Saksofon

Saksofon
Bir Yamaha Alto saksafon
Yaratıcısı	Adolphe Sax
Geliştirilmesi	1840lar
Çalma aralığı	Çoğu saksafon, iki buçuk oktavın biraz üzerindeki tiz nota anahtarında aynı yazılı aralığı paylaşır. Çoğu, altissimo parmak hareketlerini kullanarak daha yüksek notalara ulaşabilir

Değişik boyuttaki saksofonlar değişik tonlarda sesler çıkarırlar. Örneğin bu bariton saksofon tenor saksofona göre daha alçak tonları, alto saksofona göreyse bir oktav daha alçak tonları çıkarabilir

Saksofon veya saksafon, çoğunlukla koni ve “S” biçiminde pirinçten üretilen, ağzındaki kamış vasıtasıyla ses çıkaran bir çalgıdır. 1840’lı yıllarda, Adolphe Sax tarafından tasarlanmıştır. Saksofon genellikle pop ve caz müziği ile ilişkilendirilse de, önceleri klasik Batı müziği ve ordu müziği çalgısı olarak tasarlanmıştı.

Etimoloji

Saksofon kelimesi Fransızca ve İngilizcede yer alan saxophone sözcüğünden ödünçlemedir. Bu kelimenin ilk kullanımı 1841 yılında Adolphe Sax tarafından gerçekleştirilmiştir. Fransızca sözcük Sax ve Grekçe ses anlamındaki φονή (phonḗ) sözcüklerinin birleşimi ile kurulmuştur. Müzik aleti olarak Türkçede ilk kullanımı 1933'te bir gazete haberinde gerçekleşmiştir. Kelime ayrıca 1970'lerden beri kısaltılmış "sakso" hâliyle halk dilinde argo olarak fellatio manasında da kullanılmaktadır.

Tarihçe

Saksofon, 1840’ların başında Paris’te yaşayan Belçikalı müzik aygıtları yapımcısı ve klarnetçi Antoine-Joseph 'Adolphe' Sax tarafından tasarlandı. ‘’Saksofon’’ adı da “sax’ın sesi” anlamını taşır. Sax’ın 1846’da patentini aldığı konusunda değişik görüşler öne sürülse de, en olası olanı, ophicleide çalgısına klarnet ağızlığı eklenmesiyle ortaya çıktığıdır. Gerçekten de sax, babasının klarnet ve ophicleide üretilen fabrikasında yıllarca çalışmıştır.

Sax’ın 1846’da aldığı patentten sonraki yirmi yıl boyunca, saksofon yalnızca Sax’ın fabrikasınca üretildi. 1866’de, patent süresinin bitiminden sonra saksofonda öteki üreticilerce birçok değişiklik yapıldı.

Caz saksofoncusu Klaus Doldinger

Yapısı

Saksofon klarnete benzer. Klarnetteki gibi, içi yuvarlak ya da dört köşe oyulmuş, tek kamışlı ağızlık kullanır. Tuş sistemi ise aynı olmasa da flütle benzerlik gösterir. Saksofon, metalden yapılan bir enstrüman olmasına rağmen, yapısı ve kökeni gereği, bakır üflemeli değil, tahta üflemeli çalgılar arasında sayılır.

Saksofonlar çoğunlukla pirinçten yapılıp, üzerlerine saydam vernik, altın ya da gümüş ile kaplama yapılır. Vernik ya da öteki kaplamalar pirincin paslanmasını önlediği gibi, ses niteliğinin artmasını ve çalgının görüntüsünün ilgi çekici olmasını sağlar.

Değişik dönemlerde, saksofon yapımında plastik ve tahta gibi değişik gereçler de denenmiştir. 1930 öncesinde saksofonların verniklenmeden ya da kaplama yapılmadan satışa sunulmaları yaygındı. 1960’lara dek ise, bazı saksofonlar ucuz olmaları bakımından gümüşle değil, nikelle kaplanırdı.

Saksofon çeşitleri ve sıralaması

Saksofon topluluğunun, en büyüğünden en küçüğüne on üyesi; kontrabas, bas, bariton, tenor, C-ezgi, alto, F mezzo-soprano, soprano, C soprano, sopranino saksofon olarak sayılabilir.

Soprano, Alto, Tenor ile Bariton saksofonlar en çok kullanılan saksofonlardır. Bazı orkestralarda arada sırada Bas saksofonun da kullanıldığı olur.

Saksofon çalmaya yeni başlayanlar genellikle alto saksofondan başlayıp, deneyim kazandıktan sonra tenor ya da bariton ile çalmayı sürdürürler. Alto saksofon özellikle klasik batı müziği alanında tutulur. Çalması daha zor olan soprano ise 1960’lardan sonra caz müziğinde belli ölçüde yaygınlaşmıştır. Bas, sopranino ya da kontrabas saksofonlar günümüzde üretilse de, büyük saksofon orkestraları dışında ender olarak kullanılırlar ve daha çok özel ilgi duyanlara seslenirler.

Ağızlık

Tenor saksofon için iki ağızlık

Ağızlıklar kauçuk, plastik ya da metal gibi değişik gereçlerden yapılır. Ender olarak da tahta ve cam olanları da bulunur. Bazıları, metal ağızlıkların yaygın olan plastik ağızlıklara göre daha “canlı” ses çıkardığı, bazıları ise ses tonundaki değişikliklerin ağızlıkta kullanılan gereçten değil, biçiminden geldiği kanısındadır. İçleri içbükey olarak oyulmuş ağızlıklar Adolphe Sax’ın özgün tasarımına daha yakın olup, daha yumuşak tonlarda ses çıkardıkları için klasik batı müziği saksofoncularınca yeğlenirler.

Kamışlar

Frederick L. Hemke alto ile tenor saksofon kamışları.

Klarnet gibi saksofon da ses çıkarmak için tek kamış kullanır. Saksofon kamışları klarnettekilere oranla daha geniş olur. Değişik saksofon çeşitleri (alto, tenor vb.) değişik boyutlarda kamışlar kullanır. Her çalgıcı kendi biçemine uygun kamışı birçok üreticinin ürünleri arasından seçebilir. Kamışların ses gücü, 1 ile 6 arasındaki sayılarca ölçülendirilmiştir. Yine değişik üreticilerin aynı ölçülendirmeyi kullandığını söylemek güçtür. Örneğin Rico’nun 3 sayılı kamışı Vandoren’in 3 sayılı kamışına oranla çok daha yumuşaktır.