Fiziqki fakultet

Univerzitet u Beogradu

Zadaci sa vebi iz
SIMETRIJA U FIZICI
Marko Milivojevi

Beograd, 2019
 1

PREDGOVOR
Ova skripta je nameena studentima B smera Fiziqkog fakulteta Univerziteta u
Beogradu koji pohaaju kurs Simetrije u fizici. U oj su sakup eni i rexeni
zadaci raeni na vebama 2017/2018 godine.
18.12.2018, M.M.
U odnosu na prethodnu verziju su isprav ene grexke koje je pronaxao kolega
Jovan Markov. Ovom prilikom mu se srdaqno zahva ujem i pozivam ostale studente
da sve grexke koje pronau poxa u na mejl milivojevic@[Link]
28.10.2019, M.M.
Sadraj
Predgovor 1
1 Zadaci 1
1.1 Opxti principi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.2 Invarijantni polinomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.3 Normalne mode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.4 Naruxee simetrije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.5 Elektronski podsistemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
2 Rexea 4
2.1 Opxti principi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
2.2 Invarijantni polinomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2.3 Normalne mode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2.4 Naruxee simetrije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
2.5 Elektronski podsistemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Literatura 62

2
 1

Glava 1
Zadaci
1.1 Opxti principi
1. Molekul A se sastoji od 4 jednaka atoma postav ena u temenima kvadrata.
W je fiziqka veliqina takva da matriqni element W u R zavisi samo od
4
4

rastojaa izmeu r i r . Odrediti svojstvene vrednosti i svojstvene funkcije

ij

matrice W . i j

2. Molekul C H ima geometrijsku simetriju D u prostoru R . W je fiziqka

6

veliqina takva da matriqni element W zavisi samo od rastojaa izmeu r

2 4 2h

i r . Odrediti svojstvene vrednosti i svojstvene funkcije matrice W .

j
ij i

3. Za sistem sa grupom simetrije C , odrediti standardni tenzor koji deluje u

R , ako je delovae grupe simetrije zadato kao D̂A = D AD .
4v
2 pv pv−1

4. Za sistem sa grupom simetrije C , odrediti standardni tenzor koji deluje u

R , ako je delovae grupe simetrije zadato kao D̂A = D AD .
4
3 pv pv−1

5. Odrediti opxti oblik operatora A = |piha| koji se transformixe po B IRI +

za sistem sa grupom simetrije D . 2h

0

6. Intenzitet meren Ramanovim spektrometrom dat je formulom I = e Re , gde

je e prvac upadnog fotona, e pravac izlaznog fotona i R Ramanov tenzor,
r s

dimenzije 3 × 3. Ako se zna da je pravac upadnog fotona z osa, a rasejanog

r s

x osa, odrediti IR-u po kojoj se transformixe Ramanov tenzor ako je grupa

simetrije sistema D . Pretpostav ajui da je oblik tenzora |pihp|, odrediti
egove ireducibilne komponente.
4

7. Molekul A BC ima grupu simetrije C i on je elementarna elija kristala.

Da li takav kristal moe da poseduje feroelektriqne i/ili feromagnetiqne
4 4v

osobine? Ukoliko moe, koji su dozvo eni smerovi elektriqnog i magnetnog

po a?
8. Odrediti opxti oblik invarijantnog tenzora koji deluje u R (polarno-vektorsko
2

dejstvo) ako je grupa simetrije C .

∞
2 GLAVA 1. ZADACI
9. Odrediti opxti oblik tenzora magnetne susceptibilnosti χ, (M = χH ) ako
je grupa simetrije razmatranog sistema C .
∞v

10. Ako hamiltonijan perturbacije ima oblik H = |pihp|, odrediti mogue prelaze
0

u sistemu sa simetrijom C .6

11. Odrediti simetrizator i antisimetrizator za direktan proizvod:

• dva 2D,
• dva 3D,
• tri 2D,

prostora.
12. Odrediti standardni bazis simetrizovanog i antisimetrizovanog kvadrata
polarno-vektorske reprezentacije grupe C .
4

13. Pokazati da je potprostor funkcija nad R obrazovan kvadratnim monomima

3

koordinata invarijantan pod delovaem C . Odrediti standardni bazis.

4v

1.2 Invarijantni polinomi

1. Odrediti invarijantne polinome prvog, drugog i treeg stepena sistema sa
grupom simetrije C .
4

2. Razviti jednoqestiqni potencijal po invarijantnim polinomima zak uqno sa

drugim stepenom ako sistem poseduje grupu simetrije C .
∞v

1.3 Normalne mode

1. Izvrxiti simetrijsku klasifikaciju normalnih moda molekula vode.
2. Izvrxiti simetrijsku klasifikaciju normalnih moda dvoatomskog molekula
sa razliqitim atomima.
3. Odrediti normalne mode dvoatomskog sistema sa razliqitim atomima ako je
potencijal V (q) = P (q − q ) .
k
2 i 1i 2i
2

4. Odrediti vibracione mode 1D kristala sa dva atoma masa m i m u elemen-

tarnoj eliji duine a. Uraqunati samo interakciju najbliih suseda.
1 2
1.4. NARUXE E SIMETRIJE 3
1.4 Naruxee simetrije
1. Odrediti mogue grupe simetrije niskosimetriqne faze pri ekvitranslacionom
faznom prelazu kristala sa grupom simetrije
• C ,
• C ,
3v

• D .
4v

2h

Predloiti mogue parametre poretka za dozvo ene prelaze.

2. Grupa simetrije visokosimetriqne faze je D . Odrediti mogue simetrije
niskosimetriqne faze ako je parametar poretka
4h

• M,
• P,
z

• M P +M P ,
z

• P .
x x y y

Da li su niskosimetriqne faze prostorno homogene (da li parametar poretka

zavisi od r)?
3. Sistem u visokosimetriqnoj fazi ima grupu simetrije C . U trenutku t
dexava se fazni prelaz pri qemu je grupa simetrije niskosimetriqne faze
∞h 1

C a onda na t jox jedan, tako da je ukupna grupa simetrije C . Odrediti

fiziqki ireducibilne reprezentacije.
2h 2 1h

4. Za molekule
• A BC ,
• H 0,
4

• N C,
2

a l

proveriti adijabatsku nestabilnost.

1.5 Elektronski podsistemi
1. Odrediti molekulske orbitale molekula sa tri jednaka atoma u temenima jed-
nakostraniqnog trougla. Smatrati da su molekulske orbitale (MO) linearna
kombinacija s orbitala.
2. Analizirati molekulske orbitale vode smatrajui ih za linearnu kombinaciju
nepopuenih p i s atomskih orbitala.
3. Odrediti molekulske orbitale dvoatomskog molekula sa istim atomima kod
kojih se jav a hibridizacija (uzimati samo s i p orbitale).
4 GLAVA 2. REXE A

Glava 2
Rexea
2.1 Opxti principi
A y A
1 4
x

2 3
A A
Slika 2.1: Molekul A . 4

1. Grupa simetrije sistema prikazanog na slici 2.1 je D , ali poxto fiziqke

veliqine ne zavise od σ , radiemo sa grupom simetrije C . Matrica opera-
4h

tora W je data na sledei naqin

h 4v

(2.1)
a b
 c b
W = b a b
, c
c b a b
b c b a

u kojoj a predstav a matriqni element interakcije atoma sa samim sobom, b

matriqni element interakcije dva atoma koji se nalaze na rastojau koje je
jednako stranici kvadrata, dok je c matriqni element koji odgovara interak-
ciji dva atoma koji su na rastojau jednakom dijagonali kvadrata. Kako je
jedino dejstvo elemenata grupe simetrije permutacija atoma, radiemo sa per-
mutacionom reprezentacijom. Reprezentacija elemenata naxe grupe simetrije
2.1. OPXTI PRINCIPI 5
je jednaka
     
1 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0
p p p
D (e) = 0
0
1
0
0
1
0
0 , D (C4 ) = 1
0
0
1
0
0
0
0 ,D (C42 ) = 0
1
0
0
0
0
1
0 ,
0 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0

   
0 1 0 0 0 1 0 0
p
D (C43 ) = 0
0
0
0
1
0
0
1
p
, D (σx ) = 1
0
0
0
0
0
0
1 ,
1 0 0 0 0 0 1 0
   
1 0 0 0 0 0 0 1
p p
D (σx C4 ) = 0
0
0
0
0
1
1
0 ,D (σx C42 ) = 0
0
0
1
1
0
0
0 ,
0 1 0 0 1 0 0 0

(2.2)
 
0 0 1 0
p
D (σx C43 ) = 0
1
1
0
0
0
0
0 .

Tablica ireducibilnih reprezentacija grupe C je data u tabeli 2.1. Sada

0 0 0 1

4v

Tabela 2.1: Ireducibilne reprezentacije grupe C i karakter permutacione

reprezentacije D .
IR
p
e C4 C42 C43 σx σx C4
4v

σx C42 σx C43
A0 1 1 1 1 1 1 1 1
B0 1 1 1 1 -1 -1 -1 -1
A2 1 -1 1 -1 1 -1 1 -1
B2 1 -1 1 -1 -1 1 -1 1
E ( 10 01 ) ( 0i −i
0
) ( −1 0
0 −1 ) ( −i
0 i
0
) ( 01 10 ) ( 0i −i
0
) 0 −1
( −1 0 )
0 i
( −i 0)
χ(E) 2 0 -2 0 0 0 0 0
χ(Dp ) 4 0 0 0 0 2 0 2

moemo da razloimo naxu reprezentaciju. Koristei izraz

aµ =
1 X (µ)∗
|G| g
χ (g)χ(g), (2.3)
gde je χ (g) karakter IR-e, dok je χ(g) karakter reprezentacije koju ra-
(µ)

zlaemo, dobijamo da se permutaciona reprezentacija razlae na

D = A ⊕ B ⊕ E. (2.4)p
0 2

Projektor na proizvi nu IR-u µ se moe odrediti koristei formulu

P =
n X
|G|
d (g)D(g).
(µ)
mm0 (2.5) µ (µ)∗
mm0
g

IR-a A jednodimenzionalna (1D), n

0 A0 =1 , i en projektor je jednak
1 p
P A0 = (D (e) + Dp (C4 ) + Dp (C42 ) + Dp (C43 ) + Dp (σv ) + Dp (σv C4 )
8
+ Dp (σv C42 ) + Dp (σv C43 ))

(2.6)
 
1 11 11 11 11
= .
4 11 11 11 11
6 GLAVA 2. REXE A
Ova IR-a pojav uje jedanput u razlagau, tako da vai P A0
= |A 11ihA 11|,
xto nam daje 0 0

(2.7)
 
1 1
1
|A0 11i = 1 .
2
Koristei istu proceduru, nalazimo
1

1 −1 1 −1
(2.8)
   1

B2 1 −1 1 −1 1 1 −1
P = 1 −1 1 −1 =⇒ |B2 11i = 1 .
4 −1 1 −1 1 2 −1

Prvi svojstveni vektor IR-e E nalazimo na sledei naqin

1 i −1 −i
(2.9)
   1

E 1 −i 1 i −1 1 −i
P11 = −1 −i 1 i =⇒ |E11i = −1 .
4 i −1 −i 1 2 i

Konstrukcijom projektora P nalazimo posledi svojstveni vektor

E
21

(2.10)
 −i 1 i −1
  −i 
E 1 1 i −1 −i E 1 1
P21 = i −1 −i 1 =⇒ |E12i = P21 |E11i = i .
4 −1 −i 1 i 2 −1

Svojstvene vrednosti su
W |A0 11i = (a + 2b + c)|A0 11i, W |B2 11i = (a − 2b + c)|B2 11i,
W |E11i = (a − c)|E11i, W |E12i = (a − c)|E12i. (2.11)
Zadatak se moe uraditi i metodom modifikovanih grupnih projektora (M GP T ).
Algoritam je sledei: konstruixemo modifikovani projektor
P =
n X
|G|
µ
D(g) ⊗ D (g)
| {z }
µ
(2.12) (µ)∗

g
Γµ (g)

i traimo fiksne taqke ovog operatora tj. vektore koji su mu svojstveni za

svojstvenu vrednost 1
P |xi = |xi. µ
(2.13)
Ispostav a se da fiksne taqke dobijamo ako su zadovo eni uslovi
µ
Γ (g )|µt i = |µt i, i = 1, ..., n,
i µ µ (2.14)
gde su g , ..., g generatori grupe. (|µt i je svojstveni vektor koji ima takvu
notaciju da bismo znali da je modifikovani projektor potekao od IR-e µ, dok
1 n µ

nam indeks t broji pojav ivae IR-e µ.) Na osnovu ovih jednaqina moemo
da naemo fiksne taqke, ali nas zanima simetrijski adaptiran bazis (SAB).
µ

Uz malo raquna se dobija da je svojstveni vektor modifikovanog grupnog pro-

jektora jednak [1]
|µt i =
X
|µt mi|µ mi,
µ µ (2.15)
∗

gde |µ mi predstav a kolonu qiji je samo m-ti element jednak 1, dok su ostali
m
∗

nula. Parcijalni skalarni proizvod nam daje vektore SAB-a

|µt mi = hµ m|µt i. µ
∗
(2.16)
µ
2.1. OPXTI PRINCIPI 7
Ovu proceduru emo sada iskoristiti da bismo naxli svojstvene vektore.
Kako smo ovaj zadatak ve rexili metodom obiqnih grupnih projektora, moemo
uporediti efikasnost oba metoda. Jednaqina (2.4) nam govori koje se IR-e po-
jav uju u razlagau permutacione reprezentacije.
Grupa simetrije sistema ima dva generatora, C i σ . Uslovi za postojae
fiksne taqke modifikovanog projektora P su A0
4 x

p ∗
D (C ) ⊗ A (C )|A 1i = |A 1i, D (σ ) ⊗ A (σ )|A 1i = |A 1i.
4 0 4 0 0 (2.17) p
x
∗
0 x 0 0

Raspisivaem ovih uslova dobijamo sistem matriqnih jednaqina

(2.18)
      a
    a a a
0 0 0 1 0 1 0 0
1 0 0 0 b b 1 0 0 0 b b
0 1 = 0 0 , c = , c 0 0 0 1 c c
0 0 1 0 d d 0 0 1 0 d d

koji se svodi na
d = a, a = b, b = c, c = d; b = a, a = b, d = c, c = d =⇒ a = b = c = d. (2.19)
Na osnovu prethodnog zak uqujemo
(2.20)
 
1 1
1
|A 1i = |A 11i = .0 0 1
2 1

Sliqno, uslovi za postojae fiksne taqke modifikovanog projektora P su B2

p ∗
D (C ) ⊗ B (C )|B 1i = |B 1i, D (σ ) ⊗ B (σ )|A 1i = |A 1i.
4 2 4 2 2 (2.21) p
x
∗
2 x 2 2

Na osnovu ih dobijamo sistem

(2.22)
      a
    a a a
0 0 0 1 0 1 0 0
1 0 0 0 b b 1 0 0 0 b b
−1 0 =1 0 0, − c = , c 0 0 0 1 c c
0 0 1 0 d d 0 0 1 0 d d

koji se svodi na
−d = a, −a = b, −b = c, −c = d; −b = a, −a = b, −d = c, −c = d
=⇒ a = c = −b = −d. (2.23)
Na osnovu ovoga smo zak uqili da je
(2.24)
 1

1 −1
|B0 1i = |B0 11i = 1 .
2 −1

Sliqno, uslovi za postojae fiksne taqke modifikovanog projektora P su E

D (C ) ⊗ E (C )|Emi = |Emi, D (σ ) ⊗ E (σ )|Emi = |Emi, m = 1, 2. (2.25)

p
4
∗
4
p
x
∗
x

Na osnovu ih dobijamo sistem

0 0 0 0 0 0 −i 0 a a
 
0 0 0 0 0 0 0 i b b
 −i 0 0 0 0 0 0 0 c c
d
0 i 0 0 0 0 0 0 =  de  ,
   
0 0 −i 0 0 0 0 0e
0 0 0 i 0 0 0 0 f f
0 0 0 0 −i 0 0 0 g g
0 0 0 0 0 i 0 0 h h
8 GLAVA 2. REXE A
0 0 0 1 0 0 0 0a a
b b

(2.26)
0 0 1 0 0 0 0 0
c c
 01 1 0 0 0 0 0 0
d
0 0 0 0 0 0 0 =  de  ,
   
0 0 0 0 0 0 0 1e
0 0 0 0 0 0 1 0 f f
0 0 0 0 0 1 0 0 g g

koji se svodi na
0 0 0 0 1 0 0 0 h h

−ig = a, ih = b, −ia = c, ib = d, −ic = e, id = f, −ie = g, if = h;

d = a, c = b, b = c, a = d, h = e, g = f, f = g, e = h;
=⇒ c = −ia, e = a, g = ia; b = −id, f = id, h = −d. (2.27)
Zamenom a = d = 1, dobijamo
 1

−i
 −i 
 1
  −i 
1  −i
|E1i =  −1 = −1 ⊗ ( 10 ) + 1
i ⊗ ( 01 )
−1
 
i i
i

(2.28)
−1
= |E11i ⊗ |E ∗ 1i + |E12i ⊗ |E ∗ 2i.

Ako iskoristimo parcijalni skalarni proizvod dobijamo (do-na konstantu no-

rmiraa koju nije texko nai)
(2.29) −i
    1
1 1 −i 1
|E11i = , |E12i = .
−1 i
2 2 i −1

H y H
3 2
C C
x
5 6

4 1
H H
Slika 2.2: Molekul C H . 2 4

2. Na slici 2.2 je prikazan molekul etena, C H . Poe no je numerisati atome

vodonika brojevima od 1 do 4, a atome ug enika brojevima 5 i 6. Matriqni2 4

elementi operatora W su
a b f e c g


(2.30)
b a e f c g
f e a b g c
W = e f b a g c.
c c g g a d
g g c c d a

Permutaciona reprezentacija se razlae na sledei naqin

Dp = 2A+ − + −
0 ⊕ B0 ⊕ 2A1 ⊕ B1 . (2.31)
2.1. OPXTI PRINCIPI 9
Svojstveni vektori su
(2.32)
1! 0!
1 1 1 0
|A+
0 11i =
1
1 , |A+
0 21i =√ 0
0 ,
2 0 2 1
0 1
   

(2.33)
1 0
1 1 1 0
−1
|A+
1 11i =
 −1  , |A+
1 21i =√  00  ,
2 0 2 1
0 −1
   

(2.34)
1 0
1 −1 1 0
|B0− 11i = 1  , |B − 21i
 −1 1 =√  00  .
2 0 2 1

Sada kada znamo svojstvene vektore, nije texko odrediti svojstvene vrednosti.
0 −1

3. Imamo grupu simetrije G koja u Hilbertovom prostoru V deluje kroz repreze-

ntaciju D(G). Bilo koji operator u kvantnoj mehanici je definisan u pro-
storu staa V ⊗ V . U ovom prostoru na operator A grupa deluje kroz repre-
∗

zentaciju D(G)...D (G). Svaki operatorPmoemo da napixemo u formi A =

−1

a |iihj|. Ukoliko posmatramo objekat a |ii|ji koji je definisan u V ⊗V ,

nije texko zak uqiti da na ega deluje grupa simetrije G kroz reprezentaciju
P
ij ij ij ij

D(G) ⊗ D(G). Ova reprezentacija je pogodnija za manipulaciju od prethodne i

to je razlog zaxto emo mi u koristiti i nai ireducibilne komponente ob-
jekta a |ii|ji. Znajui te ireducibilne komponente, nalazimo ireducibi-
lne komponente operatora A pravolinijski.
P
ij ij

U naxem zadatku je delovae grupe simetrije dato kao D ...D , tako da emo pv pv −1

mi raditi sa reprezentacijom D ⊗ D . Polarno-vektorska reprezentacija

pv pv

predstav a elemente grupe C na sledei naqin 4v

−1 0
Dpv (e) = I2 , Dpv (C4 ) = ( 01 −1 pv 2


0 ) , D (C4 ) = 0 −1 ,
0 −1
Dpv (C43 ) = ( −1 pv pv
0 1 1 0


0 ) , D (σx ) = ( 0 −1 ) , D (σx C4 ) = ,
(2.35)
−1 0

Dpv (σx C42 ) = ( −1 0 pv 3 0 1

0 1 ) , D (σx C4 ) = ( 1 0 ) .

Matriqni elementi reprezentacije D ⊗ Dpv 1 pv

su su
0 0 0 1  
1 0 0 0
2 2 0 0 −1 0 2 2 0 1 0 0
Dpv (e) = I4 , Dpv (C4 ) = 0 −1 0 0 , Dpv (C4 ) = 0 0 1 0 ,
1 0 0 0 0 0 0 1
0 0 0 1
 1 0 0 0

2 −1 0 −1 0 0
Dpv (C43 ) = 0 0
0 −1 0
0
0
2
, Dpv (σx ) = 0 0 −1 0 ,
1 0 0 0 0 0 0 1
  1 0 0 0

0 0 0 1
2 2 0 −1 0 0
Dpv (σx C4 ) = 0
0
0
1
1
0
0
0 , Dpv (σx C42 ) = 0 0 −1 0 ,
1 0 0 0 0 0 0 1

1Qesto emo tenzorski proizvod istih reprezentacija oznaqavati stepenom Dpv ⊗ Dpv =
2
Dpv. Da e, karakter tenzorskog proizvoda reprezentacija jednak je proizvodu karaktera svake
reprezentacije.
10 REXE A GLAVA 2.
(2.36)
 
0 0 0 1
2 3 0 0 1 0
D (σ C ) =
pv x . 4 0 1 0 0

Ireducibilne reprezentacije grupe C su date u tabeli 2.1. Reprezentacija

1 0 0 0

D se razlae na ireducibilne komponente na sledei naqin

4v
2
pv
2
D =A ⊕B ⊕A ⊕B .
pv 0 0 (2.37) 2 2

Grupni projektor na IR-u A je  

0

P =
1
8
A0
,
4
0
0
4
0
0
0
0
(2.38)
0
0
0
0
4
0
0
4

tako da je prvi bazisni vektor 

1 1
0
1
|A0 11i = √ 0 = √ ( ( 10 ) ⊗ ( 10 ) + ( 01 ) ⊗ ( 01 ))
2 1 2 |{z} |{z}
|1i |2i
1
= √ (|1i|1i + |2i|2i).
2
(2.39)
Pomou ovog svojstvenog vektora moemo da naemo ireducibilnu tenzorsku
komponentu koja se transformixe po A IR-i 0

A0 1 1
T = √ (|1ih1| + |2ih2|) = √ ( ) .
2 2
(2.40) 1 0
0 1

Na isti naqin dobijamo i grupni projektor na IR-u B 0

(2.41)
 0 0 0 0
1 B0 0 4 −4 0
P = 0 −4 4 0
8
i drugi bazisni vektor  
0 0 0 0

1 0 1
1
|B0 11i = √ −1 = √ ( ( 10 ) ⊗ ( 01 ) − ( 01 ) ⊗ ( 10 ))
2 0 2 |{z} |{z}
|1i |2i
1
= √ (|1i|2i − |2i|1i),
2
(2.42)
tako da je ireducibilna tenzorska komponenta koja se transformixe po B
IR-i 0

B0 1 1
T = √ (|1ih2| − |2ih1|) = √ ( ). (2.43) 0 1
−1 0

Sliqno je
2 2

(2.44)−4
  4 0 0
1A2 0 0 0 0
P = , 0 0 0 0
8
tako da je trei bazisni vektor
−4 0 0 4

1
 
1 0 1
|A2 11i = √ 0 = √ (( 10 ) ⊗ ( 10 ) − ( 01 ) ⊗ ( 01 ))
2 −1 2
1
= √ (|1i|1i − |2i|2i),
2
(2.45)
2.1. OPXTI PRINCIPI 11
dok je ireducibilna tenzorska komponenta koja se transformixe po IR-i A 2

1 A2 1
T = √ (|1ih1| − |2ih2|) = √ (
2 2
). (2.46) 1 0
0 −1

Na kraju, grupni projektor na IR-u B je 2

(2.47)
 
1 B2
0
0
0
4
0
4
0
0
P = , 0 4 4 0
8 0 0 0 0

qetvrti bazisni vektor

 
1 0
1
1
|B2 11i = √ 1 = √ (( 10 ) ⊗ ( 01 ) + ( 01 ) ⊗ ( 10 ))
2 0 2
1
= √ (|1i|2i + |2i|1i),
2
(2.48)
i ireducibilna tenzorska komponenta
1 1
T B2 = √ (|1ih2| + |2ih1|) = √ ( 01 10 ) .
2 2
(2.49)
Zadatak se mogao uraditi i metodom modifikovanih grupnih projektora. Uslov
za dostojae fiksne taqke modifikovanog projektora za IR-u A je 0

2
pv
∗
D (C ) ⊗ A (C )|xi = |xi, D (σ ) ⊗ A (σ )|xi = |xi,
4 0 4
2
(2.50)
pv x
∗
0 x

gde je |xi = (a, b, c, d) , tako da se prethodni uslov svodi na

T

(2.51)
 0 0 0
    
1 a a
    1 0 0 0 a a
0 0 −1 0 b b 0 −1 0 0 b b
0 −1 0 0 = c , c = . 0 0 −1 0 c c
1 0 0 0 d d 0 0 0 1 d d

Sada dobijamo skup veza koeficijenata

d = a, −c = b, −b = c, a = d; a = a, d = d, b = −b, c = −c, (2.52)
tako da zak uqujemo da je a = d i b = c = 0, na osnovu qega sledi
(2.53)
 
1 1
0
|A 11i = √ 0 . 0
2 1

Uslov za dostojae fiksne taqke modifikovanog projektora za IR-u B je 0

2
pv
∗
D (C ) ⊗ B (C )|xi = |xi, D (σ ) ⊗ B (σ )|xi = |xi,
4 0 4
2
(2.54)
pv x
∗
0 x

koji se svodi na
(2.55)

0 0 0
   
1 a
 a
    1 0 0 0 a a
0 0 −1 0 b b 0 −1 0 0 b b
0 −1 0 0 = c , −1 c = . 0 0 −1 0 c c
1 0 0 0 d d 0 0 0 1 d d
12 GLAVA 2. REXE A
Sada dobijamo skup veza koeficijenata
d = a, −c = b, −b = c, a = d; a = −a, d = −d, b = b, c = c, (2.56)
tako da zak uqujemo da je a = d = 0 i b = −c, na osnovu qega je
(2.57)
 0

1 1
|B0 11i = √ −1 .
2 0

Za IR-u A dobijamo
2

2
Dpv (C4 ) ⊗ A∗2 (C4 )|xi = |xi, Dpv
2
(σx ) ⊗ A∗2 (σx )|xi = |xi, (2.58)
xto se svodi na
(2.59)
0 0 0 1
a a 1 0 0 0a a
−1
−1 0 0
0 −1 0
0
0
b
c = cb , 00 −1 0 0
0 −1 0
b
c = cb .
1 0 0 0 d d 0 0 0 1 d d

Sada dobijamo skup veza koeficijenata

d = −a, c = b, b = c, a = −d; a = a, d = d, b = −b, c = −c, (2.60)
tako da zak uqujemo da je a = −d i b = c = 0 i
(2.61)
 1

1 0
|A2 11i = √ 0 .
2 −1

Za B imamo
2

2
Dpv (C4 ) ⊗ B2∗ (C4 )|xi = |xi, Dpv
2
(σx ) ⊗ B2∗ (σx )|xi = |xi, (2.62)
tako da je sada sistem
(2.63)
0 0 0 1
a a 1 0 0 0
a a
0 0 −1 0 b b 0 −1 0 0 b b
− 0 −1 0 0 c = c ,− 0 0 −1 0 c = c .
1 0 0 0 d d 0 0 0 1 d d

Sada dobijamo skup veza koeficijenata

− d = a, c = b, b = c, a = −d; a = −a, d = −d, b = b, c = c, (2.64)
koji nam kae da vai c = b i a = d = 0, pa je
(2.65)
 
1 0
1
|B2 11i = √ 1 .
2 0

4. U ovom zadatku radimo sa trodimenzionalnom (3D) polarno-vektorskom repre-

zentacijom koja proizvo an element naxe grupe simetrije predstav a kao
cos 2π
(2.66)
s − sin 2π
 
4 4
s 0
pv s
D (C ) = 4 , sin 4 s cos 2π
2π
4
s 0
0 0 1
2.1. OPXTI PRINCIPI 13
C42 C43
1 1 1 1
C4 e C4

1 −i -1 i
A0

1 i -1 −i
A−1

1 -1 1 -1
A1

3 1 -1 1
A2

9 1 1 1
χ(Dpv )
2
χ(Dpv )

Tabela 2.2: IR-e grupe C i karakteri reprezentacija D i D .

4 pv
2
pv

tako da je 2

c2

−sc 0 −sc s2 0 0 0 0
c2 −s2 −cs
 cs0 0 0 0 0 0

(2.67)
0 c 0 0 −s 0 0 0
−s2 c2 −cs
2
 sc 0 0 0 0 0

Dpv (C4s ) =  2
s cs 0 s2 c2 0 0 0 0.
 00 0
0
s
0
0
0
0
0 0
c 0
c
0
−s
0
0
0 0 0 0 0 0 s c 0

IR-e grupe C su date u tabeli 2.2. Reprezentacija D se razlae na sledee

0 0 0 0 0 0 0 0 1
2

ireducibilne komponente
4 pv

2
D = 3A ⊕ 2A ⊕ 2A ⊕ 2A .
pv 0 2 (2.68)
1 −1

Za IR-u A su standardni vektori sledei

0
3

1
|A0 11i = √ (|1i|1i + |2i|2i),
2
1
|A0 21i = √ (|1i|2i − |2i|1i),

(2.69)
2
|A0 31i = |3i|3i,

na osnovu qega je lako nai standardne tenzore. Ostali standardni vektori su

1
|A2 11i = √ (|1i|1i − |2i|2i),
2
1
|A2 21i = √ (|1i|2i + |2i|1i),
2
1
|A1 11i = √ (|1i|3i − i|2i|3i),
2
1
|A1 21i = √ (|3i|1i − i|3i|2i),
2
1
|A−1 11i = √ (|1i|3i + i|2i|3i),
2
1
|A−1 21i = √ (|3i|1i + i|3i|2i).
2
(2.70)
2 Uvexemo skraenice cos 2π4 s = c i sin 2π4s = s.  
3 Uvodimo skraenice |1i = 1 0 , |2i = 1 , |3i = 0 .
0 0
0 0 1
14 REXE A GLAVA 2.
5. Oznaka |piha| nam govori da se prva komponenta tenzora transformixe po
polarno-vektorskoj reprezentaciji, a druga po aksijalno-vektorskoj reprezentaciji.
Za nas relevantna reprezentacija je D ⊗ D . pv av
4

Tabela 2.3: IR-a B +

0 grupe D i karakteri D , D i D
2h pv av pv ⊗ Dav .
IR e C2 σx σx C2 Ux Ux C 2 σh σh C2
B0+ 1 1 -1 -1 1 1 -1 -1
χ(Dpv ) 3 -1 1 1 -1 -1 1 -3
χ(Dav ) 3 -1 -1 -1 -1 -1 -1 3
av )
χ(Dpv 9 1 -1 -1 1 1 -1 -9

 −1 0 0

Dpv (e) = Dav (e) = I3 , Dpv (C2 ) = Dav (C2 ) = 0 −1 0 ,
0 0 1

1 0 0
  −1 0 0

Dpv (Ux ) = Dav (Ux ) = 0 −1 0 , Dpv (Ux C2 ) = Dav (Ux C2 ) = 0 1 0 ,
0 0 −1 0 0 −1
1 0 0
  −1 0 0 
Dpv (σx ) = −Dav (σx ) = 0 −1 0 , Dpv (σx C2 ) = −Dav (σx C2 ) = 0 1 0 ,
0 0 1 0 0 1

(2.71)
1 0 0

Dpv (σh ) = −Dav (σh ) = 0 1 0
0 0 −1
, Dpv (σh C2 ) = −Dav (σh C2 ) = −I3 .

Konaqno, dobijamo D av
pv

av av
Dpv (e) = −Dpv (σh C2 ) = I9 ,
av
Dpv (C2 ) = Diag[1, 1, −1, 1, 1, −1, −1, −1, 1],
av
Dpv (Ux ) = Diag[1, −1, −1, −1, 1, 1, −1, 1, 1],
av
Dpv (Ux C2 ) = Diag[1, −1, 1, −1, 1, −1, 1, −1, 1],
av
Dpv (σh ) = Diag[−1, −1, 1, −1, −1, 1, 1, 1, −1],
av
Dpv (σx ) = Diag[−1, 1, −1, 1, −1, 1, −1, 1, −1],
av
Dpv (σx C2 ) = (2.72)
Diag[−1, 1, 1, 1, −1, −1, 1, −1, −1].

Sada moemo da izraqunamo karakter reprezentacije D i razloimo je ko- av

ristei karaktere IR-a grupe D (tabela 2.3). Broj pojav ivaa IR-e B je pv
+

jednak 3, a projektor na u je 2h 0

P B0+
= Diag[1, 0, 0, 0, 1, 0, 0, 0, 1]. (2.73)
Svojstveni vektori su |B 11i = |1i|1i, |B 21i = |2i|2i i |B 31i = |3i|3i, tako
+ + +

da su invarijantni tenzori jednaki 0 0 0

+
T B0 ,1 = |1ih1| = Diag[1, 0, 0],
+
T B0 ,2 = |2ih2| = Diag[0, 1, 0],
+
T B0 ,3 = |3ih3| = Diag[0, 0, 1],
T B0
+ +
= αT B0 ,1 + βT B0 ,2 + γT B0 ,3 .
+ +
(2.74)
2.1. OPXTI PRINCIPI 15
Tabela 2.4: Ireducibilne reprezentacije grupe D . 4
IR e C4 C42 C43 σx σx C4 σx C42 σx C43
A+0 1 1 1 1 1 1 1 1
A−0 1 1 1 1 -1 -1 -1 -1
A+2 1 -1 1 -1 1 -1 1 -1
A−2 1 -1 1 -1 -1 1 -1 1
χ(E1 ) 2 0 -2 0 0 0 0 0
χ(A+
0 ⊗ E1 ) 2 0 -2 0 0 0 0 0
χ(A−
0 ⊗ E1 ) 2 0 -2 0 0 0 0 0
χ(A+
2 ⊗ E1 ) 2 0 -2 0 0 0 0 0
χ(A−
2 ⊗ E1 ) 2 0 -2 0 0 0 0 0
χ(E1 ⊗ E1 ) 4 0 4 0 0 0 0 0
χ(Dpv ) 3 1 -1 1 -1 -1 -1 -1
2 )
χ(Dpv 9 1 1 1 1 1 1 1

6. IR-e grupe simetrije D su date u tabeli 2.4. Intenzitet se transformixe po

reprezentaciji A zato xto je skalarna veliqina koja se ne mea pri delovau
+
4

elemenata grupe simetrije. Vektor e se transformixe po A IR-i, jer C ne

0
− s

mea pravac vektora, dok ga U rotira za ugao π oko x-ose i pretvara u −e .

z 0 4

Takoe, vektor e se transformixe po IR-i E . Tenzor R se transformixe

x z

po nekoj IR-i D . x
µ
1

Leva i desna strana naxeg izraza moraju da se transformixu na isti naqin

pod delovaem grupe simetrije
A ∈ (A ) ⊗ D ⊗ E . +
0 (2.75)
− ∗
0
µ
1

Uslov koji nameemo D je da se u razlagau desne strane jednaqine 2.75 na

µ

ireducibilne komponente mora pojaviti jediniqna IR-a A . +

Ci zadatka je odreivae svih moguih IR-a po kojima se R moe trans-

0

formisati. Krenuemo od A . Lako se proverava da je (A ) ⊗ A ⊗ E =

+ − ∗ +

A ⊗ E = E , xto nije izraz koji elimo da dobijemo jer se ne jav a A . Ni

0 0 0 1
− +

IR-a A nam ne daje rezultat jer je (A ) ⊗A ⊗E = A ⊗E = E . Sliqno je i

0 1
−
1
− ∗ − +
0

sa A ((A ) ⊗ A ⊗ E = A ⊗ E = E ) i A ((A ) ⊗ A ⊗ E = A ⊗ E = E ).
+
0
− ∗ + −
0
−
0 1
− ∗
0
−
1 1
+

Ukoliko pretpostavimo da se R transformixe po IR-i E , dobijamo potvrdan

2 0 2 1 2 1 1 2 0 2 1 2 1 1

odgovor, jer je (A ) ⊗ E ⊗ E = E ⊗ E = A ⊕ A ⊕ A ⊕ A .
− ∗ + − +
1
−

Zbog zadate strukture Ramanovog tenzora |pi hp| zak uqujemo da je zakon trans-
0 1 1 1 1 0 0 2 2

formacije R dat kao D ...D , tj. potrebno je raditi sa reprezentacijom D .

−1 2

Da bismo naxli D , potrebno je prvo odrediti polarno-vektorsku reprezentaciju:

2
pv
pv pv pv

 0 −1 0   −1 0 0
  0 1 0

Dpv (e) = I3 , Dpv (C4 ) = 1 0 0 , Dpv (C42 ) = 0 −1 0 , Dpv (C43 ) = −1 0 0 ,
0 0 1 0 0 1 0 0 1

0 −1 0
1 0 0
    −1 0 0

Dpv (Ux ) = 0 −1 0 , Dpv (Ux C4 ) = −1 0 0 , Dpv (Ux C42 ) = 0 1 0 ,
0 0 −1 0 0 −1 0 0 −1

(2.76)
0 1 0

Dpv (Ux C43 ) = 1 0 0
0 0 −1
.

4 Radi preglednosti koristiemo oznaku Dpv

av
.
16 GLAVA 2. REXE A
Sada moemo odrediti D za sve elemente date grupe2
pv

2 2
Dpv (e) = I9 , Dpv (C42 ) = Diag[1, 1, −1, 1, 1, −1, −1, −1, 1],
0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0

0
0 0 0 −1 0 0 0 0 0 0 0 0 −1 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 −1 0 0 0  00 0 0 0 0 1 0 0 0
2 0 −1 0 0 0 0 0 0 0 2 3 −1 0 0 0 0 0 0 0
Dpv (C4 ) = 0  , Dpv (C4 ) = 0,

1 0 0 0 0 0 0 0  10 0
0
0
−1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0 0
 00 0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
−1
0
0
0 0 0 0 0 0 0 1 0
0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 −1 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1
2
Dpv (Ux ) = Diag[1, −1, −1, −1, 1, 1, −1, 1, 1],
2
Dpv (Ux C42 ) = Diag[1, −1, 1, −1, 1, −1, 1, −1, 1],
0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0

0
0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 1 0 0 0  00 10 00 00 00 −1
0
0
0
0
0
0
0
2
 0 1 0 0 0 0 0 0 0 2 3
Dpv (Ux C4 ) =  1 0 0 0 0 0 0 0 0  , Dpv (Ux C4 ) =  1 0 0 0 0 0 0.
 0 0
0 0 1 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 1 0
 00 00 −1 0 0 0
0 0 0 0
0
0
0
−1
0
0
0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 −1 0 0

(2.77)
0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1

Razlagaem kvadrata polarno-vektorske reprezentacije dobijamo

2
Dpv = 2A+ − + −
(2.78)
0 ⊕ A0 ⊕ A2 ⊕ A2 ⊕ 2E1 .

Kako se IR-a E pojav uje dva puta i dvodimenzionalna je, oqekujemo 4 ire-
ducibilne tenzorske komponente. ih emo nai koristei M GP T . Grupa
1

D ima dva generatora C i U , tako da se uslov postojaa nepokretne taqke

(D ⊗ E )(C ) |xi = |xi i (D ⊗ E )(U ) |xi = |xi moe eksplicitno napisati
4 4 x
2 ∗ 2 ∗

kao
pv 1 4 pv 1 x

0 0 0 0 0 0 0 0 −i 0 0 0 0 0 0 0 0 0
 
0 0 0 0 0 0 0 0 0 i 0 0 0 0 0 0 0 0
 x1   x1 
x2 x2
 00 0 0 0 0 0 i 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 x 3 x
0 0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
−i
0
0
0
0
0
0
i
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
x
0   x45
  x34 
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 −i 0 0 0 0 0 0   x6
  x5 
0 0 i 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0   x7
  x6 
0 0 0 −i 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0   x8
  xx7 
 −i 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0   x9
  x8 
=  x109 ,
0   x10

0 i 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0   x11
  x11 
0 0 0 0 −i 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0x 12
  x12 
0 0 0 0 0 i 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0x 13
  x13 
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 i 0 0
0x 14
  x14 
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 −i 0 x15   x15 
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 −i 0 0 0 0 0 x16 x16
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 i 0 0 0 0 x17 x17
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 −i 0 x18 x18
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 i

0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
 x1   x1 
−1 x2 x2
 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 x
0   x34
x
 0 −1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0   x34 
0 0 0 0 0 −1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0   x5   x5 
0 0 0 0 −1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0   x6   x6 

(2.79)
0 0 0 0 0 0 0 −1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0   x7   xx7 
0 0 0 0 0 0 −1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0   x8  x8
0   xx9
 
0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 =  x109 .
0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0   x10   x11 
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0   x11   x12 
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0   12
0x 13
  x13 
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 −1 0 0 0 x  x14
0   x14
 
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 −1 0 0 0 0 15   x15 
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 x16 x16
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 x17 x17
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 x18 x18
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0
2.1. OPXTI PRINCIPI 17
Rexavaem ovog sistema jednaqina dobijamo dva razliqita vektora |xi
 0 
0
 00 
 1 
 −1   0   0 
0 0

(2.80)
 0 
 0   10   −1
 00 
 0  
 0  = 0
 −i  ⊗ ( 10 ) +  −i  ⊗ ( 01 )
 −i  0
 −i  0
 0  0 0
 0  0 0
 0 
0
0
0
1 1
= √ (|1i|3i − i|2i|3i) ⊗ ( 10 ) + √ (−|1i|3i − i|2i|3i) ⊗ ( 01 ) ,
2 2

 0 
0
 00 
 0 
 0   0   0 
 0  0 0
 00   00 
(2.81)
 0 
 0 
 0  =  0 
 0  ⊗ ( 10 ) +  0 
 0  ⊗ ( 01 )
 0  1 −1
 0  −1 −i
 1  0 0
 −1 
 −i 
−i
0
0
1 1
= √ (|3i|1i − i|3i|2i) ⊗ ( 10 ) + √ (−|3i|1i − i|3i|2i) ⊗ ( 01 ) .
2 2

Parcijalni skalarni proizvod nam daje svojstvene vektore

1
|E1 11i = √ (|1i|3i − i|2i|3i),
2
(2.82)
1
|E1 12i = √ (−|1i|3i − i|2i|3i),
2
1
|E1 21i = √ (|3i|1i − i|3i|2i),
2
1
|E1 22i = √ (−|3i|1i − i|3i|2i),
2

na osnovu qega moemo da odredimo sve ireducibilne tenzorske komponente

koje se transformixu po IR-i E . 1

7. Elektriqno po e se transformixe po polarno-vektorskoj reprezentaciji D ,

dok se magnetno po e transformixe po aksijalno-vektorskoj reprezentaciji pv

D . Ukoliko postoje fiksni pravci elektriqnog/magnetnog po a, u razlagau

polarno-vektorske/aksijalno-vektorske reprezentacije se mora pojav ivati je-
av

diniqna reprezentacija.
18 GLAVA 2. REXE A
Tabela 2.5: Ireducibilne reprezentacije grupe C i karakteri polarno-vektorske
i aksijalno-vektorske reprezentacije.
IR e C4 C42 C43 σx
4v

σx C4 σx C42 σx C43
A0 1 1 1 1 1 1 1 1
B0 1 1 1 1 -1 -1 -1 -1
A2 1 -1 1 -1 1 -1 1 -1
B2 1 -1 1 -1 -1 1 -1 1
E ( 10 01 ) ( 0i −i
0
) ( −1 0
0 −1 ) ( −i
0 i
0
) ( 01 10 ) ( 0i −i
0
) 0 −1
( −1 0 )
0 i
( −i 0)
χ(E) 2 0 -2 0 0 0 0 0
χ(Dpv ) 3 1 -1 1 1 1 1 1
χ(Dav ) 3 1 -1 1 -1 -1 -1 -1

Elementi grupe C (C i σ C , s = {0, 1, 2, 3}), se reprezentuju u polarno-

s s

vektorskoj i aksijalno-vektorskoj reprezentaciji

4v 4
na sledei naqin
x 4

cos 2π s − sin 2π
 
4 4
s
Dpv,av (C4s ) = , Dpv (σx ) = −Dav (σx ) = diag[1, −1, 1],
sin 4 s cos 2π
2π
4
s
1
cos 2π s − sin 2π
(2.83)
 
4 4
s
s s
Dpv (σx C4 ) = −Dav (σx C4 ) = − sin 4 s − cos 4 s
2π 2π .

Karakteri IR-a grupe C , D i D su dati u tabeli 2.5. Broj pojav ivaa

1

IR-e A u D i D je jednaka
0 pv av
4v pv av

a = 1, a = 0, pv
A0 (2.84) av
A0

na osnovu qega moemo da zak uqimo da sistem moe biti samo feroelektrik.
Projektor na A za polarnu-vektorsku reprezentaciju,
0

1X
(2.85)
 
A0 s s 0 0 0
P = (D (C ) + D (σ C )) =
pv , pv 4 pv x 4 0 0 0
8 0 0 1

nam pomae da odredimo dozvo eni pravac elektriqnog po a,

s

(2.86)
 
0
|A 11i = = z, 0 0
1

koji se poklapa sa osom rotacije sistema (z-osa).

8. Polarno-vektorska reprezentacija u xy ravni za proizvo an ugao rotacije, R ,
oko z-ose je jednaka ϕ

D (R ) =


pv (2.87)
ϕ
cos ϕ − sin ϕ
sin ϕ cos ϕ

Tenzorski kvadrat ove reprezentacije, D (R ) = D (R ) ⊗ D (R ), nam 2

opisuje ponaxae tenzora qije se obe komponente transformixu po polarno- pv ϕ pv ϕ pv ϕ

vektorskoj reprezentacije.
Po definiciji, invarijantni tenzor je onaj koji se transformixe po jediniq-
noj reprezentaciji grupe (u ovom sluqaju C ). Matriqna forma D (R ) je 2

jednaka ∞ pv ϕ

(2.88)
cos2 ϕ − sin ϕ cos ϕ − sin ϕ cos ϕ sin2 ϕ
!
sin ϕ cos ϕ 2
cos ϕ 2
− sin ϕ − sin ϕ cos ϕ
2
D (R ) =pv ϕ .
sin ϕ cos ϕ − sin2 ϕ cos2 ϕ − sin ϕ cos ϕ
2
sin ϕ sin ϕ cos ϕ sin ϕ cos ϕ cos2 ϕ
2.1. OPXTI PRINCIPI 19
Broj pojav ivaa jediniqne reprezentacije A je jednak 0

(2.89)
Z 2π Z 2π
1 1
apv,2
A0 = 2
χ(Dpv (Rϕ ))dϕ = 4 cos2 ϕdϕ = 2,
2π 0 2π 0

dok su projektor na istu IR-u i svojstveni vektori

Z 2π  
1 2 1 1 1 −1 1
PA 0 = Dpv (Rϕ )dϕ = →
2π 0 2 1 −1 1 1
 
1 1
0
1
|A0 11i = √ 0 = √ (|1i |1i + |2i |2i),
2 1 2
(2.90)
 0 
1 1 1
|A0 21i = √ −1 = √ (|1i |2i − |2i |1i),
2 0 2
za |1i = ( ) i |2i = ( ). Na kraju, invarijantne tenzorske komponente su
1
0
0
1

1
T A0 ,1 = √ (|1i h1| + |2i h2|),
2
1
T A0 ,2 = √ (|1i h2| − |2i h1|),
2
(2.91)
dok je opxti oblik ireducibilnog tenzora
(2.92)
T A0 = αT A0 ,1 + βT A0 ,2 .

9. Magnetna susceptibilnost je tenzor koja opisuje sposobnost magnetizacije ma-

terijala u prisustvu magnetnog po a. Po definiciji,
M = χH, (2.93)
gde M predstav a magnetizaciju sistema, dok je H primeeno magnetno po e.
Kako su i magnetizacija i magnetno po e aksijalni vektori, transformaciono
svojstvo χ se lako odreuje
−1 −1
Dav M = Dav (χH) = Dav χ Dav D H = (Dav χDav )(Dav H),
| {z av}

zakon transformacije. (2.94)

=I
−1
→ Dav χDav

Da bismo odredili ireducibilne tenzorske komponente χ, pogodno je raditi

sa kvadratom aksijalno-vektorske reprezentacije, D ⊗ D . Grupa simetrije
sistema je C , sa dva generatora: R (rotacija oko z-ose za proizvo an ugao av av

ϕ) i σ (vertikalna ravan refleksije; mi obiqno uzimamo xz ravan, stoga i

∞v ϕ

oznaka σ .) Reprezentacija D u dva koseta date grupe je jednaka

x
x av
 cos ϕ − sin ϕ   − cos ϕ sin ϕ

Dav (Rϕ ) = sin ϕ cos ϕ , Dav (σx ) = diag[−1, 1, −1], Dav (σx Rϕ ) = sin ϕ cos ϕ ,
1
(2.95)−1
20 GLAVA 2. REXE A
Tabela 2.6: IR-e grupe C ∞v i karakteri reprezentacije D . av

1
C∞v Rϕ σx Rϕ
A0 /B0 ±1
eimϕ e−imϕ

0
Em e−imϕ eimϕ

-1
χ(Em ) 2 cos mϕ

1
χ(Dav ) 1 + 2 cos ϕ
2
χ(Dav ) (1 + 2 cos ϕ)2

Na osnovu (2.95) se jednostavno odreuju D 2

iD 2
(c = cos ϕ, s =
sin ϕ)
av (Rϕ ) av (σx Rϕ )

 c2 −sc −sc s2

sc c2 −s2 −sc
 c −s 
2 c2 −sc
2
Dav (Rϕ ) =  ssc2 −s ,
 
sc sc c2
 s c 
c −s
s c
1
 
c2 −sc −sc s2
−sc −c2 s2 sc

(2.96)
 c −s 
s2 −c2 sc
2
 −sc 
Dav (σx Rϕ ) = 
 s2 sc sc c2
.

−s −c
c −s
 
−s −c
1

Karakteri D su jednaki
av

χ(Dav (Rϕ )) = 1 + 2 cos ϕ, χ(Dav (σx Rϕ )) = −1, (2.97)

dok za karaktere D vai 2
av

2
χ(Dav (Rϕ )) = χ2 (Dav (Rϕ )) = (1 + 2 cos ϕ)2 ,
2
χ(Dav (σx Rϕ )) = χ2 (Dav (σx Rϕ )) = 1. (2.98)
U tabeli 2.6 se nalaze karakteri D , D i IR-e grupe C
2
. Broj pojav ivaa
pojedinih IR-a u D je jednak
2
av
av av ∞v

Z 2π
1
aDav
A0 = 2
(χ(Dav 2
(Rϕ )) + χ(Dav (σx Rϕ )))dϕ
4π 0

(2.99)
Z 2π
1
= (1 + 4 cos ϕ + 4 cos2 ϕ + 1)dϕ = 2,
4π 0

Z 2π
1
aDav
B0 = 2
(χ(Dav 2
(Rϕ )) − χ(Dav (σx Rϕ )))dϕ
4π 0

(2.100)
Z 2π
1
= (1 + 4 cos ϕ + 4 cos2 ϕ − 1)dϕ = 1,
4π 0
2.1. OPXTI PRINCIPI 21
Z 2π
1
aDav
Em = (2 cos mϕχ(Dav2
(Rϕ )))dϕ
4π 0
Z 2π
1
= 2 cos mϕ(1 + 4 cos ϕ + 4 cos2 ϕ)dϕ,
4π 0
Z 2π
1
= (e±i(m±1)ϕ + 3e±imϕ + e±i(m±2)ϕ )dϕ,
(2.101)
4π 0
= 2δm,±1 + δm,±2 + 3δm,0 .

Prilikom izvoea 2.101, koristili smo

(2.102)
Z 2π
ei(a−b)ϕ dϕ = 2πδa,b .
0

Kako IR-e E postoje samo za prirodne brojeve m ≥ 1, zak uqujemo da je

razlagae D sledee
2
av
m

2
D = 2A ⊕ B ⊕ 2E ⊕ E .
av 0 0 (2.103) 1 2

Projektor na IR-u A reprezentacije D je jednak

0
2
av
Z 2π
D2 1 2 2
PA0av = (Dav (Rϕ ) + Dav (σx Rϕ ))dϕ
4π 0
 2c2 −2sc 0 −2sc 2s2 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0
Z 2π  0 0 2c 0 0 −2s 0 0 0 
1  02 0 0 0 02 0 0 0 0 
=  2s 2sc 0 2sc 2c 0 0 0 0  dϕ
4π 0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 
0 0 0 0 0 0 2c −2s 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0
 1 0 0 0 1 00 0 00 0  0 0 0 0 0 0 2
0 0 0 0 0 0 0 0 0

(2.104)
0 0 0 0 0 0 0 0 0
1 01 00 00 00 01 00 00 00 00 
=
2  00 00 00 00 00 00 00 00 00 
0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 2

i daje nam svojstvene vektore

1 0
0 0

|A0 11i = √
1
2
 00 
1
0
1  00 
= √ (|1i |1i + |2i |2i), |A0 21i = 
2  00  = |3i |3i ,
 (2.105)
0 0
0 0
0 1

tako da su tenzori koji se transformixu po IR-i A 0

A0 ,1 1 1 1 0 0
T = √ (|1i h1| + |2i h2|) = √ 0 1 0 ,
2 2 000
 
0 0 0
T A0 ,2 = |3i h3| = 0 0 0 ,
(2.106)
0 0 1
A0 A0 ,1 A0 ,2
T = αT + βT .
22 GLAVA 2. REXE A
Projektor na IR-u B 0

Z 2π
D2 1 2 2
PB0av = (Dav (Rϕ ) − Dav (σx Rϕ ))dϕ
4π 0
 0 0 0 0 0 0 0 0 0
2sc 2c2 0 −2s2 −2sc 0 0 0 0
1
Z 2π  0 02 0 0 0 0 0 0 0
 2sc −2s 0 2c2 −2sc 0 0 0 0 
=  0 0 0 0 0 0 0 0 0  dϕ
4π 0  0 0 2s 0 0 2c 0 0 0 
0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 2s 2c 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0 
0 1 0 −1 0 0 0 0 0
 00
(2.107)
0 0 0 0 0 0 0 0
1 −1 0 1 0 0 0 0 0
= 0 0 0 0 0 0 0 0 0
2 0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0 0
0 0
0 0
0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0

daje nam svojstveni vektor

 0 
1

(2.108)
0
1  −1  1
|B0 11i = √  0  = √ (|1i |2i − |2i |1i).
2  0 
0
2
0
0

Tenzor koji se transformixe po IR-i B je 0

1 1  0 1 0
T B0 = √ (|1i h2| − |2i h1|) = √
2
−1 0 0 .
2 0 00
(2.109)
Ireducibilne tenzorske komponente χ koje se transformixu po IR-ama E i
E se odreuju na sliqan naqin.
1
2

10. Hamiltonijan perturbacije H se transformixe kao D ...D . Da bismo

0 −1

odredili ireducibilne tenzorske komponente H korisno je koristiti repreze- 0

pv pv

ntaciju D = D ⊗ D . Polarno-vektorska reprezentacija elemenata C

2 s

(s = 0, ..., 5) grupe C je
pv pv
6
pv 6

cos 2π
(2.110)
s − sin 2π
 
6 6
s
s
D (C ) = pv 6 . sin 6 s cos 2π
2π
6
s
1

Koristei 2.110 moemo da odredimo karakter reprezentacija D i D pv

2
pv

2π
χ(Dpv (C6s )) = 1 + 2 cos s,
6
2
χ(Dpv (C6s )) = χ2 (Dpv (C6s )) = (1 + 2 cos
2π 2
6
s) . (2.111)
Broj pojav ivaa IR-e A u D (tabela 2.7) je
m
2
pv
2.1. OPXTI PRINCIPI 23
Tabela 2.7: Ireducibilne reprezentacije grupe C i karakteri reprezentacija D
i .
2
Dpv
6 pv

C6 C6s
m ∈ (−3, 3]
2π
Am ei 6 ms
χ(Dpv ) 1 + 2 cos 2π
6
s
2 2π 2
χ(Dpv ) (1 + 2 cos 6 s)

D2 1X ∗ 1 X −i 2π ms 2π
ampv = χ (Am (C6s ))χ(Dpv
2
(C6s )) = e 6 (1 + 2 cos s)2
6 s 6 s 6
1 X −i 2π ms 2π 2π
= e 6 (1 + 4 cos s + 4 cos2 s)
6 s 6 6

=
1 X −i 2π ms
6 s
(3e 6
2π 2π
+ 2e−i 6 s(m±1) + 2e−i 6 s(m±2) ). (2.112)
Ukoliko iskoristimo da je
X 2π
ei n (a−b)s = nδa,b , (2.113)
s

zak uqujemo da vai

D2
ampv = 3δm,0 + 2δm,±1 + δm,±2 . (2.114)
Konaqno, razlagae D na IR-e je
2
pv

2
Dpv = 3A0 ⊕ 2A1 ⊕ 2A−1 ⊕ A2 ⊕ A−2 . (2.115)
Ireducibilne tenzorske komponente H se mogu transformisati po nekoj od
0

IR-a datih u 2.115. Naravno, IR-u A treba odbaciti jer se po oj trans-
formixu skalari, te u tom sluqaju nema smisla govoriti o perturbaciji.
0

Generalno, matriqni element prelaza iz staa |νt m i koje se transformixe

po IR-i D u stae |µt m i koje se transformixe po IR-i D pod dejstvom
ν
ν ν
µ

perturbacije H koja se transfomixe po IR-i D je nenulti ukoliko se u

0 (λ)
µ µ
λ

razlagau reprezentacije D ⊗ D ⊗ D pojav uje jediniqna reprezentacija

µ∗ λ ν

6 0 za A ∈ D ⊗ D ⊗ D . (2.116)
0 (λ) µ∗ λ ν
hµt m | H |νt m i =
µ µ ν ν 0

U naxem sluqaju, dozvo eni prelazi u sistemu sa simetrijom C pod de- 6

24 GLAVA 2. REXE A
lovaem perturbacije koja se transformixe po IR-i A je 1
5

A
A∗−1 ⊗ A1 ⊗ A−2 = A0 , |−2i −→
1
|−1i ,
A
A∗0 ⊗ A1 ⊗ A−1 = A0 , |−1i −→
1
|0i ,
A
A∗1 ⊗ A1 ⊗ A0 = A0 , |0i −→
1
|1i ,
A
A∗2 ⊗ A1 ⊗ A1 = A0 , |1i −→
1
|2i ,
A
A∗3 ⊗ A1 ⊗ A2 = A0 , |2i −→
1
|3i ,
A∗−2 ⊗ A1 ⊗ A3 = A0 , |3i −→
1 A
|−2i . (2.117)
Za perturbaciju A dozvo eni prelazi su
−1

A−1
A∗3 ⊗ A−1 ⊗ A−2 = A0 , |−2i −−→ |3i ,
A−1
A∗−2 ⊗ A−1 ⊗ A−1 = A0 , |−1i −−→ |−2i ,
A−1
A∗−1 ⊗ A−1 ⊗ A0 = A0 , |0i −−→ |−1i ,
A−1
A∗0 ⊗ A−1 ⊗ A1 = A0 , |1i −−→ |0i ,
A−1
A∗1 ⊗ A−1 ⊗ A2 = A0 , |2i −−→ |1i ,
A−1
A∗2 ⊗ A−1 ⊗ A3 = A0 , |3i −−→ |2i . (2.118)
Za perturbaciju A su dozvo eni prelazi
2

A
A∗0 ⊗ A2 ⊗ A−2 = A0 , |−2i −→
2
|0i ,
A
A∗1 ⊗ A2 ⊗ A−1 = A0 , |−1i −→
2
|1i ,
A
A∗2 ⊗ A2 ⊗ A0 = A0 , |0i −→
2
|2i ,
A
A∗3 ⊗ A2 ⊗ A1 = A0 , |1i −→
2
|3i ,
A
A∗−2 ⊗ A2 ⊗ A2 = A0 , |2i −→
2
|−2i ,
A∗−1 ⊗ A2 ⊗ A3 = A0 , |3i −→
2 A
|−1i . (2.119)
Konaqno, dozvo eni prelazi pod delovaem perrturbacije A su −2

A−2
A∗2 ⊗ A−2 ⊗ A−2 = A0 , |−2i −−→ |2i ,
A−2
A∗3 ⊗ A−2 ⊗ A−1 = A0 , |−1i −−→ |3i ,
A−2
A∗−2 ⊗ A−2 ⊗ A0 = A0 , |0i −−→ |−2i ,
A−2
A∗−1 ⊗ A−2 ⊗ A1 = A0 , |1i −−→ |−1i ,
A−2
A∗0 ⊗ A−2 ⊗ A2 = A0 , |2i −−→ |0i ,
A−2
A∗1 ⊗ A−2 ⊗ A3 = A0 , |3i −−→ |1i . (2.120)
Na slici 2.3 su prikazani svi dozvo eni prelazi.
5 oznaqiemo vektor IR-e Am kao |mi
2.1. OPXTI PRINCIPI 25

Slika 2.3: Skica dozvo enih prelaza u sistemu sa grupom simetrije C pod de-
jstvom perturbacije H = |pi hp|.
0
6

11. • Dimenzija i bazisni vektori jednoqestiqnog prostora staa su

1
dimH = 2, β(H) = {|1i = ( ) , |2i = ( )},
0 (2.121) 0
1

dok za kompozitni prostor H = H ⊗ H vai

uk

2
dimH = (dimH) = 4, β(H ) = {|11i , |12i , |21i , |22i}.
uk uk (2.122)
Po definiciji, simetrizator S i antisimetrizator A su jednaki
S=
1 X
N!
D(π), A =
1 X
N!
(−1) D(π), (2.123) π̃

π π

gde je N broj qestica (broj jednoqestiqnih prostora staa), π element

permutacione grupe, dok je D(π) reprezentacija elementa permutacione
grupe. U definiciji antisimetrizatora (−1) je 1 ukoliko se element π̃

permutacione grupe π sastoji od parnog broja transpozicija (parnost

broja transpozicija je invarijanta), dok −1 govori da je broj transpozi-
cija pomou kojih se moe dobiti π neparan.
U sluqaju N = 2, permutaciona grupa se sastoji od dva elementa, iden-
tiqnog elementa e i transpozicije τ . Kako vai
e e e e
|11i →
− |11i , |12i →
− |12i , |21i →
− |21i , |22i →
− |22i ,
τ
|11i →
τ
− |11i , |12i →
τ
− |21i , |21i →
τ
− |12i , |22i →
− |22i , (2.124)
zak uqujemo da je
 
1
D(e) = I4 , D(τ ) = 1 ,
1
1
 
1 1 211
S = (D(e) + D(τ )) = 1 1 ,
2! 2 2

(2.125)
 
1 1 00 01 −10 0
0
A = (D(e) − D(τ )) = .
2! 2 00 −1 1 0
0 0 0
26 REXE A GLAVA 2.
S i A su projektori na simetriqan i antisimetriqan potprostor i daju
nam simetrizovane i antisimetrizovane vektore
1
|S1i = |11i , |S2i = |22i , |S3i = √ (|12i + |21i),
2
1
|A1i = √ (|12i − |21i).
2
(2.126)
• U ovom sluqaju dimenzija i bazisni vektori jednoqestiqnog prostora staa
su
(2.127)
     
1 0 0
dimH = 3, β(H) = {|1i = , |2i =0 , |3i = }, 1 0

dok za kompozitni prostor H = H ⊗ H vai

0 0 1

uk

dimHuk = (dimH)2 = 9,
(2.128)
β(Huk ) = {|11i , |12i , |13i , |21i , |22i , |23i , |31i , |32i , |33i}.
Identiqan element e i transpozicija τ transformixu bazisne vektore
H na sledei naqin
uk
e e e e e
|11i →
− |11i , |12i →
− |12i , |13i →
− |13i , |21i →
− |21i , |22i →
− |22i ,
e e e e
|23i →
− |23i , |31i →
− |31i , |32i →
− |32i , |33i →
− |33i ,
τ τ τ τ τ
|11i →
− |11i , |12i →
− |21i , |13i →
− |31i , |21i →
− |12i , |22i →
− |22i ,
τ
|23i →
τ
− |32i , |31i →
τ
− |13i , |32i →
τ
− |23i , |33i →
− |33i , (2.129)
tako da dobijamo 1 
1
1
 1 
D(e) = I4 , D(τ ) =  1 ,
 1 
1
1
1
2 
1 1
1 1
1 1 1 1 
S = (D(e) + D(τ )) =  2 ,
2! 2 1
1
1
1 
1 1
2
0 
1 −1

(2.130)
1 −1
1 1 −1 1

A = (D(e) − D(τ )) =  .
 
0
2! 2 −1
1
1
−1 
−1 1

Simetrizovani i antisimetrizovani vektori u ovom sluqaju su

0

|S1i = |11i , |S2i = |22i , |S3i = |33i ,

1 1 1
|S4i = √ (|12i + |21i), |S5i = √ (|13i + |31i), |S6i = √ (|23i + |32i),
2 2 2
1 1 1
|A1i = √ (|12i − |21i), |A2i = √ (|13i − |31i), |A3i = √ (|23i − |32i).

(2.131)
2 2 2
2.1. OPXTI PRINCIPI 27
• Konaqno, za tri 2D prostora ukupan prostor staa H = H ⊗ H ⊗ H je
dimenzije 2 = 8. Bazisni vektori su
3
uk

β(Huk ) = {|111i , |112i , |121i , |122i , |211i , |212i , |221i , |222i}. (2.132)
Permutaciona grupa S je dimenzije 3! = 6, sa elementima
3

{(123), (231), (312), (321), (213), (132)}

| {z } | {z }
(2.133)
cikliqne perm. anticikliqne perm.

Elementi permutacione grupe S permutuju bazisne vektore na sledei

naqin 3

(123) (231) (312)

|111i −−−→ |111i , |111i −−−→ |111i , |111i −−−→ |111i ,
(123) (231) (312)
|112i −−−→ |112i , |112i −−−→ |121i , |112i −−−→ |211i ,
(123) (231) (312)
|121i −−−→ |121i , |121i −−−→ |211i , |121i −−−→ |112i ,
(123) (231) (312)
|122i −−−→ |122i , |122i −−−→ |221i , |122i −−−→ |212i ,
(123) (231) (312)
|211i −−−→ |211i , |211i −−−→ |112i , |211i −−−→ |121i ,
(123) (231) (312)
|212i −−−→ |212i , |212i −−−→ |122i , |212i −−−→ |221i ,
(123) (231) (312)
|221i −−−→ |221i , |221i −−−→ |212i , |221i −−−→ |122i ,
(123) (231) (312)
|222i −−−→ |222i , |222i −−−→ |222i , |222i −−−→ |222i , (2.134)

(321) (213) (132)

|111i −−−→ |111i , |111i −−−→ |111i , |111i −−−→ |111i ,
(321) (213) (132)
|112i −−−→ |211i , |112i −−−→ |112i , |112i −−−→ |121i ,
(321) (213) (132)
|121i −−−→ |121i , |121i −−−→ |211i , |121i −−−→ |112i ,
(321) (213) (132)
|122i −−−→ |221i , |122i −−−→ |212i , |122i −−−→ |122i ,
(321) (213) (132)
|211i −−−→ |112i , |211i −−−→ |121i , |211i −−−→ |211i ,
(321) (213) (132)
|212i −−−→ |212i , |212i −−−→ |122i , |212i −−−→ |221i ,
(321) (213) (132)
|221i −−−→ |122i , |221i −−−→ |221i , |221i −−−→ |212i ,
(321) (213) (132)
|222i −−−→ |222i , |222i −−−→ |222i , |222i −−−→ |222i . (2.135)
28 GLAVA 2. REXE A
Reprezentacija elemenata grupe je
1  1 
1 1
1 1
D(123) = I8 , D(231) =  1 1
 , D(312) =  ,
   
1 1
1 1
1 1
1 1
1  1 
1 1
1 1
D(321) =  1 1
 , D(213) =  ,
   
1 1
1 1
1 1
1 1
1 

(2.136)
1
1
D(132) =  1
.
 
1
1
1

Antisimetrizator je jednak 0,
1

1
(2.137)
A = (D(123) + D(231) + D(312) − D(213) − D(321) − D(132)) = 0,
6
zato xto je dimenzija jednoqestiqnog prostora staa (2) maa od broja
qestica/kompozitnih sistema (3). Simetrizator je jednak
1
S = (D(123) + D(231) + D(312) + D(213) + D(321) + D(132)),
6
6 

(2.138)
2 2 2
1 2 2
2
2
2 2
= ,

2 2 2
6

2 2 2
2 2 2

i daje nam simetrizovane vektore

6

1
|S1i = |111i , |S2i = |222i , |S3i = √ (|112i + |121i + |211i),
3
1
|S4i = √ (|122i + |212i + |221i).
3
(2.139)
12. Kvadrat polarno-vektorske reprezentacije je jednak D = D ⊗D . Elementi 2

C grupe C se reprezentuju u D i D na sledei naqin (c = cos ( s), s =

pv pv pv
s 2 2π

sin ( s))
4 4 pv pv 4
2π
4
 c2 −sc −sc s2

sc c2 −s2 −sc

(2.140)

cos 2π s − sin 2π s
  c −s 
4 4 2 c2 −sc
Dpv (C4s ) = 2
, Dpv (C4s ) =  ssc2 −s .
 
sin 4 s cos 2π
2π
4
s sc sc c2
1  s c 
c −s
s c

Po definiciji, simetrizovani i antisimetrizovani kvadrat polarno-vektorske

1

reprezentacije su jednaki [D ] = SD i {D } = AD , respektivno. U naxem

2 2 2 2

sluqaju, bazis D je {|1i , |2i , |3i} (dimenzije 3), dok je bazis D

pv
pv pv pv pv
2
pv

{|11i , |12i , |13i , |21i , |22i , |23i , |31i , |32i , |33i}. (2.141)
2.1. OPXTI PRINCIPI 29
C42 C43
1 1 1 1
C4 e C4

1 −i -1 i
A0

1 i -1 −i
A−1

1 -1 1 -1
A1

3 1 -1 1
A2

6 0 2 0
χ(Dpv )
2

3 1 -1 1
χ([Dpv ])
2
χ({Dpv })

Tabela 2.8: IR-e grupe C i karakteri reprezentacija D , [D ] i {D }.

4 pv
2
pv
2
pv

Simetrizator i antisimetrizator u ovom sluqaju je dat u jednaqini 2.130 iz

prethodnog zadatka, u kom smo razmatrali sluqaj 2 prostora dimenzije 3, xto je
identiqno sluqaju koji sada analiziramo. Matriqna reprezentacija [D ](C ) 2 s

i {D }(C ) je
2
pv
s
4
pv 4

 2c2 −2sc −2sc 2s2


2sc c2 −s2 c2 −s2 −2sc

(2.142)
c −s c −s
2 1 2sc c2 −s2 c2 −s2 −2sc

[Dpv ](C4s ) =

 2 2sc 2c2
2  2s 2sc

s c s c 
c −s c −s
s c s c
2
0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 c2 +s2 0 −c2 −s2 0 0 0 0 0

(2.143)
 0 20 2 c 0 0 −s −c s 0
2 1  0 −c −s 0 c2 +s2 0 0 0 0 0
{Dpv }(C4s ) = 0 0 0 0 0 0 0 0 0.
2 0 0 s 0 0 c −s −c 0
0 0 −c 0 0 s c −s 0
0 0 −s 0 0 −c s c 0

U tabeli 2.8 su dati karakteri D , [D ], {D } i IR-a grupe C . Karakteri

0 0 0 0 0 0 0 0 0
2 2

[D ] i {D } se mogu nai i indirektno, koristei karaktere D i formule

pv pv pv 4
2 2
pv pv pv

1 2 
χ([D2 ](g)) = χ (D(g)) + χ(D(g 2 )) ,
2
1 2
(2.144)

χ({D2 }(g)) = χ (D(g)) − χ(D(g 2 )) .
2
Razlagae [D ] i {D } na IR-e je sledee
2
pv
2
pv

2
[Dpv ] = 2A0 ⊕ A1 ⊕ A−1 ⊕ 2A2 ,
2
{Dpv } = A0 ⊕ A1 ⊕ A−1 . (2.145)
Prvo emo nai svojstvene vektore [D 2
pv ]. Projektori i svojstveni vektori su
2 0 0 0 2 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0
A0
P[D 2
pv ]
1  00 00 00 00 00 00 00 00 00 
= 
4 00 00 00 00 00 00 00 00 00
 
1
2 0 0 0 2 0 0 0 0  → |A0 11i = √ (|11i + |22i), |A0 21i = |33i ,
2
(2.146)
0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 4
30 GLAVA 2. REXE A
0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0
A 1  00 0
0
1
0
0
0
0
0
i
0
1
0
i
0
0
0 1
P[D−1
2
pv ]
= 0 0 0
−i
0 0 0 0
−i
0 0 → |A−1 11i = (|13i + |31i + i |23i + i |32i),
4 0
0
0
0 1
0
0
0
0
1
i 1
1
i
0
0
2
0 0 −i 0 0 1 −i 1 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0
−i −i
A1 1  00 0
0
1
0
0
0
0
0 0
1
0 0
0
0 1
P[D 2
pv ]
= 0 0 0 0 0 0 0 0 0 → |A1 11i = (|13i + |31i − i |23i − i |32i),
4 0
0
0
0
i
1
0
0
0
0
1
−i
i
1
1
−i
0
0
2
0 0 i 0 0 1 i 1 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0

 2 0 0 0 −2 0 0 0 0
0 2 0 2 0 0 0 0 0
A2 1  00 0
2
0
0
0
2
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0 1
P[D 2
pv ]
=  −2 0 0 0 2 0 0 0 0 → |A2 11i = √ (|11i − |22i),
4  0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
2
0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0
1
|A2 21i = √ (|12i + |21i).
2
(2.147)
Projektori i svojstveni vektori {D } su 2
pv

0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 2 0 −2 0 0 0 0 0

A0 1  00 0 0
−2 0
0 0 0
2 0 0
0 0 0
0 0 0 1
P{D 2 = 0 0 0 0 0 0 0 0 0  → |A0 11i = √ (|12i − |21i),
pv } 4 0
0
0 0
0 0
0 0 0
0 0 0
0 0 0
0 0 0
2
0 0 0 0 0 0 0 0 0
 00 0 0
0 0
0 0 0
0 0 0
0 0 0
0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0
 00 0 1 0 0 i −1 −i 0 
A 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1
P{D−1 = 0 0 0  → |A−1 11i = (|13i − |31i + i |23i − i |32i),
0 0 0 0 0 0
2
pv } 4 0 −i i −1 0  2
0 0 0 1
0 −1 0 0 −i
0 1 i 0
0 0 i 0 0 −1 −i 1 0
 00 0 0
0 0
0 0 0
0 0 0
0 0 0
0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0
 00 0 1 0 0 −i −1 i 0 
A1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1
P{D = 0 0 0  → |A1 11i = (|13i − |31i − i |23i + i |32i).
0 0 0 0 0 0
2
pv } 4 −i −1 0  2
0 0 i 0 0 1
0 −1 1 −i 0
0 0 0 i
0 0 −i 0 0 −1 i 1 0

(2.148)
0 0 0 0 0 0 0 0 0

13. Bazis kvadratnih monoma je xestodimenzionalan i qine ga vektori {x , y , z , 2 2 2

xz, yz, xy}. Grupa C ima dva koseta, C i σ C (s = {0, 1, 2, 3}). Elementi s s

grupe x i y ili permutuju (do-na znak) ili ostav aju istim (do-na znak), dok
4v 4 x 4

se z slika uvek u samog sebe. Na osnovu toga sledi invarijantnost prostora

kvadratnih monoma, jer e se x , y , xz i yz slikati u sebe ili permutovati,
2 2

dok se xy i z uvek slika u sebe. Elementi grupe se u gore definisanom bazisu

2

reprezentuju na sledei naqin

2.1. OPXTI PRINCIPI 31
Tabela 2.9: Ireducibilne reprezentacije grupe C 4v i karakter reprezentacije D.
IR e C4 C42 C43 σx σx C4 σx C42 σx C43
A0 1 1 1 1 1 1 1 1
B0 1 1 1 1 -1 -1 -1 -1
A2 1 -1 1 -1 1 -1 1 -1
B2 1 -1 1 -1 -1 1 -1 1
E ( 10 01 ) ( 0i −i
0
) ( −1 0
0 −1 ) ( −i
0 i
0
) ( 01 10 ) ( 0i −i
0
) 0 −1
( −1 0 )
0 i
( −i 0)
χ(E) 2 0 -2 0 0 0 0 0
χ(D) 6 0 2 0 2 2 2 2

 1

1
D(e) = I6 , D(C4 ) =  1
−1
 , D(C42 ) = Diag[1, 1, 1, −1, −1, 1],
1
−1
 1

1
D(C43 ) =  1
1
 , D(σx ) = Diag[1, 1, 1, 1, −1, −1],
−1
−1
 1

1
D(σx C4 ) =  1
−1
 , D(σx C42 ) = Diag[1, 1, 1, −1, 1, −1],
−1
1

(2.149)
1 !
1
D(σx C43 ) = 1
1 .
1
1

Karakteri IR-a grupe C i reprezentacije D su dati u tabeli 2.9. Razlagae

reprezentacije D na IR-e je 4v

D = 2A ⊕ A ⊕ B ⊕ E. (2.150) 0 2 2

Svojstveni vektori i projektori su

4 4 0 0 0 0!
1 4 4 0 0 0 0
P A0 = 0
0
0
0
8
0
0 0 0
0 0 0 →
8 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0

(2.151)
1! 0!
1 1 1 0
|A0 11i = √ 0
0 = √ (x2 + y 2 ), |A0 21i = 1
0 = z2.
2 0 2 0
0 0

 −4
  

(2.152)
4 0 0 0 0 1
1 −4 4 0 0 0 0 1 −1 1
P A2 =  0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0 → |A2 11i = √  00  = √ (x2 − y 2 ).
8 0 0 0 0 0 0 2 0 2
0 0 0 0 0 0 0

(2.153)
0 0 0 0 0 0! 0!
0 0 0 0 0 0 0
P B2 = 0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0 → |B2 11i = 0
0 = xy.
0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 1 1
32 GLAVA 2. REXE A
   
0 0 0 0 0 0 0
2 0 0 0 0 0 0 1 0 1
P E11 =  00 0
0
0
0
0 0 0
2 2i 0 → |E11i = √  01  = √ (xz − iyz),
8 0 0 0 −2i 2 0 2 −i 2
0
0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0
2 0 0 0 0 0 0
P E21 =  00 0
0
0
0
0 0 0
2 2i 0 →
8 0 0 0 2i −2 0
0 0 0 0 0 0

(2.154)
0!
E21 1 0
0
1
|E21i = P |E11i = √ 1 = √ (xz + iyz).
2 i 2
0

2.2 Invarijantni polinomi

Tabela 2.10: Karakter IR-e A grupe C i karakteri reprezentacija D , [D ] i 2
3
[Dpv ] . 0 4 pv pv

C42 C43
1 1
C4 e C4

3 1
A0 1 1

6 0
Dpv −1 1
2

10 0
[Dpv ] 2 0
3
[Dpv ] −2 0

1. Da bismo odrediti invarijantne polinome n-tog stepena, potrebno je odrediti

simetrizovani n-ti stepen polarno-vektorske reprezentacije (ukoliko radimo
sa polarnim vektorima kao xto su koordinate) ili simetrizovani n-ti stepen
aksijalno-vektorske reprezentacije (magnetizacija).
Kako je nalaee simetrizovanog kvadrata zahtevan i zamoran posao, u zadaci-
ma koji slede neemo koristiti simetrizator, ali emo kroz karaktere simetri-
zovanog n-tog stepena voditi raquna o dozvo enom broju invarijantnih poli-
noma.
Za reprezentaciju D(g) elementa g grupe G, simetrizovani kvadrat i simetri-
zovani trei stepen su jednaki
1
χ([D2 ](g)) = (χ2 (D(g)) + χ(D(g 2 ))),
2
1 1 1
(2.155)
χ([D3 ](g)) = χ3 (D(g)) + χ(D(g))χ(D(g 2 )) + χ(D(g 3 )).
6 2 3
U konkretnom primeru, grupa simetrije je C dok je reprezentacija koju anal-
iziramo D . Kakoje
pv
4

cos 2π s − sin 2π
(2.156)

s 4 4
s 2π s
D (C ) =
pv 4
2π , χ(D (C )) = 1 + 2 cos s,
sin 4 s cos 2π s pv 4
4
4
moemo lako nai karaktere koji su potrebni za odreivae invarijantnih
1

polinoma prvog, drugog i treeg stepena (tabela 2.10),

a = 1, a
Dpv
= 2, a
A0 = 2.A0
2 ]
[Dpv
A0 (2.157)
3 ]
[Dpv
2.2. INVARIJANTNI POLINOMI 33
Invarijantni tenzor prvog reda dobijamo rexavaem jednaqine
Dpv (C4 ) ⊗ A∗0 (C4 ) |xi = |xi ,
 −1   x1   x1 
1 x2
x3
= xx23 →
1
x1 = x2 = 0, x3 = 1 →
(2.158)
 
0
|A0 11i1 = 0 = z.
1

Invarijantni tenzor drugog reda dobijamo rexavaem jednaqine

2
Dpv (C4 ) ⊗ A∗0 (C4 ) |xi = |xi ,
 
1

 −1 

 −1   x1   x1 
 x2
 x2

 −1  x3
  x4   xx34 
 1   x5  =  x5  →
   x6   x6 
 1  x7 x7
  x8 x8
 −1  x 9 x9
 
 1 
1
x2 = x3 = x4 = x6 = x7 = x8 = 0, x1 = x5 , x9 = x9 →
1
0
1  00 
|A0 11i2 = √ 
2 0

2 2
1 ≈ x + y ,
0  norma je nebitna
0
0
0
0
 00 
|A0 21i2 =  2
 00  = z .
 (2.159)
0
0

Pre nego xto krenemo sa odreivaem invarijantnih polinoma treeg reda,

1

primetimo da vai tvree da je proizvod invarijantnih polinoma invari-

jantni polinom. Tako, znajui da je z invarijantni polinom prvog reda, lako
zak uqujemo da je z invarijantni polinom drugog reda. Polinom x +y nismo
2 2 2

mogli da "pogodimo". Xto se tiqe invarijantnih polinoma treeg reda, po-

liomi z i z(x + y ) su sigurno meu ima. Kako smo odredili da je broj
3 2 2

invarijantnih polinoma treeg reda upravo 2, ispostav a se da nije potrebno

traiti invarijantne polinome treeg stepena koristei D . 3

Konaqno, invarijantni polinom do treeg reda se moe napisati kao

pv

2 2
P (x, y, z) = αz + β(x + y ) + γz + δ(x + y )z + ηz .
3
2
(2.160)
2 2 3

2. Polarno-vektorska reprezentacija elemenata grupe C je  ∞v

cos ϕ − sin ϕ cos ϕ − sin ϕ
  
Dpv (Rϕ ) = , Dpv (σx ) = diag[1, −1, 1], Dpv (σx Rϕ ) = − sin ϕ − cos ϕ ,
(2.161)
sin ϕ cos ϕ
1 1
34 GLAVA 2. REXE A
1 1
C∞v Rϕ σx Rϕ

1
A0

2
Dpv 1 + 2 cos ϕ
2
[Dpv ] 2(1 + cos ϕ + cos 2ϕ)

Tabela 2.11: Karakter IR-e A grupe C i karakteri reprezentacija D i [D ].

0 ∞v pv
2
pv

Na osnovu (2.161) se jednostavno odreuju D (R ) i D (σ R ) (c = cos ϕ, s = 2 2

sin ϕ)
pv ϕ pv x ϕ

 c2 −sc −sc s2

sc c2 −s2 −sc
 c −s 
2 c2 −sc
2
Dpv (Rϕ ) =  ssc2 −s ,
 
sc sc c2
 s c 
c −s
s c
1
 
c2 −sc −sc s2
−sc −c2 s2 sc

(2.162)
 c −s 
s2 −c2 sc
2
 −sc 
Dpv (σx Rϕ ) = 
 s2 sc sc c2
.

−s −c
c −s
 
−s −c
1

Karakteri D su jednaki
pv

(2.163)
χ(Dpv (Rϕ )) = 1 + 2 cos ϕ, χ(Dpv (σx Rϕ )) = 1.

Da bismo izraqunali simetrizovani kvadrat polarno-vektorske reprezentacije,

potrebni su nam karakteri χ(D (R )) i χ(D (σ R ) ). Koristei da je

2 2

R = R i (σ R = R = e, karakteri se lako odreuju (tabela 2.11), kao i

pv ϕ pv x ϕ
2

2

broj pojav ivaa IR-e A u reprezentacijama D i [D ]

ϕ 2ϕ x ϕ 0
0 pv
2
pv
Z 2π
D 1
aA0pv = (1 + 2 cos ϕ + 1)dϕ = 1,
4π 0
Z 2π
[D2 ] 1
aA0pv = (2 + 2 cos ϕ + 2 cos 2ϕ + 2)dϕ = 2.
(2.164)
4π 0

Dakle, postoji 1 invarijantni polinom prvog reda i 2 invarijantna polinoma

drugog reda. Projektor na IR-u A reprezentacije D je jednak
0 pv
Z 2π Z 2π 
D 1 1 2 cos ϕ −2 sin ϕ 0

PA0pv = (Dpv (Rϕ ) + Dpv (σx Rϕ ))dϕ = 0 0 0 dϕ
4π 4π 0 0 0 2

(2.165)
 0
0 0 0
= 0 0 0 ,
0 0 1

i daje nam prvi svojstveni vektor (invarijantni polinom prvog reda)

(2.166)
 
0
|A0 11i1 = 0 = z.
1
2.3. NORMALNE MODE 35
Projektor na IR-u A reprezentacije D je jednak
0
2
pv
Z 2π
D2 1 2 2
PA0pv = (Dpv (Rϕ ) + Dpv (σx Rϕ ))dϕ
4π 0
 2c2 −2sc 0 −2sc 2s2 0 0 0 0

Z 2π  00 00 2c 0 0
0
0 0 0 0 0
0 −2s 0 0 0 
1  02 0 0 0 02 0 0 0 0 
=  2s 2sc 0 2sc 2c 0 0 0 0  dϕ
4π 0  0 0 0 0 0 0 0 0 0 
0 0 0 0 0 0 2c −2s 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 1
1 0 0 0 1 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0

=
1  00 00 00 00 00 00 00 00 00 

1 0 0 0 1 0 0 0 0
2  00 00 00 00 00 00 00 00 00 
(2.167)
0 0 0 0 0 0 0 0 0

i daje nam invarijantne polinome drugog reda

0 0 0 0 0 0 0 0 2

1 0
0 0

|A0 11i2 = √
1
2
 00 
1
0
 00 
≈ x2 + y 2 , |A0 21i2 =  2
 00  = z .
 (2.168)
0 0
0 0

Opxti oblik invarijantnog polinoma do drugog reda za grupu simetrije C

0 1

je ∞v

P (x, y, z) = αz + β(x + y ) + γz .
2 (2.169)
2 2 2

2.3 Normalne mode

Geometrijske transformacije koje ostav aju sistem nepromeenim se mogu fakto-
risati tako da jedan faktor odraava preslikavae meu razliqitim atomima iste
vrste (permutaciono dejstvo), a drugi opisuje transformaciju u R na standardni 3

naqin (polarno-vektorska reprezentacija i za koordinate i za impulse). Reprezenta-

cija koja oslikava ovakvo delovae geometrijskih transformacija sistema je di-
namiqka reprezentacija, D , i jednaka je tenzorskom proizvodu permutacione, D ,
din

i polarno-vektorske reprezentacije, D pv
p

D =D ⊗D . din
p (2.170)
pv

Kretae krutog tela moe opisati kao kompozicija translacije (polarno-vektorsko

dejstvo), rotacije (aksijalno-vektorsko dejstvo) i vibracije. Dakle, vibraciona
reprezentacija je jednaka
D =D D D .
vib
din
pv (2.171) av

1. U ovom zadatku emo klasifikovati normalne mode molekula vode (slika 2.4),
grupe simetrije C . Permutacione reprezentacija je dimenzije 3 i reprezentu-
je elemente grupe C na sledei naqin (atomi H su numerisani brojevima 1 i
2v

2, dok kiseoniku odgovara broj 3)

2v

(2.172)
 
1
D (e) = D (σ C ) = I , D (C ) = D (σ ) =
p p x 2 3 . p 2 p x 1
1
36 GLAVA 2. REXE A
z
O,3

y
H,1 H,2

Slika 2.4: Molekul vode. Atomi vodonika su numerisani kao 1 i 2 i nalaze se na

y-osi, dok je kiseonik na z-osi i numerisan je brojem 3.
Tabela 2.12: Ireducibilne reprezentacije grupe C i karakter reprezentacija D , p

D ,D iD .
2v
din
pv av

1 1 ±1 ±1
C e C σ2v σ C 2 x x 2

1 -1 ±1 ∓1
A /B 0 0

χ(D ) 3 1 1 3
A /B 1 1

χ(D ) 3 -1 1 1
p

χ(D ) 3 -1 -1 -1
pv

χ(D ) 9 -1 1 3
av
din

Karakter D se moe nai direktno ili korixeem osobine da je trag jed-

nak zbiru svih atoma koje element grupe simetrije ostav a nepromeenim. U
p

naxem sluqaju e i σ C ostav ju sistem nepromeenim, dok je C i σ ostav aju

samo O fiksnim. x 2 2 x

Xto se tiqe reprezentacija D i D , one reprezentuju elemente grupe na

sledei naqin pv av

−1
(2.173)
 
D (e) = I , D
pv,av 3 (C ) =
pv,av , 2 −1
1
  1
  −1
Dpv (σx ) = −Dav (σx ) = −1 , Dpv (σx C2 ) = −Dav (σx C2 ) = 1 .
1 1

IR-e grupe C i karakteri reprezentacija D , D , D i D din 6

su dati u
tabeli 2.12. Razlagae D , D i D na IR-e je sledee
2v
pv av
din
p pv av

Dpv = A0 ⊕ A1 ⊕ B1 ,
Dav = B0 ⊕ A1 ⊕ B1 ,
Ddin = 3A0 ⊕ B0 ⊕ 2A1 ⊕ 3B1 . (2.174)
Konaqno, vibracione mode su sledee
Dvib = Ddin Dpv Dav = 2A0 ⊕ B1 . (2.175)
Karakter dinamiqke reprezentacije je jednak proizvodu karaktera permutacione i polarno-
6
vektorske reprezentacije.
2.3. NORMALNE MODE 37
z

Slika 2.5: Dvoatomski molekul sa razliqitim atomima. Grupa simetrija sistema

je C .
∞v

2. Grupa simetrije sistema sa slike 2.5 je jednaka C . Permutaciona reprezentacija

je jednaka ∞v

D (R ) = D (σ R ) = I ,
p ϕ p (2.176)
x ϕ 2

dok za reprezentacije D i D vaipv av

cos ϕ − sin ϕ cos ϕ − sin ϕ
     1

Dpv (Rϕ ) = sin ϕ cos ϕ , Dpv (σx ) = −1 , Dpv (σx Rϕ ) = − sin ϕ − cos ϕ ,
(2.177)
1 1 1
cos ϕ − sin ϕ − cos ϕ sin ϕ
, Dav (σx ) = ( −1 1 ) , Dav (σx Rϕ ) =



Dav (Rϕ ) = .
Treba napomenuti da je aksijalno-vektorska reprezentacija dimenzije 2, zato
sin ϕ cos ϕ sin ϕ cos ϕ

xto je broj rotacionih stepeni slobode linearnog molekula 2. IR-e grupe

C i karakteri D , D , D i D su dati u tabeli 2.13. Broj pojav ivaa
∞v p pv av
din

Tabela 2.13: Ireducibilne reprezentacije grupe C i karakteri reprezentacija

D,D ,D ,D .
∞v
din
p pv av

1
C R ∞v σ R ϕ x ϕ

0
A /B 0 ±10

2 2
χ(E ) 2 cos mϕ m

1
χ(D ) p

0
χ(D ) 1 + 2 cos ϕpv

2
χ(D ) 2 cos ϕ
av
din
χ(D ) 2(1 + 2 cos ϕ)

pojedinih IR-a u D , D i D je sledee

pv av
din

Z 2π
1
apv
A0 = (2 + 2 cos ϕ)dϕ = 1,
4π 0
Z 2π
pv 1
aB0 = (1 + 2 cos ϕ − 1)dϕ = 0,
4π 0

(2.178)
Z 2π
pv 1
aEm = (1 + 2 cos ϕ)2 cos mϕdϕ = δm,±1 + δm,0 ,
4π 0
38 GLAVA 2. REXE A
Z 2π
1
aav
A0 = 2 cos ϕdϕ = 0,
4π 0
Z 2π
av 1
aB0 = 2 cos ϕdϕ = 0,
4π 0
Z 2π
av 1
aEm = 4 cos ϕ cos mϕdϕ = δm,±1 ,
4π 0
Z 2π
din 1
aA 0 = (4 + 4 cos ϕ)dϕ = 2,
4π 0
Z 2π
din 1
aB0 = (2 + 4 cos ϕ − 2)dϕ = 0,
4π 0

(2.179)
Z 2π
din 1
aEm = (2 + 4 cos ϕ)2 cos mϕdϕ = 2(δm,±1 + δm,0 ),
4π 0

tako da je razlagae na IR-e jednako 7

Dpv = A0 ⊕ E1 ,
Dav = E1 ,
Ddin = 2(A0 ⊕ E1 ). (2.180)
Konaqno, vibraciona reprezentacija je jednaka
Dvib = Ddin Dpv Dav = A0 . (2.181)

m2

m1
Slika 2.6: Linearni molekul sa dva razliqita atoma masa m i m na z-osi. Grupa
simetrija sistema je C . ∞v
1 2

3. Da bismo naxli normalne mode sistema, pre svega je potrebno definisati

matricu V
V = (V ) = (
∂ V (0)
∂q ∂q
βj
αi),
2

αi βj
(2.182)
7 kod 2D IR-a je m ≥ 1.
2.3. NORMALNE MODE 39
koja predstav a drugi izvod potencijala. Simetrijska analiza nam pomae da
svojstveni problem Hamiltonijana svedemo na rexavae svojstvenog problema
dinamiqke matrice W
W = (W ) = √
1
m m
V , βj
αi (2.183)α β
βj
αi

qije svojstvene vrednosti predstav aju kvadrate frekvencija.

U sluqaju linearnog molekula sa razliqitim atomima mase m i m (slika
2.6) vai 1 2

P3
∂ 2 ( k2 a=1 (q1a − q2a )2 )
Vαiβj = ,
∂qαi ∂qβj
 
∂ k(q1i − q2i )(δα,1 − δα,2 )
=
∂qβj
= kδi,j (δα,1 − δα,2 )(δβ,1 − δβ,2 ), (2.184)
tako da je
βj
Wαi = √
k
mα mβ
δi,j (δα,1 − δα,2 )(δβ,1 − δβ,2 ). (2.185)
Ukoliko matriqno izrazimo V i W dobijamo 8

1 −1
 
1 −1
1 −1 
V = k  −1 1 ,
−1 1
−1 1
1
− √m1 m
 
m1 1 2
1
m1
− √m1 m

(2.186)
 1 2 
1
− √m1 m
 
m1 1 2
W = k  −√ 1 .
 
1
 m1 m2 m2 
 − √m1 m 1
m2

1 2
− √m1 m 1
m2
1 2

Kako dinamiqka reprezentacija komutira sa W , redukcija W se moe ostvari-

ti odreivaem svojstvenih vektora D . U prethodnom zadatku smo klasi-
din

fikovali vibracione mode ovog sistema koji ima simetriju C . Ispostavilo

se da postoji samo jedna vibraciona moda koja se transformixe po IR-i A . ∞v

Da bismo odredili D , potrebni su nam permutaciona i polarno-vektorska

din
0

8Obe matrice su dimenzije 6 × 6. Centralni gori (doi) 3 × 3 blok predstav a interakciju

atoma mase m1 (m2 ) sa samim sobom, dok dijagonalni gori i doi blok predstav aju interakciju.
40 GLAVA 2. REXE A
reprezentacija
Dp (Rϕ ) = Dp (σx Rϕ ) = I2 ,
 cos ϕ − sin ϕ   cos ϕ − sin ϕ 
Dpv (Rϕ ) = sin ϕ cos ϕ , Dpv (σx Rϕ ) = − sin ϕ − cos ϕ ,
1 1
 cos ϕ − sin ϕ 
sin ϕ cos ϕ
Ddin (Rϕ ) =  1
cos ϕ − sin ϕ
,
sin ϕ cos ϕ
1
 cos ϕ − sin ϕ 

Ddin (σx Rϕ ) = 
− sin ϕ − cos ϕ
1
cos ϕ − sin ϕ
− sin ϕ − cos ϕ
. (2.187)
1

Projektor na IR-u A je jednak

0
Z 2π
A0 1
P = dϕ(Ddin (Rϕ ) + Ddin (σx Rϕ ))
4π 0
 2 cos ϕ −2 sin ϕ 0 0 0 0


(2.188)
0 0 0 0 0 0!
Z 2π
1 0
0
0
0
0
2
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
=  0 0 0 2 cos ϕ −2 sin ϕ 0 = 0 0 0 0 0 0 ,
4π 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 1

tako da su svojstveni vektori

(2.189)
0! 0!
0 0
|A0 11i = 1 , |A0 21i = 0 .
0 0
0 0
0 1

Dinamiqka matrica W se u ireducibilnom potprostoru A redukuje na sledei

naqin 0

k k
W |A0 11i = |A0 11i − √ |A0 21i ,
m1 m1 m2
k k
W |A0 21i = − √ |A0 11i + √ |A0 21i ,
m1 m2 m2

(2.190)
!
k √ k
m1
− m1 m2
WAred = .
0
− √mk1 m2 k
m2

Svojstvene vrednosti se dobijaju rexavaem jednaqine det |W red

A0 − λI | = 0,
2

2
ω1,2 = λ1,2 = {0, k(
1
+
1
m1 m2
)}, (2.191)
dok su svojstveni vektori jednaki
 0
  0


(2.192)
r 0 r 0
m1  10 m2 1
|A0 i1 =  , |A0 i2 = 0 .
  
 0
m1 + m2 m1 + m2 q0

q m2 m1
m1
− m2
2.3. NORMALNE MODE 41
Ukoliko se prisetimo rezultata prethodnog zadatka, videemo da jedan svo-
jstveni vektor odgovara translacionim stepenima slobode, dok drugi predsta-
v a vibracionu modu. Kako translacionim modama odgovaraju nulte frekven-
cije, zak uqujemo da su frekvencija i vibracioni vektor
 0


(2.193)
r r 0
1 1 m2 1
ω A0 = k( + ), |A0 ivib = 0 .
 
m1 m2 m1 + m2 q0m

− m1
2

Do istog zak uqka smo mogli doi razmatrajui sluqaj m = m . Tada vektor
|A i odgovara qistoj translaciji du z -ose, dok se u sluqaju |A i atomi kreu
1 2

jedan ka drugom/od drugog u z pravcu, tj. vibriraju. U sluqaju nejednakih

0 1 0 2

masa, translacionu pomerae atoma m i m je nejednako, ali u istom pravcu

i smeru, dok se kod vibracija atomi kreu nejednako u razliqitom smeru.
1 2
9

-2 -1 0 1 2

m1 m2 m1 m2 m1 m2 m1 m2 m1 m2

Slika 2.7: Beskonaqni sistem sa dva razliqita atoma u elementarnoj eliji. Pored
aproksimacije najbliih suseda, radi jednostavnosti, smatraemo da je konstanta
interakcije κ atoma unutar elementarne elije jednaka konstanti interakcije atoma
koji se nalaze u razliqitim elementarnim elijama.
4. Sluqaju beskonaqih sistema, relevantna grupa simetrije je translaciona grupa.
U tom sluqaju je procedura nalaea vibracionih moda malo drugaqija. Naime,
potrebno je odrediti "nulti" atom, tj. atom ili elementarnu eliju qiju emo
interakciju sa drugim atomima ili elementarnim elijama analizirati.
Drugim reqima, potencijal V koji nas interesuje je jednak 10

V = (V ) = (
∂ V (0)
rj
0i
∂q ∂q
),
2

0i rj
(2.194)
dok je odgovarajua dinamiqka matrica
W = (W ) = √ rj
0i
1
m m
V .
α β
0i(2.195)
rj

9Lakxi atom je pokret iviji od teeg.

10Primetiti izvesnu dozu nekonzistentnosti u ovoj definici u odnosu na definiciju 2.182. 0
nam predstav a nulti elementarnu eliju koja moe imati vixe od jednog atoma. U tom smislu i
broji stepenen slobode sistema (x, y, z), kao i broj atoma u elementarnoj eliji. Da e, r identi-
fikuje drugu elementarnu eliju, dok j predstav a stepene slobode i broj atoma u eliji. Konaqno,
u sluqaju 1D kretaa, problem koji smo naveli ne postoji, jer je broj stepeni slobode 1, tako da i,
odnosno j , slue da numerixu atome u elementarnoj eliji.
42 REXE A GLAVA 2.
IR-e translacione grupe su jednake e , a svojstveni problem dinamiqke ma-
−ikr

trice se svodi na rexavae sledeeg svojstvenog problema

W (k) =
X
e W . (2.196)
ikr rj
0i
k

U 1D sluqaju koji nas interesuje, IR-e translacione grupe su jednake e , −ikx

gde a korak translacije i k ∈ (−π/a, π/a]. U tom sluqaju moemo usvojiti

oznaku x = ma, gde je m korak translacije, tako da jednaqine 2.194, 2.195 i
2.196 postaju
V = (V0imj ), W = (W0imj ),
W (k) =
X
eikam W0imj . (2.197)
k

U konkretnom sluqaju (slika 2.7), potencijal sistema je jednak

X κh
(2.198)
i
Vuk = (xn,1 − xn,2 )2 + (xn,1 − xn−1,2 )2 .
n
2

U potencijalu V svaki qlan sume predstav a interakciju elementarne elije

sa samom sobom ili elementarnim elijama koje se nalaze levo od ega. U
uk

sledeem koraku (elija n + 1), interakcija sa levom elementarnom elijom

predstav a upravo interakciju n + 1 i n, tako da zak uqujemo da su sve inte-
rakcije elije n uk uqene u potencijalu V . Da e, V se moe razviti na
sledei naqin h uk uk

. (2.199)
κX 2 2 2
i
2
V =
uk x −x +x +x n,1 − 2x x − 2x x
n,2 n,1 n−1,2 n,1 n,2 n,1 n−1,2
2 n

Sada je V mj
0i

∂ 2 Vuk κh
V0imj = = 4δn,0 δm,n δi,1 δj,1 + 2δn,0 δm,n δi,2 δj,2 − 2δn,0 δm,n δi,1 δj,2
∂x0,i ∂xm,j 2
−2δn,0 δm,n δi,2 δj,1 + 2δn−1,0 δm,n−1 δi,2 δj,2
i
−2δn,0 δm,n−1 δi,1 δj,2 − 2δn−1,0 δm,n δi,2 δj,1
= κ[2δm,0 (δi,1 δj,1 + δi,2 δj,2 ) − δm,0 (δi,1 δj,2 + δi,2 δj,1 )
(2.200)
i
−δm,−1 δi,1 δj,2 − δm,1 δi,2 δj,1 .

U bazisu {i, j} potencijali V i W su jednaki0

m m
0

(2.201)
 2δm,0 δm,0 +δm,−1 
− √
 
2δm,0 −δm,0 −δm,−1
V0m , W0m
m1 m1 m2
= −δm,0 −δm,1 2δm,0 =κ δm,0 +δm,1 2δm,0 .
− √m m m2

Konaqno, rexavaem svojstvenog problema W (k)

1 2

(2.202)
−ika
!
X 2
− 1+e
√
eikam W0m = κ
m1 m 1 m2
W (k) = 1+eika 2
→ det[W (k) − λI2 ] = 0,
−√m1 m2 m2
m
2.4. NARUXE E SIMETRIJE 43
dobijamo svojstvene vrednosti (1/µ = 1/m + 1/m ) 1 2

(2.203)
s
2 κ 4µ2 ka
ω1,2 = (1 ± 1− sin2 ).
µ m1 m2 2

Na slici 2.8 su prikazane optiqke mode (ω ) i akustiqke mode (ω ) kristala u

sluqaju jednakih masa (levo) i za odnos masa m /m = 2.
1
2 1
2

Slika 2.8: Akustiqke i optiqke mode beskonaqnog kristala translacionog perioda

a u sluqaju jednakih masa (levo) i u sluqaju m /m 2 1 =2 (desno).

2.4 Naruxee simetrije

Normalni fazni prelazi izmeu teqnog i qvrstog staa podrazumevaju diskontinu-
alnu promenu slobodne energije. U ovom poglav u emo se baviti faznim prelazima
druge vrste u kojima se slobodna energija mea kontinualno iako se simetrija mea
diskontinualno, tj. u svakom trenutku moemo da utvrdimo koju vrstu simetrije
sistem poseduje. Diskontinuitet u simetriji postoji samo u kritiqnoj taqki.
Parametar poretka je ona veliqina koja ima nenultu vrednost posle kritiqne
taqke, dok je jednaka nuli u kritiqnoj taqki. Kako se slobodna energija kontinu-
alno mea, Landau je pretpostavio da je u blizini kritiqne taqke ona analitiqka
funkcija parametra poretka i moe se razviti u red po emu. Landauv eva teorija
je ekvivalentna teoriji sredeg po a (u blizini faznog prelaza) koja zanemaruje
fluktuacije parametra poretka u taqki prelaza.
Dakle, slobodna energija se moe razviti u red po parametru poretka
0 1 2
2
F = F + F φ + F φ + F φ + F φ + ...
3
3
(2.204)
4
4

U prethodnoj jednaqini, F predstav a ravnotenu vrednost slobodne energije

na kritiqnoj temperaturi i moe se zanemariti. Moe se pokazati [4] da linearni
0

qlan u razvoju ne postoji. To je oqigledno ako se uzmu u obzir dve qienice: φ

je parametar poretka koji se, po definiciji, transformixe po nejediniqnoj IR-i
poqetne grupe simetrije; F je invarijantni polinom poqetne grupe simetrije, tako
44 GLAVA 2. REXE A
da se φ transformixe po jediniqnoj IR-i. Xto se tiqe F (p, T ), on mora biti
jednak nuli u T . U visokosimetriqnoj fazi samo za F > 0 minimum slobodne
2

energije odgovara poziciji φ = 0, dok u sluqaju F < 0 nenulta vrednost φ mora

c 2

odgovarati ravnotenom stau (slika 2.9). Na osnovu oba uslova zak uqujemo da na
2

Slika 2.9: Slobodna energija koja odgovara sluqajevima F iF ukoliko je

. 2 >0 2 <0
F4 > 0

temperaturi prelaza T vai F (p, T ) = 0. Xto se tiqe F qlana, on na kritiqnoj

temperaturi T (koja i da e odgovara visokosimetriqnoj fazi) mora biti jednak 0,
c 2 c 3

dok F mora biti pozitivan da bi obezbedio globalni minimum (slika 2.10). Ko-
4
c

Slika 2.10: Slobodna energija na kritiqnoj temperaturi T za F = −φ + φ , 3 4

F = +φ + φ i F = φ .
c
3 4 4

eficijent F koji je pozitivan u T mora biti pozitivan i u okolini te taqke. Xto

se tiqe kubnog qlana, dve situacije su mogue. Ukoliko vai da je invarijantni
4 c

polinom treeg reda simetrijski jednak nuli, onda u taqki prelaza postoji samo
jedan uslov, F (p, T ) = 0, koji odreuje p kao funkciju T i obratno. Tada u p − T
ravni postoji linija koja odgovara taqkama faznog prelaza drugog reda. U drugom
2

sluqaju, ukoliko je simetrijski dozvo en invarijantni polinom treeg reda, taqke

2.4. NARUXE E SIMETRIJE 45
faznog prelaza su odreene sa dva uslova
F2 (p, T ) = F3 (p, T ) = 0. (2.205)
U ovom sluqaju, fazni prelaz drugog reda se moe desiti samo u izolovanim taqkama
koje odgovaraju rexeima jednaqine 2.205. U sledea tri zadatka, baviemo se
zanim ivijim sluqajem koji nalae da invarijante treeg stepena ne postoje. Sime-
trijski, taj uslov se moe formulisati tako da se u simetrizovanom treem ste-
penu IR-e poqetne grupe simetrije ne pojav uje jediniqna reprezentacija (Lan-
dauv ev uslov) [3, 4]. Ukoliko parametar poretka odgovara 1D nejediniqnoj IR-i
Landauv ev uslov je uvek ispuen, dok kod IR-a vee dimenzije odgovor nije una-
pred dat.
Tabela 2.14: Ireducibilne reprezentacije grupe C i simetrizovani trei ste-
peni IR-a. IR e C3 C32 σx σx C3
3v

σx C32
A0 1 1 1 1 1 1
B0 1 1 1 -1 -1 -1
χ(E) 2 -1 -1 0 0 0
[A30 ] 1 1 1 1 1 1
[B03 ] 1 1 1 -1 -1 -1
χ([E 3 ]) 4 1 1 0 0 0

1. U prvom sluqaju je poqetna grupa simetrije C . Ona poseduje dve 1D

reprezentacije, A i B , kao i jednu 2D reprezentaciju, E. U 1D sluqaju
• 3v

fazni prelaz se dexava samo po nejediniqnim IR-ama, tj. po IR-i B .

0 0

Xto se tiqe 2D IR-e, prvo je potrebno odrediti karaktere [E ] po fo- 3

0

rmuli
χ([D ](g)) = χ (D(g)) + χ(D(g))χ(D(g )) + χ(D(g )). (2.206)
3 1 31 1 2 3
6 2 3

Karakteri [E ] kao i IR-e razmatrane grupe simetrije su date u tabeli

3

2.14. U razlagau [E ] na IR-e se A pojav uje jednaput, tako da zak uquje-

3

mo da se po IR-i E ne moe desiti fazni prelaz.

0

Dakle, samo se po IR-i B dexava fazni prelaz. Nova grupa simetrije

je podgrupa poqetne grupe u kojoj se IR-a B moe videti kao jediniqna.
0

Drugim reqima, zanima nas epikernel B . Kako je E (B ) = C , zak uqu-

0

jemo da je maksimalna grupa simetrije nakon faznog prelaza C .

0 k 0 3

Posleda stvar koja nas zanima je parametar poretka. Parametar poretka

3

je ona veliqina koja se transformixe po IR-i B poqetne grupe simetrije

i jediniqnoj IR-i nie grupe simetrije. Lako se zak uquje da z kompo- 0

nenta magnetizacije, koja je aksijalni vektor, zadovo ava oba uslova.

• U sluqaju C fazni prelaz se moe desiti po 1D IR-ama B , A i B .
4v 0 2 2
46 GLAVA 2. REXE A
Tabela 2.15: Ireducibilne reprezentacije grupe C i simetrizovani trei ste-
peni IR-a. IR e C4 C42 C43 σx σx C4
4v

σx C42 σx C43
A0 1 1 1 1 1 1 1 1
B0 1 1 1 1 -1 -1 -1 -1
A2 1 -1 1 -1 1 -1 1 -1
B2 1 -1 1 -1 -1 1 -1 1
χ(E) 2 0 -2 0 0 0 0 0
[A30 ] 1 1 1 1 1 1 1 1
[B03 ] 1 1 1 1 -1 -1 -1 -1
[A32 ] 1 -1 1 -1 1 -1 1 -1
[B23 ] 1 -1 1 -1 -1 1 -1 1
χ([E 3 ]) 4 0 -4 0 0 0 0 0

Nove grupe simetrije i mogui parametri poretka su sledei 11

Ek(B0 ) = C4 , az ,
Ek(A2 ) = C2v , px py az ,
0
Ek(B2 ) = C2v (2.207)
= {e, C42 , σx C4 , σx C43 }, px py .

Karakteri simetrizovanog treeg stepena IR-e E su predstav eni u tabeli

2.15. Razlagaem [E ] na IR-e zak uqujemo da je broj pojav ivaa IR-e
3

A , a = 0, tako da je fazni prelaz mogu i po ovoj IR-i. Da bismo

odredili mogue nie grupe simetrije sistema, potrebno je da se subduk-
0 A0

cijom E na tu grupu pojav uje jediniqna IR-a, jer parametar poretka

u nioj fazi predstav a skalar. Podgrupe C su sledee: C , C , C ,
C , {e, σ C }, {e, σ C }, {e, σ C }. Od ih su podgrupe kod kojih se u sub-
4v 4 2v 2
2 3

dukciji E dobija jediniqna reprezentacija sledee (parametri poretka su

1v x 4 x 4 x 4

takoe dati)
C1v = {e, σx }, px ,
C1v = {e, σx C4 }, p(ex − ey ),
C1v = {e, σx C42 }, py ,
C1v = {e, σx C43 }, p(ex + ey ). (2.208)

Tabela 2.16: Ireducibilne reprezentacije grupe D i simetrizovani trei ste-

peni IR-a. IR e C2 σx σx C2 σh σh C2
2h

Ux Ux C2
A±
0 1 1 1 1 ±1 ±1 ±1 ±1
B0± 1 1 -1 -1 ∓1 ∓1 ±1 ±1
A±
1 1 -1 1 -1 ±1 ∓1 ±1 ∓1
B1± 1 -1 -1 1 ∓1 ±1 ±1 ∓1

U sluqaju grupe D sve IR-e su 1D, tako da se fazni prelaz moe desiti
po bilo kojoj IR-i osim jediniqne. Koristei tabelu 2.16, moemo nai
• 2h

11 Koristiemo oznaku a za aksijalne vektore i p za polarne vektore.

2.4. NARUXE E SIMETRIJE 47
grupe simetrije nie faze i predloiti parametar poretka
Ek(A−
0 ) = C2v , pz ,
Ek(B0+ ) = D2 , px py pz (az pz ),
Ek(B0− ) = C2h , px py (az ),
Ek(A+
1 ) = D1h , px ,
−
Ek(A1 ) = {e, σh , σx C2 , Ux C2 }, px pz (ay ),
Ek(B1+ ) = {e, σh C2 , σx C2 , Ux }, py pz ,
Ek(B1− ) = {e, σh , σx C2 , Ux C2 }, py . (2.209)
2. Tabela IR-a grupe D je data u tabeli 2.17.
4h

Tabela 2.17: Ireducibilne reprezentacije grupe D za t = {0, 1, 2, 3}, c = cos t i π

s = sin t, karakteri polarno-vektorske reprezentacije D , kao i karakteri anti-

4h t 2
π

simetrizovanih kvadrata IR-a B , A , B i E .

t 2

IR C4t
−
0
−
0
σx C4t
+
0
+
1
σh C4t
pv

Ux C4t
A±
0 1 1 ±1 ±1
B0± 1 -1 ∓1 ±1
A±
2 (−1)t (−1)t ±(−1)t ±(−1)t
B2± (−1)t  −(−1) t
 ∓(−1)t ±(−1) 
t
ct −st ct −st
E1± ct −st ct −st



st c t −st −ct ±
st ct ± −st −ct
χ(E1± ) 2 cos π2 t 0 ±2 cos π2 t 0
χ(Dpv ) 1 + 2 cos π2 t 1 −1 + 2 cos π2 t -1
χ({B0− }) 0|0|0|0 0|0|0|0 0|0|0|0 0|0|0|0
χ({A−0 }) 0|0|0|0 0|0|0|0 0|0|0|0 0|0|0|0
χ({B0+ }) 0|0|0|0 0|0|0|0 0|0|0|0 0|0|0|0
χ({E1+ }) 1|1|1|1 −1| − 1| − 1| − 1 1|1|1|1 −1| − 1| − 1| − 1

Parametar poretka M je z komponenta aksijalnog vektora koja se trans-

formixe na sledei naqin
• z

Ct
4
Mz −→ Mz ,
σx C t
4
Mz −−−→ −Mz ,
σh C t
4
Mz −−−→ Mz ,
(2.210)
Ux C t
4
Mz −−−→ −Mz .
1D IR-a koja ima iste karaktere kao M je B . Kako je Ek(B ) = C , − −

maksimalna niskosimetriqna faza je C . z 0 0 4h

• Parametar poretka P je z komponenta polarnog vektora koja se trans-

4h

formixe kao z

Ct
4
Pz −→ Pz ,
σx C t
4
Pz −−−→ Pz ,
σh C t
4
Pz −−−→ −Pz ,
Ux C t
4
Pz −−−→ −Pz . (2.211)
48 REXE A GLAVA 2.
Dakle, P ima iste karaktere kao IR-a A . Maksimalna niskosimetriqna −

grupa simetrije je Ek(A ) = C .

z
−
0

• M P + M P se transformixe po IR-i B jer vai

0 4v
+
x x y y 0

4 Ct
Mx Px + My Py −→ Mx Px + My Py ,
4 σx C t
Mx Px + My Py −−−→ −(Mx Px + My Py ),
4 σh C t
Mx Px + My Py −−−→ −(Mx Px + My Py ),
4
Mx Px + My Py −−−→ (2.212)
Mx Px + My Py .
Ux C t

• Lako se proverava da se P transformixe kao prva komponenta IR-e E . +

Da bismo naxli niu grupu simetrije zahtevaemo da se prilikom sub-

x 1

dukcije IR-e E na niskosimetriqnu fazu jav a jediniqna reprezentacija.

+

Ispostav a se da je maksimalna grupa niskosimetriqne faze D .

1
1h

Da bismo testirali prostornu homogenost, potrebno je da proverimo da li an-

tisimetriqni kvadrat reprezentacije parametra poretka sadri komponente
zajedniqke sa polarno-vektorskom reprezentacijom poqetne grupe. Ukoliko je
odgovor ne, faza je prostorno homogena. Polarno-vektorska reprezentacija
elemenata grupe D je 4h

cos π2 t − sin π2 t cos π2 t − sin π2 t

   
Dpv (C4t ) = sin π2 t cos π2 t , Dpv (σx C4t ) = − sin π2 t − cos π2 t ,
1 1
cos π2 t − sin π2 t cos π2 t − sin π2 t
   
Dpv (σh C4t ) = sin π2 t cos π2 t , Dpv (Ux C4t ) = − sin π2 t − cos π2 t .

(2.213)
−1 −1

Karakteri D su dati u tabeli 2.17. Razlagaem D na IR-e poqetne grupe

simetrije dobijamo
pv pv

D =A ⊕E . (2.214)− +

Antisimetrizovani kvadrati IR-a parametara poretka su jednaki (karakteri

pv 0 1

su dati u tabeli 2.17)

{B0−2 } = 0,
{A−2
0 } = 0,
{B0+2 } = 0,
{E1+2 } = B0− , (2.215)
tako da zak uqujemo da su sve nove faze prostorno homogene.
3. Ireducibilne reprezentacije grupe C su date u tabeli 2.18. Fazni prelaz se
ne moe desiti po kompleksnoj IR-i, zato xto je parametar poretka fiziqka
∞h

veliqina koja je realna. Zato je potrebno odrediti fiziqki ireducibilne ili

realne reprezentacije. Po Vignerovoj klasifikaciji, IR-e moemo svrstati
u tri klase. IR-a D je
2.4. NARUXE E SIMETRIJE 49
Tabela 2.18: Ireducibilne reprezentacije grupe C i karakter reprezentacije
Fm± = A±
m ⊕ A±
−m . ∞h

C∞h Rϕ σh Rϕ
±
Am eimϕ ±eimϕ
χ(Fm± ) 2 cos mϕ ±2 cos mϕ

(a) prve vrste, ako je P χ(g ) P= 1,

1 2

(b) druge vrste, ukolikoPvai χ(g ) = 0,

|G| g
1 2

(c) tree vrste, za χ(g ) = −1,

|G| g
1 2
|G| g

gde je |G| red grupe, dok se sumacija vrxi po svim elementima grupe.
IR-e prve vrste su realne, tj. postoji nesingularni operator A koji prevodi
IR-u D u IR-u ADA koji je realna. U sluqaju IR-a druge vrste, realnu
−1

reprezentaciju dobijamo tako xto tu reprezentaciju i oj konjugovanu direk-

tno saberemo, tj. postoji nesingularni operator koji reprezentaciju D ⊕ D ∗

prevodi u realnu formu. Za IR-u tree vrste, postupak nalaea realne

reprezentacije je isti kao i kod druge vrste: direktno saberemo IR-e D i
D i tako dobijenu reprezentaciju prevedemo u realnu formu nekim nesingu-
∗

larnim operatorom.
Direktna posledica Vignerove klasifikacije je da za IR-e prve vrste vai
da su ta reprezentacija D, oj konjugovana D i realna reprezentacija D ∗ R

ekvivalentne. IR-a druge vrste D je ekvivalentna D ali nije ekvivalentne ∗

nijednoj realnoj reprezentaciji D . Za IR-e tree vrste ne vai ekvivalent-

R

nost D i D , kao ni ekvivalentnost D sa nekom realnom reprezentacijom.

∗

U naxem sluqaju su IR-e A prve vrste zato xto su realne. Ostale IR-e
±

imaju kompleksan trag koji je invarijanta, tako da ne postoji nesingularni

0

operator koji bi preveo tu IR-u u realnu formu . Dakle, IR-e A su tree 12 ±

vrste, tako da se realna forma (xto je ekvivalentno fiziqki ireducibilnoj m

reprezentaciji) dobija direktnim sabiraem IR-e A sa oj konjugovanom ±

IR-om A = A ∗± ±
m
m −m
F =A ⊕A . ±
(2.216)
± ±

Karakteri fiziqki ireducibilnih IR-a su dati u tabeli 2.18.

m m −m

Po uslovu zadatka, nia grupa simetrije je C . Fazni prelaz se ne moe

desiti ni po IR-i A , jer je jediniqna, ni po IR-i A jer vai Ek(A ) =
+
2h
− −

C . Dakle, fazni prelaz se desio po nekoj fiziqkoj IR-i F . Da bismo

0 0 0
±

je odredili, potrebno je utvrditi da li se jediniqna IR-a jav a u subduk-

∞ m

ciji F na niu grupu simetrije C . Ukoliko je odgovor potvrdan, odredili

±

smo traenu fiziqki IR-u. IR-e grupe C su date u tabeli 2.19. Broj po-
m 2h

jav ivaa IR-e A grupe C u subdukciji F na datu grupu je jednak

+
0 2h
2h
±
m
1 ±
Fm
a = (2 + 2(−1) ± 2 ± 2(−1) ).
4 A+
0
(2.217)
m m

12 Uz to, IR-e su 1D i ne mogu se transformisati jer se reprezentuju skalarima.

50 GLAVA 2. REXE A
Tabela 2.19: Ireducibilne reprezentacije grupe C 2h .
1 1
C2h e C2 σh σh C2
A±
1 -1
0 ±1 ±1
A±
1 ±1 ∓1

Zak uqujemo da je a 6= 0 samo za m = 2k i pozitivnu parnost +, tj. po nekoj

Fm±

od fiziqkih IR-a F se desio fazni prelaz.

A+0
+

Konaqno, fazni prelaz sa visokosimetriqne faze C na niskosimetriqnu

2k

fazu C se morao desiti po IR-i A , jer je samo za tu IR-u epikernel jed-

+
2h

nak C . Epikerneli ostalih nejediniqnih IR-a su Ek(A ) = C i Ek(A ) =

1h 1
− −

{e, σ C }.
1h 0 2 1
h 2

4. Jan-Telerov efekat testira adijabatsku stabilnost, tj. da li se elektronski

energetski nivoi mogu posmatrati nezavisno od vibracija jona (tj. kretaa
texkog podsistema), xto je u sri adijabatske aproksimacije. Ukoliko energe-
tski nivo razmatranog molekula pripada 1D IR-i, vibracije molekula ne
mogu da ukinu orbitalnu degeneraciju (zato xto degeneracija ni ne postoji).
Dakle, IR-e koje ima smisla analizirati su vixedimenzionalne. Simetrijski
uslov testiraa adijabatske nestabilnosti su formulisali Jan i Teler [5] na
sledei naqin: ukoliko se u tenzorskom proizvodu vibracione reprezentacije 13

i simetrizovanog kvadrata vixedimenzione IR-e pojav uje jediniqna IR-a,

sistem je nestabilan i dolazi do ukidaa degeneracije. Jan i Teler su pokazali
da su nelinearni molekuli uvek nestabilni u degenerisanim svojstvenim staima
(koja pripadaju vixedimenzionalnim IR-ama), dok u sluqaju linearnih molekula
ovo tvree ne vai.
U narednim zadacima emo testirati adijabatsku nestabilnost dva nelinearna
molekula, A BC i H 0, kao i linearnog molekula sa razliqitim atomima
N aCl.
4 2

Tabela 2.20: Ireducibilne reprezentacije grupe C i karakteri reprezentacija

[E ], D , D , D i D .
4v
2 din
p pv av
IR e C4 C42 C43 σx σx C4 σx C42 σx C43
A0 1 1 1 1 1 1 1 1
B0 1 1 1 1 -1 -1 -1 -1
A2 1 -1 1 -1 1 -1 1 -1
B2 1 -1 1 -1 -1 1 -1 1
χ(E) 2 0 -2 0 0 0 0 0
χ([E 2 ]) 3 -1 -1 -1 1 1 1 1
χ(Dp ) 6 2 2 2 2 4 2 4
χ(Dpv ) 3 1 -1 1 1 1 1 1
χ(Dav ) 3 1 -1 1 1 -1 -1 -1 -1
χ(Ddin ) 2 0 -2 0 0 0 0 0

13 Jediniqna reprezentacija se izuzima iz analize, poxto ne moe da dovede do ukidaa degen-

eracije
2.4. NARUXE E SIMETRIJE 51
y as
y
A1 A4 A4 A1

x x
B5 C6

A2 A3 A3 A2

Slika 2.11: Molekul A BC . Na slici levo je pogled odozgo, dok je na desnoj slici
prikazan pogled na molekul odozdo. Atomi A su numerisani brojevima od 1 do 4, B
4

je numerisan brojem 5, dok atomu C odgovara broj 6.

• Molekul A BC poseduje simetriju C , pri qemu se atomi A nalaze u
temenima kvadrata, dok molekuli B i C pripadaju liniji koja prolazi
4 4v

kroz centar kvadrata i normalna je na ega (slika 2.11).

Karakteri polarno-vektorske i aksijalno-vektorske reprezentaciju za datu
grupu su odreeni u zadatku 7 oblasti 2.1. Xto se tiqe permutacione
grupe, karakteri se mogu odrediti posmatrajui atome koje elementi sime-
trije ostav aju fiksnim. U sluqaju elementa grupe e, svi atomi su fi-
ksni, tako da je karakter 6. U sluqaju C (s = 1, 2, 3), σ i σ C samo su
s 2

atomi B i C nepokretni. Element grupe σ C fiksira atome 1, 3, 5 i 6,

4 x x 4

dok σ C ne pomera atome numerisane brojevima 2, 4, 5 i 6. Karakteri

3
x 4

permutacione grupe, polarno-vektorske, aksijalno-vektorske i dinamiqke

x 4

reprezentacije se nalaze u tabeli 2.20. Razlagae D , D i D na IRe din

je sledee pv av

Dpv = A0 ⊕ E,
Dpv = B0 ⊕ E,
Ddin = 4A0 ⊕ B0 ⊕ 2A2 ⊕ B2 ⊕ 5E, (2.218)
i daje nam vibracionu reprezentaciju
Dvib = 3A0 ⊕ 2A2 ⊕ B2 ⊕ 3E. (2.219)
Jan-Telerov teorem moemo da testiramo na primeru 2D IR-e E. Karak-
teri simetrizovanog kvadrata IR-e E, [E ], su dati u tabeli 2.20. Ra- 2

zlagaem [E ] na IR-e dobijamo

2

2
[E ] = A ⊕ A ⊕ B . 0 2 (2.220) 2

Kako tenzorski proizvod vibracione reprezentacije (izuzimamo IR-u A )

i [E ] sadri jediniqnu reprezentaciju, zak uqujemo da e doi do ukidaa
2
0

degeneracije. Drugim reqima, Jan-Telerov teorem je zadovo en.

52 REXE A GLAVA 2.
• Simetrijsku klasifikaciju normalnih moda molekula vode smo uradili
u zadatku 1 oblasti 2.3. Vibraciona reprezentacija je bila jednaka D =
2A ⊕ A , dok su sve IR-e grupe simetrije vode jednake A , B , A i B . Do
vib

ukidaa degeneracije ne moe doi, jer su sve IR-e 1D, tj. degeneracija
0 1 0 0 1 1

ne postoji. Moemo rei da je sistem adijabatski stabilan, ali i da ovaj

zak uqak nije u suprotnosti sa teoremom Jana i Telera.
• Molekul N aCl je linearan. Vibraciona reprezentacija linearnog molekula
sa razliqitim atomima je odreena u zadatku 2 oblasti 2.3 i jednaka je
D = A . IR-e molekula N aCl su 1D (A /B ) i 2D (E , m > 1). Poten-
cijalno, do ukidaa degeneracije moe doi jer postoje 2D IR-e. Ipak,
vib 0 0 0 m

kako postoji samo jediniqna IR-a u razlagau vibracione reprezentacije,

jasno je da e sistem biti adijabatski stabilan jer ne postoji IR-a D
koja bi omoguila da do ukidaa degeneracije doe. vib

2.5 Elektronski podsistemi

3

1 x 2
Slika 2.12: Molekul A . 3

1. Grupa simetrije sistema na slici 2.12 je D . Kako su s orbitale sferno-

simetriqne, sledi da se one transformixu po jediniqnoj reprezentaciji grupe. 3h

Reprezentacija molekulskih orbitala je tenzorski proizvod permutacione reprezentaci

D , koja permutuje atome, i reprezentacije atomskih orbitala, D , koja je u
p AO

ovom sluqaju jediniqna reprezentacija. Dakle,

D =D . MO
(2.221)
p

Kako je D (U ) = D (σ ) i D (σ ) = I , zak uqujemo da moemo da

MO MO MO

radimo sa podgrupom C poqetne grupe simetrije. Reprezentacija molekul-

x x h 3

skih orbitala za elemente grupe C je

3v
3v

(2.222)
   
MO MO 1 MO 2 1
D (e) = I , D (C ) =
3 , D (C ) =
3 1 , 3 1
1 1
     
1 1 1
DM O (σx ) = 1 , DM O (σx C3 ) = 1 , DM O (σx C32 ) = 1 .
1 1 1
2.5. ELEKTRONSKI PODSISTEMI 53
Tabela 2.21: IR-e grupe C 3v i karakteri reprezentacije molekulskih orbitala.
2 2

1 1 1 1 1 1
C3v e C3 C σ 3σ C σ C x x 3 x 3

1 1 1 ! -1  -1   -1 
A0
B0
√
√ √ √
−1 3
 
−1 − 3 −1 − 3 −1 3
E1 I2 √2
3
2
1
√2
− 3
2
−1
( 1 −1 ) √2
− 3
2
1
√2
3
2
1

2 -1 -1 0 0 0
2 2 2 2 2 2
2 2

3 0 0 1 1 1
χ(E1 )
χ(DM O )

Koristei tabelu ireducibilnih reprezentacija grupe C (tabela 2.21) i

karaktere reprezentacije molekulskih orbitala, moemo da odredimo kako se 3v

MO
razlae na IR-e
(2.223)
D
MO
D =A ⊕E . 0 1

Koristei projektor P , A0

1X 1
(2.224)

A0 MO 1 1 1
P = D (g)A (g) = , 0 1 1 1
6 3 g
1 1 1

moemo lako da odredimo prvi svojstveni vektor

|A 11i = √
1  
3
0
1
= √ (φ (1) + φ (2) + φ (3)),
3
1
1
1
(2.225) s s s

za koji vai P = |A 11i hA 11|. Da e, koristei projektor P

A0
0 0
E1
11

2X 1
(2.226) 1 1 −2

E1 ∗ MO
P = 11E (g)D (g) = , 11 1 1 −2
6 6 g
−2 −2 4

dobija se prvi vektor degenerisanog ireducibilnog potprostora E , 1

|E 11i = √
1  
1
6
1
6
−1
= √ (2φ (3) − φ (1) − φ (2)).
−1
2
(2.227) s s s

Projektor P nam je potreban

E1
21
√ 
2X 3
(2.228) −1 −1 2

E1 ∗ MO
P = E (g)D (g) =
21 ,
21 1 1 −2
6 6
g
0 0 0

da bismo naxli drugi vektor ireducibilnog potprostora

|E 12i = P |E 11i = √
1
1  
E1
21
2
1
1
= √ (φ (1) − φ (2)).
2
(2.229) 1
−1
0
s s

U Hikelovoj aproksimaciji se bazis odabranih atomskih orbitala smatra orto-

normiranim, tako da se svojstvene energije sistema nalaze rexavaem svo-
jstvenog problema H . Kako je H hermitski operator dimenzije 3 × 3, matrica
54 GLAVA 2. REXE A
H u bazisu {ϕ (1), ϕ (2), ϕ (3)} je jednaka
s s s
 

(2.230)
a d e
H =  d∗ b f  .
e∗ f ∗ c

Simetrija nam moe pomoi i da odredimo dozvo ene matriqne elemente Hamil-
tonijana H . Koristei qienicu da H komutira sa reprezentacijom molekul-
skih orbitala grupe C , moemo nametnuti dodatne uslove (dovo no je raz-
matrati samo generatore grupe)3v

d − e∗ e − f ∗
 

(2.231)
a−c
0 = [H, DM O (C3 )] =  b − a f − d d∗ − e  ,
f ∗ − d∗ c − b e∗ − f
d − d∗
 

(2.232)
a−b e−f
MO
0 = [H, D (σx )] =  b − a d − d∗ −e + f  .
f ∗ − e∗ e∗ − f ∗ 0
(2.233)
Zak uqujemo da vai a = b = c =  ∈ R i d = e = f = t ∈ R, tako da je
Hamiltonijan jednak 
0

(2.234)
0 t t
H =  t 0 t  .
t t 0
Matriqni elementi  predstav aju energiju atoma, dok vandijagonalni ele-
menti t opisuju interakciju izmeu atoma. Energije molekula A se dobijaju
0

rexavaem svojstvenog problema H 3

H |A0 11i = (0 + 2t) |A0 11i ,

H |E1 11i = (0 − t) |E1 11i ,
H |E1 12i = (0 − t) |E1 12i . (2.235)
z

x
H H
Slika 2.13: Molekul vode.
2. Na slici 2.13 je prikazan molekul vode, grupe simetrije C . Sistem se sas-
toji od dve orbite. Prva orbita je dvoqlana i qine je dva atoma vodonika, dok
2v

drugu jednoqlanu orbitu predstav a samo atom kiseonika. Orbitale vodonika

2.5. ELEKTRONSKI PODSISTEMI 55
Tabela 2.22: Ireducibilne reprezentacije grupe C i karakter reprezentacije
D MO
. 2v

1 1 ±1 ±1
C2v e C2 σx σx C2

1 -1 ±1 ∓1
A0 /B0

5 -1 3 1
A1 /B1
χ(DM O )

(s orbitale) se transformixu po jediniqnoj reprezentaciji, dok se p orbitale

kiseonika transformixu kao polarno-vektorska reprezentacija. Permuta-
ciona reprezentacija se u prvoj orbiti moe reprezentovati kao 2D matrica,
zato xto permutuje atome vodonika, dok je permutaciona reprezentacija u dru-
goj orbiti 1, jer postoji samo jedan atom kiseonika koji se slika u samog sebe.
Dakle, reprezentacija molekulskih orbitala je jednaka
D MO P
= (D ⊗ 1) ⊕ ( D ⊗D ) = D ⊕ D ,
|{z} H2 (2.236)
P
0
pv P
H2
pv

=1

dok se elementi grupe reprezentuju kao

(2.237)
! 1
MO MO 1
D (e) = I , D (C ) = 5 , 2 −1
−1
1
!
1
1
DM O (σx ) = Diag[1, 1, 1, −1, 1], DM O (σx C2 ) = −1 .
1
1

U tabeli 2.22 su date IR-e grupe C i karakteri D . Reprezentacija D MO MO

se razlae na sledee ireducibilne komponente 2v

D = 2A ⊕ 2A ⊕ B . MO
(2.238) 0 1 1

Svojstveni vektori za svaku IR-u su jednaki

! !
1 1 0 0 0 1
1 1 1 0 0 0 1 1 1
P A0 = 0 0 0 0 0 → |A0 11i = √ 0 = √ (φs (1) + φs (2)),
2 0
0
0
0
0
0
0
0
0
2 2 0
0 2

(2.239)
!
0
0
→ |A0 21i = 0 = pz .
0
1

(2.240)
! !
0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0
P B1 = 0 0 0 0 0 → |B1 11i = 0 = py .
0 0 0 1 0 1
0 0 0 0 0 0

1 −1 0 0 0
! !
1
1 −1 1 0 0 0 1 −1 1
P A1 = 0 0 2 0 0 → |A1 11i = √ 0 = √ (φs (1) − φs (2)),
2 0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
2 0
0
2

(2.241)
!
0
0
→ |A1 21i = 1 = px .
0
0
56 REXE A GLAVA 2.
Xto se tiqe dozvo enih matriqnih elemenata Hamiltonijana, uslovi koje
moemo da nametnemo su hermitiqnost operatora H , kao i [H, D (C )] = 0, MO

[H, D (σ )] = 0. Ukoliko je
2
MO
x
 
a11 a12 a13 a14 a15
a∗12
(2.242)

 a22 a23 a24 a25 

H=
 a∗13 a∗23 a33 a34 a35 ,

 a∗14 a∗24 a∗34 a44 a45 
a∗15 a∗25 a∗35 a∗45 a55

komutator [H, D MO
(C2 )] je jednak
a12 − a∗12
 

a11 − a22 −a13 − a23 −a14 − a24 a15 − a25
−a11 + a22 −a12 + a∗12 −a13 − a23 −a14 − a24 −a15 + a25


(2.243)
 
 
 



a∗13 + a∗23 a∗13 + a∗23 0 0 2a35 ,


∗ ∗ ∗ ∗

 a14 + a24 a14 + a24 0 0 2a45 

−a∗15 + a∗25 a∗15 − a∗25 −2a∗35 −2a∗45
 
0
dok je  

0 0 0 −2a14 0 

(2.244)



0 0 0 −2a24 0 


[H, DM O (σh )] = 


0 0 0 −2a34 0 .



 2a∗14 2a∗24 2a∗34 0 2a45 

2a∗45
 
0 0 0 0
Zak uqujemo da je a = a = a = a = a = 0. Matriqni elementi sa
realnim vrednostima su a = a =  , a = a = b, a =  , a =  ,
14 24 34 35 45

a =  , dok su kompleksni matriqni elementi a = −a = c, a = a = e.

11 22 H 12 21 33 O1 44 O2

Radi jednostavnosti, uzeemo  =  =  =  (smatraemo da su atomske

55 O3 13 23 15 25

energije koje pripadaju fiksnom n = l = 1 potprostoru iste.) U toj aproksi-

O1 O2 O3 O

maciji, hamiltonijan H je jednak

 
H b c 0 e

(2.245)

 b H −c 0 e 

H=
 c∗ −c∗ O 0 0 

 0 0 0 O 0 
∗ ∗
e e 0 0 O

Svojstvena vrednost i svojstveni vektor H u ireducibilnom potrostoru B je 1

H |B 11i =  |B 11i .
1 (2.246)
O 1

U ireducibilnom potprostoru A Hamiltonijan se redukuje u

0
√
H |A0 11i = (H + b) |A0 11i + 2e∗ |A0 21i ,
√
H |A0 21i = 2e |A0 11i + O |A0 21i ,
√ 
(2.247)

red √
H +b 2e
HA0 = ∗ .
2e O
2.5. ELEKTRONSKI PODSISTEMI 57
Svojstvene vrednosti se dobijaju rexavaem jednaqine det |H red
A0 − λI2 | = 0,
A0
E1,2
1 p
= (H + O + b ± 8|e|2 + (b − O + H )2 )
2
(2.248)
dok su nenormirani svojstveni vektori jednaki
p
8|e|2 + (b − O + H )2
b − O + H +
|A0 i1 = √ |A0 11i + |A0 21i ,
2 2e∗
p
b − O + H − 8|e|2 + (b − O + H )2
|A0 i2 = √ |A0 11i + |A0 21i .

(2.249)
2 2e∗

U ireducibilnom potprostoru A , H se redukuje u 2D matricu

1
√
H |A1 11i = (H − b) |A1 11i + 2c |A1 21i ,
√ ∗
H |A1 21i = 2c |A1 11i + O |A1 21i ,
√ ∗ 
(2.250)

red H√− b 2c
HA1 = .
2c O

Svojstvene vrednosti se dobijaju rexavaem jednaqine det |H red

A1 − λI | = 0,
2

A1
E1,2
1 p
= (H + O − b ± 8|c|2 + (b + O − H )2 )
2
(2.251)
dok su nenormirani svojstveni vektori jednaki
p
8|c|2 + (b + O − H )2
O + b − H −
|A1 i1 = − √ |A1 11i + |A1 21i ,
2 2c
p
O + b − H + 8|c|2 + (b + O − H )2
|A1 i2 = − √ |A1 11i + |A1 21i .

(2.252)
2 2c

Tabela 2.23: Ireducibilne reprezentacije grupe D i karakter reprezentacije

molekulskih orbitala. U tabeli i da e u tekstu koristiemo ponekad skraenice
∞h

c = cos ϕ i s = sin ϕ, c = cos mϕ, s = sin mϕ.

m m

1 1
D
∞h R ϕ σ R x ϕ U R x ϕ σ R h ϕ
±

1 -1
±1
∓1
A
0 ±1 ±1
±
B
0
± cm −sm cm −sm cm −sm cm −sm

0 0
E
m ( )
sm cm ±
−sm −cm −sm −cm±( )
s m cm
±

4 0 0
χ(E )
m 2 cos mϕ ±2 cos mϕ
MO
χ(D ) 4(1 + cos ϕ)

3. Grupa simetrije sistema sa slike 2.14 je jednaka D . Permutaciona reprezentacija

je dimenzije 2, dok je reprezentacija atomskih orbitala D jednaka direktnom
∞h
AO
58 GLAVA 2. REXE A
z

Slika 2.14: Dvoatomski molekul sa istim atomima. Grupa simetrija sistema je

D , dok u izgradi molekulskih orbitala uqestvuju s i p orbitale sa svakog
atoma.
∞h

zbiru jediniqne reprezentacije (s orbitala) i polarno-vektorske reprezentacije

pv
D
D MO P
= D ⊗ D = D ⊗ (1 ⊕ D ). AO
(2.253)
P pv

Permutaciona reprezentacija je jednaka

DP (Rϕ ) = DP (σx Rϕ ) = I2 ,
DP (Ux Rϕ ) = DP (σh Rϕ ) = ( 1 1 ) .(2.254)
Ireducibilne reprezentacije i karakteri reprezentacije molekulskih orbitala
su date u Tabeli 2.23. Reprezentaciji atomskih orbitala, D (R ), odgovaraju AO

matrice ϕ

  1 
1
AO c −s AO c −s
D (Rϕ ) = s c ,D (σx Rϕ ) = −s −c ,
1 1

(2.255)
1  1 
AO c −s AO c −s
D (Ux Rϕ ) = −s −c ,D (σh Rϕ ) = s c .
−1 −1

Sada se lako mogu nai karakteri i matrice D . Karakteri su dati u tabeli MO

2.23, dok su matrice D jednake

MO

 
DAO (Rϕ ) 0
DM O (Rϕ ) = 0 DAO (Rϕ )
,
 
DAO (σx Rϕ ) 0
DM O (σx Rϕ ) = 0 DAO (σx Rϕ )
,
 
DAO (Ux Rϕ )
DM O (Ux Rϕ ) = DAO (Ux Rϕ )
,

(2.256)
 
DAO (σh Rϕ )
DM O (σh Rϕ ) = DAO (σh Rϕ )
.
2.5. ELEKTRONSKI PODSISTEMI 59
Frekvencije pojav ivaa pojedinih IR-a je sledee
Z 2π
MO 1
aD
A±
= (4 + 4 cos ϕ + 4)dϕ = 2,
0 8π 0
MO
aD
B±
= 0,
0
Z 4π
MO 1
aD±
Em
= 2 cos mϕ(4 + 4 cos ϕ)dϕ
8π 0

(2.257)
Z 4π
1
= e±i(m±1)ϕ dϕ = δm,0 + δm,1 + δm,−1 .
2π 0

Koristei qienicu da je m ≥ 1, zak uqujemo da se D MO

se razlae na sledee
IR-e
DM O = 2A+ − + −
0 ⊕ 2A0 ⊕ E1 ⊕ E1 . (2.258)
Projektori na 1D potprostore su jednaki
Z 2π
A+ 1
P 0 = (DM O (Rϕ ) + DM O (σx Rϕ ) + DM O (Ux Rϕ ) + DM O (σh Rϕ ))dϕ
8π 0
1 0 0 0 1 0 0 0 

(2.259)
0 0 0 0 0 0 0 0
1  00 00 00 0
1
0
0
0
0
0
0
0
−1 
= 0 ,
2 10 00 00 0 1 0 0

0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 −1 0 0 0 1

Z 2π
A− 1
P 0 = (DM O (Rϕ ) + DM O (σx Rϕ ) − DM O (Ux Rϕ ) − DM O (σh Rϕ ))dϕ
8π 0
 1 0 0 0 −1 0 0 0 

(2.260)
0 0 0 0 0 0 0 0
1  00 00 00 01 0
0
0
0
0
0
0
1,
=
2 −1
 000 1 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 1 0 0 0 1

i daju svojstvene vektore

1 1
|A+ T
0 11i = √ (1, 0, 0, 0, 1, 0, 0, 0) = √ (φs (1) + φs (2)),
2 2
|A+
1
2
T 1
0 21i = √ (0, 0, 0, 1, 0, 0, 0, −1) = √ (pz (1) − pz (2)).
2
(2.261)

1 1
|A− T
0 11i = √ (1, 0, 0, 0, −1, 0, 0, 0) = √ (φs (1) − φs (2)),
2 2
|A−
1
2
T 1
0 21i = √ (0, 0, 0, 1, 0, 0, 0, 1) = √ (pz (1) + pz (2)).
2
(2.262)
60 GLAVA 2. REXE A
Projektori na IR-u E su +
1
Z 2π
E+ 2
P111 = cos ϕ(DM O (Rϕ ) + DM O (σx Rϕ ) + DM O (Ux Rϕ ) + DM O (σh Rϕ ))dϕ
8π 0
 2c 0 0 0 2c 0 0 0    0 0 0 0 0 0 0 0
0 2c2 −2cs 0 0 2c2 −2cs 0 0 1 0 0 0 1 0 0
Z
 00 2π 0 0 0 0 0 0 0 
1 0 0 2c 0 0 0 −2c  1  00 0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
= dϕ 
 2c 0 0 0 2c 0 0 0  = 0 0 0 0 0 0 0 0
4π 0 0 2c2 −2cs 0 0 2c2 −2cs 0 2 0 1 0 0 0 1 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 −2c 0 0 0 2c 0 0 0 0 0 0 0 0
0

(2.263)
1
+ 1  00  1
→ |E1 11i = √  0  = √ (px (1) + px (2)).
2 1 2
0
0

Projektor P se lako nalazi i pomae nam da odredimo |E

E1+
21
+
1 12i
Z 2π
E+ 2
P211 = sin ϕ(DM O (Rϕ ) − DM O (σx Rϕ ) − DM O (Ux Rϕ ) + DM O (σh Rϕ ))dϕ
8π 0
0 0 0 0 0 0 0 0   0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Z 2π 2s2 2s2
1 0
0 0
2sc
0
0
0
0
0 0
2sc 0 
0 0 =
1  00 10 00 00 00 10 00 00 
= dϕ 
 00 0 0 0 0 0 0 0
4π 2 00 00 00 00 00 00 00 00
 
0 0 0 0 0 0 0 0
0 2s2 2sc 0 0 2s2 2sc 0 0 1 0 0 0 1 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0

(2.264)
0
E+ 1  10  1
→ |E1+ 12i = P211 |E1+ 11i = √  0  = √ (py (1) + py (2)).
2 0 2
1
0

Na sliqan naqin se nalaze i projektori na E −

1
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
−1

(2.265)
0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
E− 1  00 0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0 −
0  , P E1
1  00 1
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
P111 = 0 0 0 0 0 0 0 0 21 = 0 0 0 0 0 0 0 0,
2 2

0 −1 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0 −1 0 0 0 −1 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

kao i ima odgovarajui svojstveni vektori

 0 
1
1  00  1
|E1− 11i = √  0  = √ (px (1) − px (2)),
2 −1 2
0
0
 0 

(2.266)
0
E− 1  10  1
|E1− 12i = P211 |E1− 11i = √  0  = √ (py (1) − py (2)).
2 0 2
−1
0

Koristei hermitiqnost operatora H , kao i qinicu da Hamiltonijan komu-

tira sa D za svako g ∈ D ,
MO
∞h

[H, D (σ )] = 0, [H, D (σ )] = 0, [H, D (R )] = 0 za svako ϕ, (2.267)

MO
x
MO
h
MO
ϕ
2.5. ELEKTRONSKI PODSISTEMI 61
dobijamo opxtu formu Hamiltonijana
 
s 0 0 a r1 0 0 b

 0  0 0 0 r 0 0 
 0 0  0 0 0 r 0 
(2.268)
 
 a∗ 0 0 z −b∗ 0 0 r2 
H= ,

 r1 0 0 −b s 0 0 −a 


 0 r 0 0 0  0 0 
 0 0 r 0 0 0  0 
b∗ 0 0 r2 −a∗ 0 0 z

gde su ,  i  , r, r , r realne konstante, dok su a i b proizvo ni kompleksni

brojevi. Svojstvene vrednosti za 2D IR-e su
s z 1 2

H |E1+ 11i = ( + r) |E1+ 11i ,

H |E1+ 12i = ( + r) |E1+ 12i ,
H |E1− 11i = ( − r) |E1− 11i ,
H |E1− 12i = ( − r) |E1− 12i . (2.269)
U svojstvenom potprostoru A svojstveni problem se svodi na
+
0

∗ ∗
H |A+ + +
0 11i = (s + r1 ) |A0 11i + (a − b ) |A0 21i ,
H |A+ + +
0 21i = (a − b) |A0 11i + (z − r4 ) |A0 21i ,
 
A+ s + r1 a − b
Hred0 =
a∗ − b∗ z − r4
A+ 1 p
→ E1,20 = (s + z + r1 − r4 ± (s − z + r1 + r4 )2 + 4|a − b|2 ).
(2.270)
2

Svojstveni vektori H (nisu prikazani) su linearna kombinacija |A 11i i +

|A 21i, tako da zak uqujemo da postoji sp hibridizacija orbitala .

0
+ 14

U svojstvenom potprostoru A dobijamo

0
−
0

H |A− − ∗ ∗ −
0 11i = (s − r1 ) |A0 11i + (a + b ) |A0 21i ,
H |A− − −
0 21i = (a + b) |A0 11i + (z + r4 ) |A0 21i ,
 
A− s − r1 a + b
Hred0 =
a∗ + b∗ z + r4
A− 1 p
→ E1,20 = (s + z + r4 − r1 ± (−s + z + r1 + r4 )2 + 4|a − b|2 )
(2.271)
2
.

I u ovom sluqaju se dobija sp hibridizacija orbitala, xto se moe pokazati

ispisivaem svojstvenih vektora H . A−0
red

14 Konkretnije, spz hibridizacija.

62 GLAVA 2. REXE A
Literatura
[1] M. Damanovi, I. Miloxevi, J . Phys. A : Math. Gen. 27, 4859-4866 (1994).
[2] M. Damanovi, O simetriji u kvantnoj nerelativistiqkoj fizici, Fiziqki
fakultet, Beograd 2000.
[3] L. D. Landau, . Eksp. Teor. Fiz. 7, 1932 (1937).
[4] L. D. Landau and E. M. Lif shitz, Statistical Physics (P ergamon, 1994).
[5] H. A. Jahn and E. T eller, P roc. R. Soc. London A161, 220 (1937).