Böcänäklär
Böcänäklär - Urta Aziädäge küçmä qäbilälär, anda “qañğıllar” dip yörtelgännär. Läkin alar annan töreklär tarafınnan qısrıqlap çığarılğannar häm İdel aryağı dalalarına küçenep kitkännär. Biredä cirle sarmatlarnı häm uğor qäbiläläreneñ ber öleşen üzlärenä buysındırıp, yaña qäbilälär berläşmäse barlıqqa kitergännär.
Xäzärlär belän bäreleştän soñ böcänäklärneñ ber öleşe könbatışqa taba küçenep kitkän, ä qalğannarı uğızlarğa buysınırğa mäcbür bulğan (uğızlar Urta Aziäneñ könbatışında, Aral-Kaspiy töbägendä yäşägännär. Alar - xäzerge törekmännärneñ borınğı babaları, törek-ğuzlardan üzgäräk qäbilälär). Näq menä İdel aryağında qalğan şuşı böcänäklärne 922 yılda ataqlı ğäräp säyäxätçese İbne Fadlan İdel Bolğarına säyäxäte waqıtında oçratqan bulğan.
Könbatışqa kitkän böcänäklär ike törkemgä bülengännär. Alarnıñ berse, törki böcänäklär dip atalğanı, Don häm Donets yılğaları arasında, ä könçığıştağısı, xäzär böcänäkläre dip yörtelgännäre, Azov-Don buyı dalalarında küçenep yörgännär. Böcänäklär xäzärlärneñ berqädär ciren basıp alğannar häm şul yaqlarda küçenep yörgän macarlarnı qısrıqlap çığarğannar, tik könbatışqa taba xäräkät itkändä Kiev Ruse belän bäreleşkännär. Xäzär böcänäklären slavyannar tar-mar itkän, ä törki böcänäklär köçleräk bulıp çıqqannar. Alar berniçä tapqır Dunay Bolğarına häm Wengriägä höcüm oyıştırğannar, Vizantiä belän bäyläneşkä kergännär.
X yöz azağında, ğuzlar yawınnan qaçıp, böcänäklär Rus' cirenä kilep kergännär häm 1006 yılda Kievne qamap alğannar. Yaroslaw Mudrıy alarnı tar-mar itkän, häm böcänäklär berläşmäse yäşäwdän tuqtağan. XI yöz urtasında äle bäcänäk urdalarınıñ qaldıqları Qara diñgez buyı dalalarında küçenep yörgän, läkin töreklär tarafınnan ciñelügä duçar bulğan. Alarnıñ ber öleşen Vizantiä üzenä buysındırğan häm Dunay belän Balqan arasındağı çik buyına saqçı otryadlar itep urnaştırğan. İkençe öleşe törek qäbiläläre berläşmäsenä kergän. Küpçelek tikşerenüçelär başlıça bügenge Moldovada häm aña kürşe rayonnarda yäşäwçe törki xalıq bulğan ğağawzlarnıñ kilep çığışında böcänäklärneñ qatnaşı zur buluın äytälär.
Тышкы сылтамалар
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Гумилев Л. Н.: Древняя Русь и Великая степь 2014 елның 23 май көнендә архивланган.;
- Древние тюрки 2014 елның 24 май көнендә архивланган.;
- Тысячелетие вокруг Каспия 2014 елның 24 май көнендә архивланган.