Тил

2 кыс темдек тилиле билижип јат

Кижилер темдек тилиле билижип јат

Тил — ол кижилердиҥ куучындажардыҥ ла билижердиҥ аайларыныҥ бирӱзи. Јаҥыс ла кижилер тилди тузаланып турган, је аҥдар ӧскӧ аайларла билиижп болор. Тилдиҥ билими ле шиҥжӱзи лингвистика (тил билими) деп адалат.

Кижиниҥ тилинде синтакс деп неме бар. Ол — эрмектер ле сурактар чӱмдеердиҥ ээжилериниҥ тизими. Тил солынып та болор. Темдектезе, јаҥы немелерди јартаар учун јаҥы сӧстӧрди јайары эмезе кожоры.

Тил — куучындаарга, бичиирге эмезе колдорды кыймыктаарга тӧзӧлӧнип јат. Керек дезе кезик билижердиҥ аайлары тил болуп јарталбай турган. Ол аайлары дезе сӧс-јок билижери деп адалат. Кижилер тилди сананар учун тузаланып турган.

Тил деп сӧс тузаланыларда, андый учурларга келижердеҥ айабас:

1. Кандый да ӧмӧликтиҥ эмезе ороонныҥ тили
2. Куучындаардыҥ јайалтазы
3. Вычисленияныҥ, логиканыҥ эмезе математиканыҥ окылу тили
4. Тӱлей (угуп болбос) улуска темдек тили
5. Школдыҥ предмеди

UNESCO 2 500 кире тил ӧлӱп браадыры деп айдат.

Тилге келижетен немелер

Кажы ла тил бастыра ӧскӧ билижердиҥ аайларынаҥ аҥыланатан немелерле ӱлежет.

1. Тилде, ӧмӧликте ӱлежетен ээжилер бар.
2. Кажы ла тил табышка ла кулакла угарга тӧзӧлӧнӧт. Темдек тили ле болзо, кӧрӱш (кӧс кӧрӧри). Табыш — (фонема) кижиниҥ ӱниле ӱнделип болор, онойдо ок кижиниҥ кулагыла угулып болор. Кажы ла табыш онойдо ло ок болуп јат.
3. Табыштар бир уунда чыкпай, тизилижип ле чыгып јат. Тӱней ле бичиште — кажы ла танык/табыш блогы тизилижип бичилет.
4. Кӧп саба тилдердиҥ синтаксыла кӧрӧ, билижетен учур солынардаҥ айабас. Темдектезе, английский тилде «the cat sat on the man» (киске кижиниҥ ӱстӱне (тизезине) отурды) ла «the man sat on the cat» (кижи кискениҥ ӱстӱне отурды).
5. Сӧстӧр эки бӧлӱкке бӧлӱнет: учурлу сӧстӧр лӧ учуры јок сӧстӧр. Учурлу сӧстӧрдӧ бир де болзо семантикалык учуры бар. Адалгыштар, глаголдор, јарталгыштар оноҥ до ӧскӧзи. Учуры јок сӧстӧр эрмектиҥ учурын эдерге болужат. ла, эмес, не оноҥ до ӧскӧзи.

Грамматика — тилдиҥ системазы ла структуразы.

1. Кажы ла тилде бу мындый немелер бар:
   1. Эки выражениелӱ эрмектер: Адалгыштар ла глаголдор: Эркелей (адалгыш) уйуктап јат (глагол)
   2. Адалгышты солып турган јарталгыштар: Амтанду аш-курсак.
   3. Кожотон сӧстӧр: Базып јӱрер эмезе јӱгӱрер
   4. Кубулбастар (наречиелер): Ол барып јат. Мен база барып јадым.
   5. Кажы ла тил јаантайын солынып јат. Јаҥы сӧстӧр, јаҥы немелерди билижердиҥ аайлары, јаҥы акценттер. Тилде оноҥ до кӧп ӱлежетен немелер бар.