Байбарс

Байбарс
4-мамлук султони
Сурия ва Миср султони
Салтанат	1260-1277-йиллар
Ўтмишдоши	Сайфиддин Қутуз
Давомчиси	Ал-Саид Барака
Туғилиши	1223 ёки 1228-йил 19-июл Дашти Қипчоқ
Вафоти	1277-йил 1-июл Дамашқ
Дафн этилган жой	Аз-Зоҳирия кутубхонаси
Турмуш ўртоғи	Илтутмиш хотун
Тўлиқ номи ал-Малик аз-Зоҳир Рукнуддин ас-Салиҳи ал-Бундуқдарий Абу ал-Футуҳ
Уй	Зоҳирий
Сулола	Баҳрий Мамлуклар
Дини	Ислом

Байбарс И ёки тўлиқ исми Ал-Малик аз-Зоҳир Рукн ал-Дин ас-Салиҳи ал-Бундуқдарий (арабча: الملك‭ ‬الظاهر‭ ‬ركن‭ ‬الدين‭ ‬بيبرس‭ ‬البندقداري‎)(1223 ёки 1228-йил 19-июлда туғилган ва 1277-йил 1-июлда вафот этган.) — асли туркий қипчоқ, Байбарс (арабча: بيبرس ), Абу ал-Футуҳ (арабча: أبو الفتوح , Ғалабалар отаси) номлари билан танилган, Миср ва Сурияда ҳукмронлик қилган Мисрдаги Баҳрийлар давлатининг мамлук султони. Байбарс, эҳтимол, 15 ёшида қул сифатида сотиб олинган ва мамлук сифатида ўсган ва ўзининг истеъдоди туфайли у амирликка кўтарилган. У Мансура ва Айн Жолут жангларида муваффақиятли бошқаруви ушбу жангларда ғалаба қозонишида етакчи рол ўйнади ва шуҳрат қозонди. Айюбийлар султони Туроншоҳни суиқасд билан ўлдирилганидан сўнг, Байбарс султон Қутузни эса турли сабабларга кўра ўлдириб, Мамлуклар салтанатига ҳукмдор бўлади. У давлатнинг ҳақиқий асосчиси сифатида қабул қилинади. У салибчиларнинг кўплаб қаср ва шаҳарларини қўлга киритди, Левантдаги салибчилар ҳудудларини бир неча қирғоқ шаҳарларигача қисқартирди ва Шимолий Сурияда Элхонийларнинг мавжудлигига чек қўйди. Онадўли салжуқийлар давлатини Элхонийлар истилосидан қутқариш учун Онадўлига ҳарбий ҳаракатлар уюштирган бўлса-да, Онадўли салжуқий ҳукмдорларидан ваъда қилинган ёрдамни ололмаганидан сўнг ўз юртига қайтди.

Ҳукмронликдан олдинги ҳаёти

Байбарс қипчоқ турки бўлиб, Дашт Қипчоқда — Итил (Волга) ва Ёйиқ (Урал) дарёлари оралиғида туғилган, бошқа манбаларда эса Қримда, Қора денгизнинг шимолий қирғоғида туғилган дейилади. Унинг туғилган вақти ҳақида Ибн Тағрибирдий таваллуд санаси ҳижрий 625-йилда (1227-йил 12-декабр — 1228-йил 29-ноябр) эканлигини, шунингдек, Байбарс 1247-йилда 24 ёшда бўлган, бу эса унинг туғилиши 1223-йилга яқинроқ бўлишини кўрсатиши кўрсатмалар орасида тафовутни пайдо қилади. У Барли қабиласидан бўлган. Куман замондоши Бадр ал-Дин Байсарийнинг гувоҳлик беришича, барлилар мўғул қўшинларидан қочиб, Болгария империясига (манбаларда Валахия номи берилган) жойлашишни мақсад қилганлар. Улар Қора денгизни Қрим ёки Аланиядан кесиб ўтишади ва Болгарияга тахминан 1242-йилда етиб келишган. Бу орада мўғуллар Болгарияга, жумладан Куман қочқинлари яқинда жойлашган ҳудудларга бостириб киришади. Ота-онасининг қирғин қилинишига гувоҳ бўлган Байбарс ҳам, Байсарий ҳам босқин пайтида асирлар орасида бўлган ва Рим Султонлигининг Сивасдаги қул бозорида қулликка сотилган. Кейин уни Хамада олий мартабали мисрлик Аловуддин Идикин ал-Бундуқорий сотиб олади ва уни Қоҳирага олиб кетади. 1247-йилда ал-Бундоқорий ҳибсга олинди ва Миср султони Ас-Солиҳ Айюб унинг қулларини, шу жумладан Байбарсни ҳам мусодара қилди.

Байбарс маҳаллий мисрликларнинг „тўқ“ терисидан фарқли ўлароқ, оқ танли, кенг юзли, кичкина кўзли, жуда баланд бўйли эди (туркий одамларни ҳам араб, ҳам европача таърифларига хос эди) ва унинг кўзларидан бирида катаракта бор эди. Бир нечта таърифларда унинг кўк кўзлари борлиги айтилади.

Солиҳ Айюб унинг ақл-заковатини пайқагач, ҳарбий таълим олиши учун ҳарбий бўлинмага жўнатади. Ўқишни тамомлаган Байбарс қўшинга ўтади, салибчилар билан бир қатор тўқнашувларда қатнашади ва қисқа вақт ичида амирликка кўтарилади.

Оиласи

Байбарснинг хотинларидан бири амир Сайфиддин Ноғай ат-Татарийнинг қизи эди. Яна бир хотини амир Сайфиддин Гирай ат-Татарийнинг қизи эди. Яна бир хотини Амир Сайфиддин Таммажийнинг қизи эди. Яна бир хотини Илтутмиш хотун эди. У собиқ Хоразм амири Беркахоннинг қизи эди. У Байбарснинг ўг'ли Ал-Саид Бараканинг онаси эди. У 1284–85-йилларда вафот этган. Яна бир хотини мўғул амири Кармун оғанинг қизи эди. Унинг Ал-Саид Барака, Соламиш ва Хизир исмли уч нафар ўғли бор эди. Етти қизи бор эди. Улардан бирининг исми Тидхкарбай хотун эди.

Мансура жанги

Байбарснинг биринчи йирик ҳарбий муваффақияти бир неча юз Тамплиер рицарлари ва Франсия қироли Людовик ИХ нинг 1500 кишилик қўшини устидан 1250-йил Мансура жангидаги Айюбийлар қўшинида қўмондон сифатида қозонган ғалабаси ҳисобланади. Еттинчи Салиб юриши пайтида салибчилар қўшинлари Думётга тушди ва минтақадаги Мамлук ҳарбий қисми қўмондони Фаҳриддин қўшини уларга қарши тура олмади ва ортга чекинди. Мамлук аскарлари шаҳарни ҳимоя қила олмаётганини кўрган шаҳар аҳолиси ваҳимага тушиб, шаҳарни тарк этишди. Салибчилар қўшини шаҳарни эгаллаб, сўнг Қоҳира томон йўл олди. Улар тунда Нил дарёси бўйида қароргоҳ қуришди. Мамлуклар қўшини қарама-қарши қирғоқдаги қароргоҳида эдилар. Эрталаб салибчилар қўшинининг авангард қисми қўмондони Роберт Артоис қўшинининг кўпчилиги Мансурадан уч километр узоқликда тўсатдан босқин қилиш учун дарёдан ўтишди. Улар тонг отиши билан узоқдаги Айюбийлар қўшини қароргоҳига жуда тез ҳужум қилди. Миср аскарлари қурол-яроғини олишга ҳам улгурмай ҳалок бўлдилар ва уларнинг кичик бир қисми Мансурага қочиб кетишга муваффақ бўлди. Роберт бу муваффақиятни давом эттиришга ва бутун Миср кучларини йўқ қилиш учун Мансурага юришга қарор қилди. У ўз мақсадини амалга ошириш учун тезда Мансурага йўл олди. Байбарс босқинда ҳалок бўлган қўмондон Фаҳриддиннинг ўрнига ўзи қўмондонликни олади ва омон қолган аскарларни қўмондонлиги остига тўплаб, шаҳарни ҳимоя қилишга ҳозирлик кўради. Байбарс шахсан ўз аскарларини шаҳар марказига жойлаштириб, уларга яширинишни буюради ва буни амалга ошираётиб, шаҳарнинг асосий кириш эшигини очиб қўяди. Робертнинг қўшини шаҳарни кесиб ўтганда, Роберт аҳоли шаҳарни тарк этишган деб ўйлади ва улар тезда шаҳар маркази ҳамда қалъанинг ички деворлари томон йўл олдилар. Тор кўча ва ҳудудларда жанг қила олмаган салибчиларнинг оғир отлиқ қўшини Байбарснинг ҳужум қилиш буйруғи билан қирғин қилинади. Бир неча киши шаҳардан пиёда ёки отда қочишга муваффақ бўлди. Ҳалок бўлганлар орасида Франсия қироли Людовик ИХнинг акаси Роберт, Гуиллауме де Соннак каби машҳур Тамплиер рицарлари ҳам бор эди. Салибчилар қўшинининг катта қисми Мансурага келганда, Байбарс 8-11-феврал кунлари кетма-кет ҳужумлар орқали уларни қайтара олмади. У мудофаада қолди ва 1250-йил 5-апрелгача шаҳарни муваффақиятли ва ўжарлик билан ҳимоя қилди. Натижада бу санада салибчилар қўшини Айюбийлар қўшинининг асосий кучлари босими билан қамални давом эттира олмадилар. Улар қирғоққа чекиниш имконига эга бўлмадилар ва бутун салибчилар қўшини, шу жумладан уларнинг қўмондони франсуз қироли ва кўплаб франсуз зодагонлари асирга олинди.

Ўша пайтда Мисрнинг Айюбийлар султони бўлган Муаззам Туроншоҳ, мамлук қўшинларининг ушбу жангдаги самарали саъй-ҳаракатларини кутилганидек баҳоламади. Қолаверса, Туроншоҳ тахтга ўтирганида мамлуклар уни қўллаб-қувватлаган эди. Шунга қарамай у отаси давридан бери хизмат қилиб келаётган мамлук амирларини лавозимларидан озод қилади ва ўз қариндошларини уларнинг ўрнига тайинлайди. Мамлук амирларини бу воқеалар табиий равишда жуда безовта қилди. Натижада Байбарс бошчилигидаги бир гуруҳ Мамлук зобитлари ҳаракатга тушиб, 1250-йил 30-апрелда уюштирилган суиқасд натижасида Туроншоҳ ўлдирилди. Шу тариқа Мисрдаги Айюбийлар сулоласи ҳукмронлиги Туроншоҳнинг вафоти билан барҳам топди.

Аллақачон кучли мавқега эга бўлган мамлук амирлари энди давлат бошқаруви бўйича қарор қабул қила олардилар. Бироқ уларнинг ҳаммаси янги султон тайинлашга иккиланишади. Чунки сулола аъзоси эмас, балки Мамлук амирининг тахтга келиши халқ орасида тартибсизликларни келтириб чиқариши мумкин эди. Мамлук амирлари бир муддат баҳслашиб, Солиҳ Айюбнинг хотини Шажар ад-Дурни султон қилиб сайлашга қарор қилдилар. Бунда, шубҳасиз, унинг ҳукмрон сулоланинг беваси бўлгани, давлат ишларини яхши тушунганлиги, мамлукларга яқин муносабатда бўлгани муҳим рол ўйнаган. Бироқ, тез орада маълум бўлдики, мусулмон жамиятида аёл киши хуш кўрмайди. Мамлакат аҳолиси орасида ҳам, бошқа мусулмон давлатлари ҳукмдорлари томонидан ҳам норозиликлар пайдо бўла бошлайди. Айниқса, Бағдоддаги Аббосий халифаси Мустасим Биллоҳнинг юборган мактуби вазиятни чидаб бўлмас ҳолга келтирди. Халифа ўз мактубида „Агар орангизда султон бўладиган эркак бўлмаса, Бағдоддан бир одам юбораман“, дейди. Шундан сўнг Шажар ад-Дур Мамлук амири Айбекка турмушга чиқиб, тахтни унга топширади. Шу тариқа ҳокимият тепасига мамлуклар келади ва расман Мамлуклар давлати ташкил топади.

Айбекнинг Шажар ад-Дурга уйланиб, мамлук тахтига ўтириши Баҳрий мамлукларини безовта қилди. Солиҳ Айюб оиласига қаттиқ содиқ бўлган бир гуруҳ мамлуклар давлат бошига Айбекнинг ўрнига Айюбийлардан бир ҳукмдор олиб келишини қаттиқ талаб қилади. Натижада Баҳрий мамлуклари билан ўғузлар гуруҳи ўртасида келишмовчилик юзага келади. Айбекнинг мамлук қуллар гуруҳини яратиши ва унга қарши чиққан Баҳрий мамлукларини жазолаши мамлукларнинг Мисрдан чиқиб кетишига, Суриядаги Айюбий ҳукмдорларига, Керек, Дамашқ ва Фаластинга, 130 га яқин Анадолу салжуқийларига қочиб кетишига сабаб бўлган. Бироз вақт ўтгач, Айбек Мамлук амири Фареддин Актойга ўз мавқеига таҳдид сифатида кўрган Сайфиддин Қутузни ўлдиришни буюради, бу эса Ақтойнинг издошлари бўлган катта мамлук гуруҳини анча қийин аҳволга солди. Бир муддат Баҳрий Мамлуклар амири бўлган Байбарс, улар билан бўлиб ўтган учрашувда Айбекка қарши жанг қилиш зарурлигини тушунтирган, лекин кўпчилик уни қўллаб-қувватламагач, Суриянинг Айюбийлар султони Носир Юсуфга мактуб ёзган ва унга ўз одамлари билан қўшилишини таклиф қилади. У таклифни қабул қилингандан кейин Сурияга кетди. Айбекнинг ҳаммомда ўлдирилишида қўли борлиги иддао қилинган Қутуз тахтда ҳукмронлик қилиб, Ўғуз ва Қипчоқ мамлуклари ўртасида мувозанат ўрнатган.

Мансура жанги.

Байбарс Сурияда Носир Юсуфни Мисрга ҳужум қилишга ундаган, у ўз одамлари билан Миср ҳукмронлиги остидаги ҳудудларга бостириб кирган. Айбек Аббосий халифасидан ёрдам сўраб, ёрдам ололмагач, қўшин тайёрлаб, Сурияга жўнатади. Носир Юсуф ва Байбарс мағлубиятга учрайди ва Аббосий халифаси аралашуви билан икки томон ўртасида ўт очишни тўхтатиш келишуви ўрнатилади. Бу шартномада Баҳрий Мамлукларнинг Мисрга бўйсуниши лозим эди, Байбарснинг Носир Юсуф ўртасидаги келишувларига чек қўйилади. Шундан сўнг Байбарс Сурияни тарк этиб, Керек ноиби (Иордания вилояти) ҳимоясига ўтди. Бу ердан олган қўшимча кучлар билан у яқин атрофдаги Миср бўлинмасига қарши чиқди, аммо можарода яна мағлубиятга учради. Мисрда эса Айбек Баҳрий мамлукларга нисбатан аввалги муносабатини сақлаб қолади ва вазиятдан жуда безовта бўлган амирлар Керекга, Байбарснинг ёнига боради. Улар Айбекка қарши юриш учун Байбарсга босим ўтказдилар. Байбарс қўшимча куч олиб, Мисрга юриш қилди. Айбек Қутуз бошчилигида қўшин жўнатади ва бу сафар Байбарс мағлуб бўлиб чекинади. Қутуз асирга олинган Баҳрий Мамлукларни зудлик билан қатл қилади. Байбарс ва унинг ҳамроҳларини Керек ноиби шаҳарга киритмагач, улар яна Носир Юсуфдан паноҳ топадилар. Баҳрий Мамлукларни Айбек зулмидан қутқарган Шажар ад-Дур бўлиб, уни мисрлик тарихчи Ибн Тагриберди „чиройли, тақводор ва ақлли аёл“ деб таърифлаган. Айбек 1257-йилда чўмилиш вақтида ўзига тайинланган киши томонидан ўлдирилган. Бироқ Шажар ад-Дурни ҳамиша қўллаб-қувватлаган Баҳрий Мамлуклар аввалги кучларини йўқотдилар, Шажар ад-Дурни ҳимоя қила олмадилар ва бир муддат ўтиб у ўлдирилди. Сўнгра Айбекнинг мамлуклари унинг 15 ёшли ўғлини тахтга ўтқазиб, ёшлиги учун Қутузни султонга ноиб қилиб қўйдилар. Кўп ўтмай Қутуз ёш султон ва унинг онасини қамоққа ташлайди, таниқли Баҳрий Мамлук амирларини ўлдириб, тахтга ўтиради.

Мўғуллар 1258-йилда Бағдодни эгаллаб, Аббосий халифаси Мустасим ва унинг оиласини ўлдиришди, сўнгра уларнинг қўшини Шимолий Сурия ҳудудларигача етиб борди. Мўғуллар 1259-йилда Ҳалабни қамал қилиб, эгаллаб олди. Кейин улар босқинни давом эттириш учун 1260-йилда Мисрга йўл олди. Носир Юсуф қўшини мўғуллар юришини эшитиб тарқалиб кетди. Бу орада Байбарс Султон Қутузнинг урушга тайёргарлик кўраётганини билиб, унинг қўмондонлигида бўлмоқчи эканлиги ҳақида хабар юборади. Мўғуллар ҳужумини фақат ўзида мавжуд мамлуклар билан ушлаб туришнинг иложи йўқлигини тушунган Қутуз Баҳрий мамлукларини сафарбар қилишдан бошқа чораси йўқлигини англайди ва улар устидан кучли ҳокимиятга эга бўлган Байбарснинг бу таклифини қабул қилди. улар. 1260-йил март ойида Байбарс ўз хавфсизлиги учун Қутузнинг розилигини олиб, Мисрга қайтиб келди. Қутуз Байбарсни мамлуклар қўшинининг авангард қўмондони этиб тайинлайди ва урушда ғалаба қозонса, Ҳалабни унга беришга ваъда беради. Ҳулокухон мамлуклар султони Қутузга хабар юбориб, Мисрнинг „вилоятга айланишини“ талаб қилади. Албатта, бу талаб рад этилади.

Айн-Жолут жанги

Асосий мақола: Айн Жолут

Айн-Жалут жангигача бўлган қўшинларнинг ҳаракати.

Байбарснинг ҳарбий фаолиятидаги иккинчи энг катта ютуғи 1260-йил 3-сентябрда Айн-Жолут жангида Мамлуклар қўшинининг авангард қўмондони сифатидаги ролидир. Қўшин тайёр бўлгач, юриш бошланди. Аккага келганда, мўғул қўшини Ўлик денгиз шарқидан жанубга қараб олдинга силжиётгани ҳақида хабар берилади. Шундан сўнг Қутуз мўғул қўшинларини кутиб олиш учун жануби-шарқдаги қўшин йўналишини Ўлик денгизнинг жанубида жойлашган Айн-Жолутга юборди. Бироз вақт ўтгач, мўғул қўшини пайдо бўлди ва жанг бошланди. Мисрни тарк этганидан кейин бу ҳудудни яхши билган Байбарснинг ҳақиқий уруш режасини тайёрлагани эълон қилинади. Бу режага кўра, қўшиннинг кўп қисми ўрмонда яширинган вақтда Байбарс ўз бўлинмаси билан мўғул қўшини билан бир неча соат давомида уриш-қочиш тактикаси билан жанг қилган, сўнгра мўғул қўшинларининг кўп қисми ўрмонда яширинган ҳудудга олиб келинган. Қўшин пистирмада кутиб турарди. Мамлуклар қисқа вақт ичида мўғул қўшинига ҳужум қилади. Шиддатли жанг якунида мўғул қўшини, жумладан, мўғул қўмондони Китбуға нўён жуда катта қисми билан йўқ қилинди.

Байбарс жангдан бироз вақт ўтгач, Қутуздан Ҳалаб иқтосини сўради. Қутуз эса ваъдасини бажармай, Ҳалабни ўзига яқин одамга топширади. Улар орасида аллақачон давом этаётган ва чуқурлашиб бораётган адоват мавжуд эди. Бу сўнгги воқеадан сўнг, Байбарс ўз яқин дўстларига Қутузнинг Баҳрий Мамлуклар таъсирини синдириш учун қилган ҳаракатлари чидаб бўлмас эканлигини ва у Қутузни ўлдиришга қарор қилганини айтди. Айни пайтда, Қутуз урушдан кейин Сурияда тартиб ўрнатгач, қўшини билан Мисрга йўл олади. Қутуз тунаш учун қароргоҳ қурилган жойда овга чиққанида, Байбарс фурсат топиб, 1260-йил 22-октябрда ўз сафдошлари билан бирга Қутузни ўлдиради.

Тахтга ўтириши

Давлат арбоблари янги султонни аниқлаш учун йиғилганда, бир овоздан Байбарсга қарор қилдилар. Чодирга киргач, Отабек ва султоннинг ноиби Фарисуддин Оқтой уларни кутиб олдилар ва Султон Қутузнинг вафот этганини билгач, улардан: „Уни қайси бирингиз ўлдирдингиз?“ — деб сўради ва Байбарс: „Мен“ деб жавоб қайтарди. Бу жавобдан сўнг Отабек: „Султоним, келинг, тахтга ўтиринг“, деди. Тушунганидек, Қутузни ўлдирган шахс султон бўлиши табиий туюларди. Худди шу куни, 1260-йил 26-октябрда у Қалъатуъл-Чебелга бориб, Мамлуклар тахтига ўтирди. Қалъатуъл-Чебел — қалъа ва ичидаги саройлар, қурилиши 1176-йилда Салоҳуддин Айюбий томонидан султонлик маркази сифатида бошланган эди.

Унинг тахтга ўтиргандан кейинги энг биринчи ҳаракатларидан бири Қутуз томонидан йиғиладиган солиқларни камайтириш эди. Бу қарор султонни ўлдирган шахснинг унинг ўрнига тахтга ўтирганидан кейин келиб чиққан норозиликни бартараф этиб, бу иш Байбарсга нисбатан халқни меҳрини уйғотди. Шу билан бирга, ички қўзғолон ҳам бўлди. Улардан баъзилари Қутуз қўмондонлик қилган одамлари ёки Айюбийлар сулоласи вакиллари эди. Байбарс қўзғолонларни бостирди, қўзғолончиларни асирга олди, лекин кейинроқ уларни авф этиб, аввалги вазифаларига қайтарди.

Ушбу ички тартиблардан сўнг Байбарс янги ташкил этган Мамлук султонлиги хавфсизлиги учун ташқи таҳдидларни бартараф этиши керак эди. Бу таҳдидлар Шимолда Арманистоннинг Киликия Қироллиги билан муаммолар эди. Левантнинг қирғоқ қисмида доимо мўғуллар билан ҳамкорликда бўлган салибчилар шаҳарлари хавф туғдирарди. Элхонийларнинг ҳам Айн-Жолутдаги мағлубияти учун ўч олишни исташи муқаррар эди.

Дипломатик муносабатлар

Байбарс ички муаммоларни бартараф этганидан сўнг, ўз давлатининг душманлари Шомдаги салибчилар қиролликлари, Арманистоннинг Киликия қироллиги ва Элхонлийлар давлати эди. Бу душманларга қарши манфаатлар тўқнашуви бўлмаган ҳукмдорлар билан иттифоқ ўрнатишга ҳаракат қилди.

Анадолудаги Салжуқийлар давлати билан алоқалар

Султон Байбарснинг Онадўли салжуқийлари билан тарихнинг йўналишини белгилаб берувчи муносабатлари Онадўли салжуқийларининг тахтдан туширилган султони Иззиддин Кайкавус ИИ нинг Анталияга чекиниши пайтида Байбарс билан иттифоққа эришишига сабабчи бўлган ёзишмалари муҳим аҳамиятга эга. Бу иттифоқчилик келишуви Кайкавуснинг Константинополга қочиши билан тугамади, ҳатто у ҳеч қандай муҳим натижаларга эриша олмаса ҳам, Кайкавуснинг вафотигача давом этади.

Олтин Ўрда давлати билан алоқалар

Байбарс ҳукмронлигининг дастлабки йилларида Олтин Ўрда давлатининг хони Беркахон бўлган. У хон бўлишидан олдин исломни қабул қилган. Унинг амакисининг ўғли Ҳулокухон ўртасида кескинлик ва ҳатто адоват ҳам бор эди, чунки Ҳулокухоннинг ислом мамлакатларига ҳужуми туфайли уларнинг орасида Озарбайжон масаласида келишмовчилик бор эди. Байбарсга, бу икки мўғул хонлиги ўртасидаги адоват унга ўз мамлакати манфаати учун фойдаланиши мумкин бўлган имкониятларни келтириб чиқарар эди. Шу мақсадда ҳаракат қилган Байбарс дипломатик алоқалар орқали икки давлат ўртасида дўстлик ўрнатди. Бу дўстлик иттифоқи ҳисобланиб, ундан иккала ҳукмдор ҳам манфаат кўрарди. Байбарснинг Беркахон билан биринчи ёзишмалари 1261-йилда, тахтга ўтиргандан кейинги йил содир бўлган. Маълум бўлишича, Байбарснинг мактуби 1261-йил ноябр ойида юборилган. Беркахоннинг жавоби эса 1263-йил 11-майда ёзилган. Мамлук султонлиги ва Олтин Ўрда давлати ўртасидаги иттифоқ шу санада содир бўлган деб ҳисобланади.

Ғарб билан муносабатлар

Қайд этилишича, Байбарс ислом тарихида христиан олами билан тизимли ва узлуксиз дипломатик алоқага киришган биринчи ҳукмдордир. Византия императори Михаил ВИИИ Палеолог билан 1261-йилда тузган савдо келишуви қайсидир маънода иттифоқ шартномаси ҳисобланади. Кейин Генуя билан яна бир савдо шартномаси тузилади. Бу шартномалар иккала томонга ҳам жиддий фойда келтирмади, лекин Байбарсга Европадаги воқеалар ва жараёнлар ҳақида маълумот олиш имконини берди. Бошқа томондан, у Сицилиянинг Штауфенлар сулоласи билан алоқа ўрнатди, бу Папаликнинг шарққа томон интилиши учун асосий тўсиқ сифатида кўрилди. Аммо бу сулола 1266-йилда қулаганида, у дарҳол бошқалар билан алоқага чиқди. Бу алоқалар 1271-йилда Тунисга Саккизинчи салиб юришини олиб боришига энг аниқ сабаб бўлгани даъво қилинади.

Ҳарбий ҳаракатлар

Салибчиларга қарши кураш

Тўққизинчи салиб юришида Султон Байбарс қўмондонлиги остидаги мамлукларнинг салибчилар ва мўғуллар билан курашлари.

Байбарс салибчиларга қарши курашни 1263-йилда бошлаган. 1271-йилга келиб, бир қатор тинимсиз юришлардан сўнг, у Яқин Шарқдаги салибчилар давлатларини хароба аҳволида ва қайта тикланишидан умидсиз ҳолда тарк этди. Байбарснинг Шарқий Ўртаер денгизидаги салибчилар мавжудлигига қарши қатъий ҳужум қилишининг сабаблари бор эди. 1259-1260-йилларда мўғулларнинг Сурияга бостириб кириши Мамлуклар султонлиги учун катта хавф туғдирарди. Бундан ташқари, салибчилар-мўғуллар иттифоқи тузилиши эҳтимоли ўз-ўзидан эҳтиёт чораларини кўришни талаб қиларди.

У тахтга чиққанидан кейинги йил салибчилар билан кураш бошлади. Богемонд Вл нинг Элхонийлар билан келишуви борлигини билгач, ҳаракатга тушиб, Антакяни қамал қилади. Муваффақияцизликка учраган бўлса-да, кейинги йили у яна уриниб кўрди ва яна муваффақияцизликка учради. Султон Байбарс Салибчиларни Яқин Шарқдан бутунлай қувиб чиқариш учун ҳужумларини давом эттириб, 1265-йил февралида Ҳайфа ва Яффа орасидаги Кайсария, Яффа, Аслис ва Арсуфни эгаллади. Кейинги йили у Аккага юриш қилди. Бироқ, унинг жуда ҳимояланганлиги аниқланлгач, Сафедга ҳужум қилди. Кейин Ремле қўлга олинди. Ўша йили иккинчи Мамлук қўшини Элхонийлар билан иттифоқчи бўлган Киликия Арманистон қироллиги ҳукмдори Хетум И ни жазолаш учун Қаловун қўмондонлиги остида қўшин юборилди. Хетум И қўшини 1266-йил августда мағлубиятга учради ва Адана, Мисис, Тарсус ва Сис (Козан) талон-торож қилинди. Бу икки йил ичида Киликия Арман қироллиги қаттиқ ҳужумга учраган эди. Байбарс йўналишини ўзгартириб бирин-кетин ҳужумларини давом эттирди ва 1267-йилда Табария ва Акка атрофида ҳужумлар уюштирди.

Бу ҳарбий ҳаракатлар орқали Байбарс салибчиларнинг охирги таянчи бўлган Антокияни яккалатиб қўйган эди. У Антокияга юриш қилиш вақти келганлиги ҳақида қарор қилди ва 1268-йил апрел ойи бошида шаҳарни қамал қилди. Қисқа қамалдан кейин шаҳар таслим бўлди.

Султон Байбарс 1268-йилда қўшини билан Антокия шаҳрини қамал қилди ва 8-майда шаҳар таслим бўлди. Султон Байбарс шаҳар қалъасини вайрон қилди, шаҳарни ҳимоя қилишда қатнашган христиан халқининг кўп қисмини ўлдирди ва бир қисмини асирга олди. Антокиянинг қулаши христиан олами учун катта зарба бўлди ва Шомдаги салибчиларнинг мавжудлиги тезда заифлаша бошлади.

Кипр қироли Шомдаги салибчилар кучларини бирлаштиришга ҳаракат қилгани ва Ўртаер денгизида ҳаракатланаётган мусулмон кемаларига зарба бергани учун Кипрга кўп сонли ҳарбий денгиз флоти юборилди. Бироқ, денгиз флоти Кипр қирғоқлари яқинида бўронга тушиб қолди ва кўплаб кемалар чўкиб кетди. Шундай қилиб, бу денгиз ҳужуми муваффақияцизликка учради. Байбарс Антокиянинг салибчилардан жудо бўлиши янги салиб юришига олиб келиши ва бу юриш билан Шомга келган салибчилар қўшини Мисрга юришидан хавотирда эди. Шунинг учун у салибчиларнинг минтақадаги мавжудлигини янада торайтиришга қарор қилди ва 1271-йилда Триполи шаҳри ҳудудига кирди. Хисну-л Экрад, Хисну Аккар, Сафита ва Акканинг шимоли-шарқидаги бошқа қалъаларни, Тевтон рицарларига тегишли бўлган Хисну-л Карин қал’асини эгаллади. Шундай қилиб, салибчиларнинг Яқин Шарқдаги мавжудлиги фақат қирғоқдаги бир нечта шаҳарларгача қисқартирилди.

Элхонийлар билан кураш

Султон Байбарснинг 1261-1277-йиллардаги ҳарбий юришлари ва босиб олинган ҳудудлар.

1265-йилда Элхонийлар қўшини Бирежик қалъасини қамал қилгандан кейин Байбарс бу ҳудудга қўшин юборишга мажбур бўлди. Элхонийлар қўшини Байбарс қўшинлари етиб келганини эшитиб, қамални тўхтатиб, орқага чекинди. Ўша йили Ҳулокухоннинг вориси сифатида тахтга ўтирган Абақахон 1269-йилда салибчилар билан келишувга эришди ва Ҳалаб яқинига йўл олди. Байбарс бу ҳудудга қўшин жўнатиб, ўзи Сурияга кўчди. Ҳали йўлда эканлигида, Элхонийлар қўшини мағлубиятга учрагани ҳақида хабар келди. Абақахон бу сафар салибчилар қўшинлари билан 1271-йилда Антепга келди. Байбарс Ҳарранда иккала кучни ҳам мағлуб этди. Кейинги йили Абақахон Бирежикни яна қамал қилди ва Мамлук қўшини келаётгани маълум бўлгач, қамал олиб ташланди.

Элхонийларнинг Бирежикга яна бир ҳужуми 1272-йилда содир бўлди. Мўғул қўшини шаҳарни қамал қилганини эшитган Байбарс шаҳарга юриш қилиб, шаҳар яқинида олдинга чиққан мўғул авангард қўшинларини мағлуб этади. Шаҳарни қамал қилган кучлар бу воқеадан хабар топган заҳоти қамални олиб ташлаб, орқага чекинди.

Мамлуклар султонлиги билан бунчалик кўп тўқнашувларга қарамай, Абақахон Байбарсга бир неча марта тинчлик таклифи билан чиқди, бу таклиф Байбарс томонидан ҳар сафар рад этилди. Улардан бири 1266-йилда совғалар олиб келган вакиллар гуруҳи томонидан амалга оширилган. Байбарс исломий мамлакатлардаги қирғинни мўғуллар амалга оширганлигини айтиб, таклифни рад этди. Абақахоннинг навбатдаги уриниши 1268 ёки 1269-йилларда бўлиб, у янада оғирроқ сўзларни ўз ичига олган ва Байбарсдан унга итоат қилишни сўраган хат эди. Ундаги ҳақоратли гаплар „Сен қулсан. Сивасда сотилдинг, бу аҳволда экансан, ер юзидаги ҳукмдорларга қарши қандай ёзасан?“ шаклида эди. Яна бир таклиф билан 1272-йилда Парвона Муиниддин Сулаймон бошчилигидаги бир гуруҳ вакиллар гуруҳи келди. Бу Байбарсни элчи билан бирга ўқ ва қурол-аслаҳа юборган воқеадир. Таъкидланишича, бу тинчлик, аниқроғи, ўт очишни тўхтатиш таклифлари бу даврда Элхонийлар давлатининг Олтин Ўрда давлати билан зиддиятда бўлгани билан боғлиқ эди.

Арманистоннинг Киликия Қироллиги билан ҳарбий тўқнашувлар

Хетум И

Хетум И ҳукмронлиги даврида Киликия арман қироллиги ва мамлуклар ўртасидаги муносабатлар анча кескин эди. Бу кескинлик Арманистон қироллигининг Элхонийлар билан иттифоқдош бўлгани ва Мамлук султонлигига Онадўлидан етказиб бериладиган темир ва ёғоч карвонларининг тўхтатилиши билан боғлиқ эди. Мамлук султонлигининг денгиз флоти учун кема қуриши Сурия ва Онадўлидан ёғоч олиб келинишига боғлиқ эди. Хетум И Элхонийлар ҳукмдори Абақахондан олган кўрсатмалари асосида Мисрга нафақат ёғоч олиб бориш, балки ўз мамлакати орқали кўплаб мусулмон савдогарлар карвонларининг ўтишига тўсқинлик қилди. Байбарс эса фақат ўз савдогарларининг эмас, балки барча мусулмон савдогарларининг қулай савдо қилишидан манфаатдор эди. Байбарс Ҳалаб амирига йўллаган мактубида Хетум И томонидан ўз юртларида асирга олинган Ҳалаблик савдогарлар қўлга олиниб, қамоққа ташланганлигини, савдогарларга зарар еца, ўзи ҳам азоб чекишини ёзади. Хетум И Ҳалаб амири томонидан бу мактуб ҳақида огоҳлантирилгач, у савдогарларни қўйиб юборди. Шу сабабли Байбарс арман подшоҳлигига қарши қатор ҳарбий юришлар уюштириб, карвонларга зарар етказа олмайдиган даражада кучсизлантишни мақсад қилган эди. Биринчи жанг 1266-йилда амалга оширилган. Байбарс, Элхонийларнинг Олтин Ўрда давлати билан урушда бўлганидан фойдаланиб, Киликияга қўшин юборади ва Сервандда арман қўшини билан жанг қилинади. Арман армияси парчаланиб кетаётганда Хетум И нинг ўғли Леон асирга олиниб, Қоҳирага олиб кетилади. Байбарс Леонни Элхонийлар қўлида асир бўлган Мамлук амирини озод қилиш шарти бажарилганидан сўнггина озод қилди. Жангдан кейин мамлук қўшини кўплаб шаҳарларни, жумладан, пойтахт Сисни ҳам ёқиб, талон-торож қилди ва 20 кунлик юришни тугатиб, кўплаб асирлар ва ўлжалар билан Мисрга қайтди. Арманистон қироллиги бу вайронагарчиликдан кейин ўзининг олдинги қудратини йўқотди. Кейинги жанг 1273-йилда бўлиб ўтди. Бу яна бир талончилик ҳаракати эди. 1275-йилда арман ерларига қилинган ҳарбий ҳаракатларга Байбарснинг ўзи шахсан раҳбарлик қилган.

Макурияга юриш

Макурия шоҳи Довуд И Мисрнинг Айдҳаб шаҳрига бостириб кирганидан сўнг, 1272-йилда Мамлук султони Макурия подшолигига бостириб кирди ва мамлукларининг Нубиядаги жараёнларга бир неча ўн йиллик аралашувини бошлаб юборди. Байбарснинг Макурияга бостириб кириши тўрт йил давом этганлиги сабабли, 1276-йилга келиб Байбарс Нубияни, жумладан Бану Канз томонидан бошқариладиган Ўрта асрдаги Қуйи Нубия(Ал-Марис вилояти)ни забт этди. Ўзаро келишув шартларига кўра, нубияликлар энди жизя солиқ тўлашга мажбур бўлдилар ва бунинг эвазига уларга Ислом қонунлари остида „Аҳли китоб“ сифатида ўз динларини сақлаб қолишларига рухсат берилди. Улар, шунингдек, улар маҳаллий қироллик оиласидан бо'лган подшоҳ томонидан бошқарилишини давом эттиришга рухсат берилган, Янги қирол сифатида шахсан Байбарснинг ўзи Шаканда исмли макуриялик зодагонни танлаган. У Макурияни вассал қиролликка айлантириб, амалда Макуриянинг мустақил қироллик мақомини тугатди.

Онадўлига юришлар

Ҳарбий ҳаракатдан олдинги режалар

Султон Байбарснинг Онадўлидаги Элхонийларга ҳужум қилиш режаси, Иззиддин Кайкавус лл тахтдан ағдарилиб, Анталияга чекинганидан сўнг пайдо бўлади. Султон Байбарс элчилар гуруҳини юбориб, қувилган султонни 1261-йилнинг кузида Мисрга таклиф қилади ва унга хоҳлаганича ёрдам беришини эълон қилади. Иззеддин Кайкавус Султон Байбарс ёрдамида Онадўли салжуқийлар тахтига ўтирса, Диёрбакир ва унинг атрофини Мамлукларга беришини эълон қилди. Бундан ташқари, ўзига хос туғро фармонлари юборилган, фақат номлари бўш қолдирилган. Баҳрий Мамлуклар даврининг машҳур тарихчиси Ибн Абдуззоҳирнинг ёзишича, Иззиддин Кайкавус мамлакат ҳудудининг ярмини ваъда қилган ва буни кўрсатувчи харита юборган. Унинг айтишича, Диярбакир Иззиддин Кайкавус томонидан Байбарс элчисига топширилган.

Қоҳирадаги Миср Миллий Ҳарбий музейидаги Султон Байбарснинг бронза бюсти.

Бу хабардан сўнг Султон Байбарс дарҳол қўшин тайёрлашга киришди. Бироқ Кўниядаги давлат арбоблари ва Элхонийлар саройи бу ёзишмаларни аниқлаб, керакли қарши чораларни кўради ва Элхонийлар Онадўлига кучли қўшин юборади. Бу ҳолатда Иззиддин Кайкавус ва Султон Байбарс жуда тез ҳаракат қилишлари керак эди, аммо мамлуклар қўшини юриш учун тайёргарликни бу қадар тез якунлаши мумкин эмас эди. Бу ҳолатда Иззиддин Кайкавус Византиядан паноҳ топади. Шунга қарамай, бу воқеалар Онадўли салжуқийлари ва мамлуклар муносабатларида янги ва ниҳоятда муҳим даврнинг бошланиши эди.

Иззиддин Кайкавус лл Византияда паноҳ топганидан кейин Онадўли салжуқийлари билан мамлуклар ўртасидаги алоқалар узилди. Орадан анча вақт ўтиб, 1272-йилда Онадўли салжуқийлари вазири Парвона Муиниддин Сулаймон ва Онадўлидаги Элхонийлар ҳокими Самагар нўён ташаббуси кўрсатиб, Султон Байбарсга мактуб йўллади ва Элхонийлар билан тинчлик музокараларини бошлашни сўрадилар. Султон Байбарс бу таклифни қабул қилгандек бўлди ва Элхонийлар саройига вакиллар гуруҳини юборди. Бу вакиллар гуруҳи дастлаб Онадўлига тўхтаб, Парвона Муиниддин Сулаймон билан Элхонийлар саройига бориб, Абақахонга Султон Байбарснинг мактубини тақдим этди. Султон мўғуллар бостириб кирган ерлардан чекинсагина дўст бўлиб қолишларини эълон қилади. Абақахон бундан ғазабланиб, мамлук элчиларини қайтариб юборди. Султон Байбарснинг Самагар нўёнга ўқ, Абақахонга эса зирҳ жўнатгани маъноли, деган фикр бор. Туркларда ҳукмронликни ифодаловчи ўқни Байбарснинг Онадўлида ҳукмронлик ўрнатиш истаги ифодаси сифатида талқин қилувчи тадқиқотчилар бор. Бошқа томондан, Абақахонга юборилган зирҳ шубҳасиз қийинчилик туғдиради. Айтиб ўтилганидек, Иззиддин Кайкавус лл Анталияда эканлигида, Султон Байбарсга жуда кўп иқтолар беришини ваъда қилган эди. Байбарс, Онадўли ерларининг ҳеч бўлмаганда бир қисми устидан ҳуқуқларга эга эканлигини даъво қилади.

Онадўли салжуқийларида Парвона Муиниддин Сулаймон, султон Рукнеддин лВ Килич Арслон 1265-йилда мўғулларнинг розилиги билан заҳарланган ва унинг ўрнига олти ёшдан кичик шаҳзода Ғиёсиддин Кайхусрав лл тахтга ўтирди. Султон ёш бўлишига қарамай, Элхонийлар саройининг кўрсатмалари билан Онадўли Салжуқийлар давлатини озми-кўпми мустақил равишда бошқарар эди. Бироқ, Элхонийлар ҳукмдори Абақахон томонидан Ачай нўён ва Самагар нўённинг Онадўлига тайинланиши Парвона Муиниддин Сулаймоннинг бу ҳаракат эркинлигини бутунлай бузди. Асосан, Абақахоннинг укаси Ачай нўён унинг ҳаракатларини бузарди. У нўёнларни пора билан бошқарган, лекин порахўрлик талаби кучайиб уни қийин аҳволга солиб қўйганида, у 1272-йилда мамлук султони билан яширинча учрашганлигини айтиб, Ачай нўён устидан Абақахонга шикоят қилади. Абақахон вазиятни ўрганиб, ўйлаб кўришини маълум қилгач, у ёлғони фош бўлиб, ҳаёти хавф остида қолишидан қўрқади ва шунинг учун 1272-1273-йилларда Султон Байбарсга мактублар йўллаб, Онадўлига қўшин билан келиб, мўғулларни қувиб чиқаришни сўрайди. Шундан сўнг Байбарс 1275-йил февралида кучли қўшин билан Қоҳирадан Онадўлига ҳаракат қилди. Бироқ, бу орада Абақахон Ачайни Онадўлидан олиб чиқиб кетганида, Парвона Муиниддин Сулаймон ҳаракатда бўлган Султон Байбарсга яна бир мактуб жўнатиб, келаси йил ўзи учун шароит янада қулай бўлишини маълум қилади. Шундан сўнг Султон Байбарс қўшинни мўғуллар билан иттифоқдош бўлган Арманистон Киликия қироллигига қаратди ва кўплаб аҳоли пунктларини талон-торож қилди.

1260-йилдан Султон Байбарснинг гербининг блазони юраётган шер эди.

1275-йилда Элхонийлар қўшинлари Бирежик қамалида бўлганда, ҳудудни қўриқлаётган мўғул отлиқлари Султон Байбарснинг хабарчисини қўлга олади. Шу тасодиф билан Парвона Муиниддин Сулаймоннинг Султон Байбарсга ёзган мактуби топилди. Парвонага жуда ишонган Абақахон бу вазиятдан кейин эҳтиёт чораси сифатида Онадўли Салжуқийлари бошқарувини Парвонадан олиб Току нўёнга берди. Вазиятнинг ниҳоятда нозик бўлиб қолганини кўрган Парвона Муиниддин Сулаймон, Султон Байбарснинг тезроқ Онадўлига келишини таъминлашдан бошқа чораси йўқлигини ўйлай бошлади ва Байбарсга яна мактублар ёзади. Ўзининг аҳволини мустаҳкамлаш мақсадида барча давлат арбобларидан, Иззиддин Кайкавус лл нинг тахтда қолиши, бундан буён Элхонийларга тўланадиган йиллик ўлпоннинг Мамлук саройига тўланиши ва Байбарснинг Онадўлига қиладиган юриши чоғида ёрдам кўрсатилиши тўғрисида имзоланган ваъдалар олди ва уларни Байбарсга юборди. Бироқ Байбарс, тайёргарликни қисқа фурсатда якунлай олмаганини билдирди. Ўша йили Парвона турли сабабларга кўра кечиктирган, аммо энди якунига етган навбатдаги йиллик йиғилиш учун Элхонийлар пойтахтига борганида, Онадўли салжуқийларидан бири Хатироғлу Шарафиддин бошқа баъзи беклар билан ташаббус бошлаб, бошқа амирларини кўндириш ёки таҳдид қилиш йўли билан ҳаракатга келтиради. Кайсерида мўғуллар қамоққа ташлаган баъзи амирлар буйруқларга эътироз билдиргач, айримлари ўлдирилган, бошқалари эса қўзғолонга қўшилишга мажбур бўлган. Ҳаракатга Караманўғуллари ҳам қўшилди. Бу орада Парвона Султон Байбарсдан ёрдам сўради. Бироқ Парвона Муиниддин Сулаймон билан ёзишмаларидан Онадўлида бесамар вақт ўтди деб ўйлаган Султон Байбарс бу илтимосни бажармаслигини маълум қилди. Султон ва унинг укасини қўриқлаш учун кичик бир бўлинма сўралганда, Байбарс минг кишилик отлиқ қўшин юборади. Бу воқеалар содир бўлаётган вақтда Онадўлидаги амирларнинг қўзғолони Элхонийлар саройи томонидан ўрганилди ва Парвона Муиниддин Сулаймон билан бирга ўттиз минг кишилик Элхонийлар қўшини Онадўлига юборилди. Кейин Байбарснинг отлиқ қўшинлари Кайсерига етиб бормай чекинишга мажбур бўлди. Мўғул қўшини қўзғолонни қисқа вақт ичида қонли йўл билан бостирди. Нафақат судланиб, балки айбдор деб топилган амирлар ва кўплаб туркманлар ҳам ўлдирилди.

Элбистон жанги

Кучли Мамлук қўшини бошлиғи Султон Байбарс 1277-йил 2-мартда Қоҳирадан Онадўлига ҳаракат қилди. Ҳалабдан ўтаётганда, у мўғул қўшинларининг бўлиши мумкин бўлган қанот ҳаракатининг олдини олиш учун ўз кучларининг бир қисмини шу ерда қолдиради. Дарҳақиқат, Байбарс 7-апрел куни Ҳалабни тарк этаётиб, бир қўмондон бошчилигидаги кашшоф разведка қўшинлари 3 минг кишилик мўғул бўлинмасини қўлга олиб, йўқ қилди. Мамлук қўшини 1277-йил 13-апрелда Жайҳон дарёсидан ўтиб, Элбистон текислигига етиб боради. Султон Байбарснинг Онадўлига қаратилган ҳаракатидан хабар топган Элхонийлар ва Онадўли салжуқийлар қўшинининг авангард кучлари ҳам эртаси куни Элбистон текислигига етиб келиб ўрнашди. Онадўли салжуқийлари қўшини таркибида тобе халқ бўлган арман ва грузин кучлари ҳам бор эди. Татавун нўён ва Току нўён қўмондонлигидаги Элхонийлар қўшини 15-17 минг кишидан иборат эди. Парвона Муиниддин Сулаймон Онадўли салжуқийлар қўшинига қўмондонлик қилади. Элбистон жанги эртаси куни 1277-йил 15-апрелда бўлиб ўтди, жангда Элхонийлар ва Онадўли салжуқийлари қўшинлари оғир мағлубиятга учради. Мағлубиятдан кейин Парвона Муиниддин Сулаймон қочишга муваффақ бўлади. Уруш йилларида мамлуклар сафига қўшилганлар орасида унинг ўғли, набираси, қайниси, Арзинжон, Сивас, Синоп ҳокимлари, Сивас қўмондони ва баъзи Онадўли Салжуқий давлати арбоблари ҳам бор эди. Улар билан бирга Онадўли салжуқий аскарларининг бир қисми ҳам Мамлуклар томонига ўтди ёки қуролларини ташлаб таслим бўлди. Баъзи манбаларда Онадўли салжуқий қўшини жанг қилмагани айтилади. Мўғул қўшинидаги йўқотишлар жуда катта эди ҳамда ҳалок бўлганлар орасида Татавун нўён ҳам бор эди. Султон Байбарс юришни тугатиб, Онадўлидан Мисрга қайтаётганда жанг майдонида тўхтаган эди. Бу ерда Элбистонлик олимлар жанг майдонида қанча ҳалок бўлган мўғул қўшини сонини ҳисоблаганликларини сўрашган, улардан бири 6770 та мўғул жасадини санаганини айтган, аммо мўғул аскарлари отдан тушиб жанг майдонидан чекинган мамлук аскарлари билан жанг қилганлар. Улар тепаликлар орқасида эди ва уларнинг жасадлари ўша ерда қолганини, бу ҳисобланган рақамга кирмаслигини айтишган.

Ибн Биби Элбистон жанги ҳақида шундай ёзган: "Олам султони учун жонини фидо қилган „кўзга кўринган мардлар“ бўлган Току ва Татавун нўёнлар „ғазабланган шерлардек“ жанг қилган бўлсалар, мўғул аскарлари „йўлбарсдек бўкиришарди“. Мамлук аскарлари эса „хазон шамолига тушган тол барглари“ га ўхшайди. Мўғуллар „устун фазилатлари ва қаҳрамонликларига қарамай“ ожизлик билан мағлубиятга учрадилар". Мағлубиятни тушунтириш учун у мамлук аскарлари „ҳисобсиз“, мўғуллар эса уч мингдан кам бўлганини таъкидлайди. Ибн Биби бу асарни мўғул хони учун ёзганлиги ҳақида таъкидланилса ҳам, бу иборалар алоҳида маъно касб этади.

Жангдан сўнг мамлук қўшини тўпланиб, Кайсерига йўл олади. Йўлда барча қалъа қўмондонлари Султон Байбарсга бўйсунишларини эълон қилдилар. Қўшин 1277-йил 22-апрел жума куни Кайсерига етиб борди ва Онадўли салжуқий номдорлари ва халқининг жўшқинлиги билан кутиб олинди. Султон Байбарс ўзи учун алоҳида ҳаракат билан тайёрланган саройга бориб, Онадўли салжуқийлар тахтига ўтирди. Ўша куни ўқилган хутбада Онадўли Салжуқийлар султони Ғиёсиддин Кайхусрав лл номи тилга олинмаган. Жума намозидан кейин Султон Байбарсга унинг номига атаб зарб қилинган тангалар ҳадя қилинди.

Элбистон жангидан қочган Парвона Муиниддин Сулаймон 17-апрел куни Кайсерига келди ва Ғиёсиддин Кайхусрав лл ҳамда унинг хотини, одамлари, 400 нафар канизаклари ва баъзи давлат арбоблари билан ўзларига берилган Токат қалъасидан паноҳ топдилар. У Султон Байбарсни Онадўли салжуқийлар тахтига ўтиргандан сўнг, ҳам қозонган ғалабаси билан, ҳам тахтга ўтиргани билан табриклади. Султон Байбарс Кайсерига эканлигида ундан тахтни эгалламаслиги ва турли лутф ва эҳсонлар олмаслигини билдирилди аммо у бу таклифга жавоб бермай бироз вақт сўради. Бу муносабат Парвонани Абақахонни Онадўлига қўшин юборишга ундаш ва икки қўшиннинг тўқнашуви натижасини кўргандан сўнг ўз хатти-ҳаракатларини аниқлаши учун қилинган мунофиқлик сифатида талқин қилинади.

Байбарс ҳукмронлиги даврида зарб этилган динор, унинг блазонига тегишли шер/пантера.

Мамлук қўшини Онадўлида қолар экан, Султон Байбарснинг буйруғига кўра, улар ўзларининг барча эҳтиёжларини пул тўлаб сотиб олдилар ва ҳеч нарсани мусодара қилмадилар.

Султон Байбарс Онадўли юришига боришдан олдин Онадўли салжуқий арбобларидан, айниқса Парвона Муиниддин Сулаймондан олган ваъдаларнинг ҳеч бири бажарилмаганини кўрди. Уларнинг Кайсеридаги таклифи шов-шув билан кутиб олинди, у буни чалғитиш эканлигини тушунди. У барча Онадўли бекларини Кайсерида бирлашишга таклиф қилган эди, бироқ баъзи туркман бекларидан бошқа ҳеч ким бунга рози бўлмади. Қолаверса, қўшин аскарларининг таъминоти, бошқа эҳтиёжлари ва ҳайвонлар озуқаси учун сарфлаган харажатлар миқдори катта эди. Онадўли эса узоқ йиллардан бери мўғуллар ҳукмронлиги остида нола қилаётган эди. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши пасайиб, шунга мос равишда ҳамма нарсанинг, хусусан, ғалланинг нархи ҳам кўтарилди. Бундан ташқари, мамлуклар қўшини истеъмоли халқнинг аҳволини янада оғирлаштираётган эди. У Онадўлини мўғуллар ҳукмронлигидан қутқариш учун қилган юришидаги қўшинининг барча харажатларини Мамлуклар хазинасидан тўлаган. Бошқа томондан, у Абақахоннинг тез орада катта қўшин билан Онадўлига бостириб келишини ҳисоблаб юрган эди. Онадўли салжуқийлари ўз аскар ва амирларига ишона олмадилар, мўғуллар томонидан қўрқитилдилар. Қолаверса, озиқ-овқат муаммолари мавжуд бўлган ва ўз марказидан узоқда бўла туриб қудратли мўғул қўшинига қарши якка ўзи чиқиш ақлсизлик бўлар эди. Шунинг учун Султон Байбарс айни шароитда Мисрга қайтишга қарор қилди. 1277-йилнинг 25-апрелида қўшини билан Кайсерига келганининг учинчи куни Сивас йўналишида ҳаракат қилди. Йўлда Парвона Муиниддин Сулаймон ва Ғиёсиддин Кайхусравнинг бир элчиси унинг олдига келиб, Онадўлини тарк этмаслик сўралганини айтади.

Султон Байбарс унга:

”… Татарларнинг истилосидан кейин улар машъум (ёмон) одамларга айландилар… Бундан кейин на ёрдамлашиш, на бу ҳақда гап болмайди… Биз Онадўли халқининг қонини тўкмадик, молини талон-торож қилмадик… Сиз молларингизни татарларга беришни хоҳладингиз биз шарафсизлик корсатмадик… ”

— Байбарс

дея жавоб берди.

Онадўли Салжуқий олимлари ва уламоларининг бир қисми ўз хоҳишлари билан ва оилалари билан Султон Байбарс билан бирга кетишни хоҳладилар. Парвона Муиниддин Сулаймоннинг ўғли, набираси ва онаси ўзи билан бир қанча муҳим ва бой амирларни уларнинг хоҳишига қарши олиб кетди. Бир неча мўғуллар ҳам у билан бирга кетмоқчи бўлди.

Султон Байбарснинг Онадўли юришида Онадўли салжуқийларини мўғул ҳукмронлигидан қутқаришдан кўра муҳимроқ стратегик мақсадлари борлиги даъво қилинади. Онадўлидаги мўғуллар истилосидан кейин Мисрнинг Қипчоқ ҳудуди билан савдо алоқалари узилди. Султон Байбарс мамлуклар қўшини доимий равишда янгиланиб туриши кераклигини ва бунинг учун Қипчоқ ҳудудидан мунтазам қуллар оқимини таъминлаш зарурлигини яхши биларди. Байбарс бу савдони денгиз орқали давом эттириш учун Олтин Ўрда давлатига бир гуруҳ элчиларни юборди. Бироқ, бу элчилар гуруҳи Византия императори Миҳаил ВИИИ томонидан ҳибсга олинган. Шундан сўнг Байбарс мўғулларни Онадўлидан қувиб, қуруқлик транспортини қайта очишни ўйлади.

Халифаликни Миср ҳомийлиги остига олиш

Байбарснинг тахтга ўтирганидан сўнг дарҳол ечим топиши керак бўлган муаммо, Мамлук давлатининг қонунийлиги эди. Ислом давлатлари учун қонунийлик халифа томонидан тан олиниши кераклиги эди. Бу халифанинг янги султонга маншур юборишини талаб қиларди. Бироқ қул давлати бўлгани учун Мамлуклар султонлиги учун бундай маншурни қўлга киритиш осон иш эмас эди. Бунинг устига, Шажар ад-Дурни, яъни бир аёлнинг тахтга чиқиши халифалик билан муносабатларга янада кучли таъсир қилди ва салтанат қаттиқ танқидга учради. Шажар ад-Дур билан турмуш қурган Айбек бу борада ҳаракат қилди, лекин бу сафар халифалик Элхонийлар ҳужуми билан вайрон қилинади. Байбарс халифаликни тиклаш учун Бағдоддаги Элхонийлар босқинидан омон қолишга муваффақ бўлган Аббосийлар сулоласи вакили Ҳаким И (Абул-Қосим Аҳмад)ни Қоҳирага таклиф қилди ва у 1261-йил июнда халифа деб эълон қилинди. Янги халифа Байбарсга қилични тақдим этиш орқали унинг салтанати қонунийлигини таъминлади ва унга барча исломий ўлкалар ва фатҳ қилинадиган жойларни бошқаришни топширди. Байбарс хутбаларда халифанинг номини ўқишни ва зарб қилинадиган тангаларга унинг номини ёзишни буюрди. У мўғуллар томонидан вайрон қилинган халифаликни қайта тиклаганини бутун мусулмон мамлакатлари халқларига эълон қилар экан, бу хабарни Олтин Ўрда ҳукмдори Беркахонга ҳам юборади. Султон Байбарс халифаликни ҳимоя қилган бўлсада, давлат ишларига аралашишга йўл қўймаган. Мамлуклар салтанатининг бутун тарихи давомида султонлар Байбарснинг бу сиёсатини давом эттирадилар, халифалик фақат диний етакчи сифатида мавжуд бўлиб қолади.

Вафоти

Байбарс 1277-йил 1-июлда 53 ёшида Дамашқда вафот этди. Унинг ўлими баъзи академик миш-мишларга сабаб бўлади. Кўпгина манбалар унинг бошқа бировга мўлжалланган заҳарланган ичимликни ичиб ўлганини тасдиқлайди. Бошқа маълумотларга кўра, у сайловолди ташвиқоти пайтида олган жароҳатидан ёки касалликдан вафот этган бўлиши мумкин. Байбарс Дамашқдаги Аз-Зоҳирия кутубхонасига дафн этилган.

Бунёдкорлик ишлари ва унинг аҳамияти

Қоҳирада қурилган Байбарс масжиди.

Дамашқда қурган Зоҳирия кутубхонаси.

Султон Байбарс ниҳоятда муваффақиятли ҳукмдорга айланди. Унинг даври Мамлуклар тарихида янги давр сифатида кўрилади. Байбарс қайсидир маънода Мамлуклар давлатининг ҳақиқий асосчисидир. Байбарс томонидан шакллантирилган Мамлуклар султонлигининг чегаралари давлатнинг бутун тарихи давомида деярли ўзгармаган. Давлат ташкил топган дастлабки ўн йил ичида бешта султон ҳукмрон бўлганини эътиборга олсак, мамлакатнинг сиёсий жиҳатдан қанчалик нотинч бўлгани ҳайратланарли эди. Ҳолбуки, Байбарснинг салтанати 17 йил давом этган. У Мамлукларнинг иккинчи энг узоқ ҳукмронлик қилган султонидир. Бу нафақат унинг нақадар иқтидорли ҳукмдор эканлигини, балки мамлакатдаги ҳар бир соҳада барқарорликни таъминлаганини ҳам кўрсатади.

Айн Жалут жангидан сўнг, мўғулларнинг янги ҳужуми содир бўлган тақдирда, у мамлакатнинг энг муҳим икки шаҳри Қоҳира ва Дамашқ ўртасида хабарчи тизимини ўрнатди ва бу тизим учун отларни алмаштириш учун ёмлар, кўприклар ва полигон станцияларини ўрнатди.. Шундай қилиб, алоқа ва транспорт жуда суст бўлган бир пайтда Қоҳира ва Дамашқ ўртасида тўрт кун ичида хабар юбориларди. Бошқа транспорт лойиҳалари сингари, мамлакатда кўприклар, сув транспорти каналлари ва портларни янгилаган ёки қайта қурилган. Салибчиларга қарши куч ва қўмондонлик бирлигини таъминлаш мақсадида Сурия ва Мисрни бирлаштирди, Суриядаги мўғуллар томонидан вайрон қилинган қалъа ва шаҳар деворларини таъмирлади. Ўз мамлакатининг қишлоқ хўжалигини яхшилаш мақсадида эски суғориш йўлларини таъмирлаб, янги суғориш каналларини очди. У Қоҳирада ўз номи билан аталган Байбарс масжидини қурдирди. Дамашқдаги қабр ва унинг ёнидаги Зоҳирия мадрасаси унинг номига қурилган машҳур меъморий асарлардандир. Зоҳирия мадрасасига қарашли Зоҳирия кутубхонасида бугунги кунгача сақланиб қолган кўплаб муҳим илмий қўлёзмалар мавжуд.

Унинг асосий саъй-ҳаракатлари мўғуллар ва салибчиларни минтақадан қувиб чиқариш эди. Шу мақсадда мўғулларга қарши Олтин Ўрда давлати, салибчиларга қарши Византия империяси билан келишиб олди. Бошқа томондан, ислом оламининг қўллаб-қувватлаши учун Мўғул хони Ҳулокухоннинг 1258-йилда Бағдодни қўлга киритиб, сўнгги Аббосий халифасини ўлдириши натижасида пайдо бўлган бўшлиқни Қоҳирада халифа билан бир наслдан бўлган кишини халифалик тахтига ўтқазиб бу бўшлиқни тўлдирди. Элхонийларнинг Бағдод қирғинидан омон қолишга мувхаффақ бўлганлар Қоҳирадан паноҳ топадилар.

Султон Байбарс Қоҳира ва ўлкадаги ислом уламолари ва олимларига катта ёрдам кўрсатди. Мисол учун, у ўзининг тиббий тадқиқотлари билан машҳур бўлган араб табиб Ибн Нефиснинг ҳомийси эди.

Унинг номи ислом оламида, айниқса Миср ва Сурияда вафотидан кейин қаҳрамон сифатида эсга олинади. Унинг ҳиссалари ва жангларини тасвирлайдиган „ Сират ал-Заҳир Байбарс“ (Ал-Зоҳир Байбарс ҳаёти) хотираси араб адабиётида машҳур асар бўлиб қолмоқда.

Ҳаволалар

• Абдулла Кая, Кўседағ жангини қайта баҳолаш: Илхоний тарихшунослиги контекстида уруш анатомияси 2019- 14 Нисан 2019 тариҳинде.
• Алиcан Киришўғли, İлҳанли — Европа муносабатлари (Wайбаcк Мачине сайтида 2019-04-18 санасида архивланган) 2019 18 Нисан 2019 тариҳинде.
• Иброҳим Гüнеş, БАЙБАРСИН_1277_ЙИЛИНДАК%C4%Б0_АНАДОЛУ_СЕФЕР%C4%Б0 Мамлук султони Байбарс И нинг 1277-йилдаги Анадолу юриши
• Гулай Чалик, Султон Байбарс ва унинг салибчилар билан кураши.
• Фотиҳ Яҳё Аяз, "Миср гиламининг Турк Мамлуклар давридаги сиёсий воқеаларга муносабати.
• Казим Яşар Копраман, Байбарс И Ислом энциклопедияси 2019-йил 6 Нисан 2019 тариҳинде.
• Кемал Гöде, Мисрнинг турк султони Султон Байбарснинг Анадолу экспедицияси ва унинг Кайсерига келиши
• МC Şэҳабеттин Текиндаг, "Мамлук султонлиги тарихига умумий нуқтаи
• Р. Стивен Хамфри, ХИИИ. (Wайбаcк Мачине сайтида 2019-04-18 санасида архивланган) Айюбийлар, Мамлуклар ва Лотин Шарқи 21-асрда (Wайбаcк Мачине сайтида 2019-04-18 санасида архивланган) 2019-йил 18 Нисан 2019 тариҳинде.
• Сулаймон Ўзбек, Турк Салжуқий-Мамлук муносабатлари (1250-1277) 2021-йил 15-май архивланган.
• Анқара университети, 2019 12 Нисан 2019 тариҳинде „ал-Малик эз-Заҳир Рукнеддин Байбарс ал-Бундукдари (1260-1277)“ очиқ курс материали.

Ҳумкдорлик унвони
Ўтмишдоши: Сайфиддин Қутуз	Мамлуклар султони 1260-1277	Вориси: Берка Хон