ve Avusturya'nın Kuzey Tirol bölgesinden olan neredeyse 400 yazıtla iki farklı alfabe olarak tasdiklenmiştir: Sanzeno ve Magrè (Schio yakınında) alfabeleri. Retçe dili için kullanılmıştır.[13][14][15]

Venet (Venetik) alfabesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Este alfabesi, Magrè alfabesine benzer ve Venetçe yazıtlarında kullanılmıştır.[kaynak belirtilmeli]

Kamun (Kamunik) alfabesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Valcamonica'daki kaya çizimlerinde bulunan abecedaria ve diğer kısa yazıtlarda kullanılmıştır.[16]

Latin alfabesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Latin alfabesi
Duenos yazıtı, MÖ 6. yy

26 eski Etrüsk harfinin 21'i, ya doğrudan Cumae alfabesinden (Batı Yunan tipindeki Eğriboz alfabesinin bir varyantından) ya da eski Etrüsk alfabeleri aracılığıyla MÖ 7. yy'dan itibaren Eski Latince için kullanılmaya başlanmıştır; klasik Etrüsk alfabesine kıyasla B, D, K, O, Q, X harfleri korunurken Θ, Ξ, Ϻ, Φ ve Ψ harfleri düşmüştür.[17]

𐌀 𐌁 𐌂 𐌃 𐌄 𐌅 𐌆 𐌇 𐌉 𐌊 𐌋 𐌌 𐌍 𐌏 𐌐 𐌒 𐌓 𐌔 𐌕 𐌖 𐌗
A B C D E F Z H I K L M N O P Q R S T V X

Güney Piken alfabesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Güney Pikence

MÖ 6. yy'dan bilinen Güney Piken alfabesi, /k/ için Q ve /g/ için K kullanmasından ötürü Güney Etrüsk alfabesine benzer. ⟨o⟩ ve /f/ için kullanılan ⟨8⟩ harfi basitleşerek sırasıyla ⟨.⟩ ve ⟨:⟩ olmuştur.[18]

Unicode

[değiştir | kaynağı değiştir]

Mart 2001'de 3.1 sürümünün çıkmasıyla Eski İtalik alfabeler birleştirildi ve Unicode Standard'a eklendi. Eski İtalik için Unicode bloğu U+10300–U+1032F'dir ve belli bir alfabeyi belirtmez (yani tüm İtalik alfabeler denktir ve yazı tipi kullanılacak varyantı belirler).[19]

Yazma yönü (sağdan sola, soldan sağa, bustrofedon) dile ve hatta kullanıldığı zamana göre çeşitlilik gösterir. Basitlik için çoğu akademisyen soldan sağa yazımı kullanır ve Unicode'daki Eski İtalik bloğunun varsayılan yönü de soldan sağadır.[20]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Old Italic (PDF) (chart), Unicode, 26 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 24 Haziran 2024 .
  2. ^ "runic alphabet | writing system". Encyclopædia Britannica (İngilizce). 2 Eylül 2022. 8 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2024. 
  3. ^ a b c Banti, Luisa (1973). Etruscan Cities and Their Culture. Berkeley, California: University of California Press. s. 193. ISBN 978-0-520-01910-2. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2021. 
  4. ^ a b c d Wallace, Rex E. (2015). "Chapter 14: Language, Alphabet, and Linguistic Affiliation". A Companion to the Etruscans. Chichester: John Wiley & Sons. s. 309. ISBN 978-1-118-35495-7. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2021. 
  5. ^ Everson, Michael (6 Ağustos 2015). Unicode Technical Note No. 40: Old Italic glyph variation (PDF). 27 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 21 Ekim 2023. 
  6. ^ Kirchhoff, Adolf (1877). Studien zur Geschichte des griechischen Alphabets. Berlin: Dümmler. s. 102. OL 24337090M. 
  7. ^ Kirchhoff 1877, s. 168.
  8. ^ Bonfante, Giuliano (1983). The Etruscan language. Manchester: Manchester University Press. s. 64. ISBN 0-7190-0902-2. OCLC 610734784. OL 19629507M. 
  9. ^ Stützer, Herbert Alexander (1992). Die Etrusker und ihre Welt. Köln: DuMont. s. 12. ISBN 3-7701-3128-2. LCCN 94191271. OCLC 611534598. OL 1198388M. 
  10. ^ Buck, Carl Darling (1904). A grammar of Oscan and Umbrian. Boston: Ginn. s. 22. OL 7118142M. 
  11. ^ "What Is the Indo-European Family of Languages?". ThoughtCo (İngilizce). 14 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2024. 
  12. ^ Fortson, Benjamin W. (2004). Indo-European language and culture : an introduction (PDF). Malden, MA: Blackwell Pub. ISBN 1-4051-0316-7. 18 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Haziran 2024. 
  13. ^ Schumacher, Stefan; Salomon, Corinna (2019). "Die rätischen Inschriften vom Schneidjoch (Brandenberger Alpen, Tirol)" (PDF). Die Höhle (Almanca), 70. ss. 159-174. 27 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Haziran 2024. 
  14. ^ Schumacher, Stefan; Salomon, Corinna; Kluge, Sindy; Bajc, Gudrun; Braun, Martin, (Ed.) (2020). "Raetica". Thesaurus Inscriptionum Raeticarum. 4 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2023. 
  15. ^ Salomon, Corinna (2020). "Raetic". Palaeohispanica. Revista sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua, 20. ss. 263-298. doi:10.36707/palaeohispanica.v0i20.380 Özgürce erişilebilir. ISSN 1578-5386. 
  16. ^ Schumacher, Stefan (2000). "Camunic: Encyclopedia of the Languages of Europe". Blackwell Reference Online. doi:10.1002/9781405166294. 14 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2023. 
  17. ^ Sampson, Geoffrey (1985). Writing systems: a linguistic introductionÜcretsiz kayıt gerekli. Stanford, Calif.: Stanford University Press. s. 109. ISBN 978-0-8047-1254-5. LCCN 84040708. 
  18. ^ Stuart-Smith, Jane (2004). Phonetics and Philology: Sound Change in Italic. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-925773-6. 
  19. ^ The Unicode Consortium (16 Mayıs 2001), "7.10 Old Italic (new section)", Unicode Standard Annex #27, The Unicode Standard, Version 3.1., 8 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 24 Haziran 2024 
  20. ^ Jenkins, John; Everson, Michael (16 Ağustos 1997), "E.Processing", Proposal for encoding the Etruscan script in ISO/IEC 10646, 18 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 24 Haziran 2024 

Daha fazla okuma

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Bonfante, Giuliano; Bonfante, Larissa (2002). The Etruscan Language: An Introduction. 2nd. Manchester: Manchester University Press. ISBN 0-7190-5539-3. 
  • Mullen, Alex (2013). Southern Gaul and the Mediterranean: Multilingualism and Multiple Identities in the Iron Age and Roman Periods. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-02059-7. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Eski_İtalik_alfabeler&oldid=34264606" sayfasından alınmıştır