Əlincə qalası

Əlincə qalası
Əlincə qalasının giriş hissəsi.
39°11′39″ şm. e. 45°41′48″ ş. u.
Ölkə	Azərbaycan
Status	Ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidəsi
Şəhər	Culfa
Yerləşir	Xanəgah
Aidiyyatı	Qafqaz Albaniyası
Tikilmə tarixi	VII-IX əsrlər
Material	kərpic, əhəng məhlulu, çay daşı
Vəziyyəti	Fəaliyyət göstərir
Azərbaycandakı tarixi abidələrin milli qeydiyyatı
İstinad nöm.	64
Kateqoriya	Müdafiə Qalası
Əhəmiyyəti	Dünya əhəmiyyətli
Əlincə qalası
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Əlincəqala, Əlincə-qala və ya Əlincə qalası — Azərbaycan Respublikası, Culfa rayonunun Xanəgah kəndində Əlincəçayın sağ sahilində yerləşən tarixi memarlıq abidəsi, Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbinin ən qiymətli nümunələrindən biridir. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, Əlincə qalası eranın əvvəllərində inşa edilmiş, eramızın V əsrində bərpa edilmişdir. Qala Əlincə dağının zirvəsində yerləşir.

XVII əsr türk səyyahı Övliya Çələbi Əlincə qalasından bəhs edərək onun Qütbəddin tərəfindən inşa edildiyini göstərir. Ehtimal ki, müəllif burada rum-səlcuq hökmdarlarından biri və 1188–1192-ci illərdə hakimiyyətdə olmuş Qütbəddin II Məlikşahı nəzərdə tutmuşdur. Professor Mehmed Fuad Köprülü Əlincə qalasının Səlcuqlar dövrünə aid olduğunu qeyd edir. Bu fikirlə, eyni zamanda, "Azərbaycanın türkləşməsi tarixinə ümumi bir baxış" adlı məqalənin müəllifi Faruk Sümər də razılaşır. Lakin müasir türk tədqiqatçılarından biri olan Fəxrəddin Kırzıoğlu "köhnə və sərt" bir istehkam olaraq adlandırdığı Əlincə qalasının Əşkanilər dövründə Erancaq adı ilə məşhur olduğunu göstərir. Ümumiyyətlə, mənbələrdən məlum olur ki, qala VIII əsrdən əvvəl mövcud olmuşdur.

Azərbaycan Atabəyləri – Eldənizlərin hökmranlığı dövründə Əlincə qalasının istər hərbi-strateji, istərsə də iqtisadi və siyasi mövqeyi xeyli artmışdı. Atabəy Özbək Xarəzmşah Cəlaləddin Mənguberdinin yürüşləri zamanı Əlincə qalasına sığınmış, burada da vəfat etmişdir. Əmir Teymurun Azərbaycana yürüşü zamanı Teymuri qoşunlarının hücumu Əlincə qalasından yan keçməmişdir. Qala 14 il Xacə Cövhər və Əmir Altunun rəhbərliyi ilə qəhrəmanlıqla müdafiə olunmuşdur. 14 illik mübarizədən sonra Əlincə qalasının tutulması müxtəlif mənbələrdə qeyd edilmişdir. Əmir Teymurun vəfatından sonra qala Qaraqoyunluların hakimiyyəti altına keçmiş, bir dövr Teymuri-Qaraqoyunlu müharibəsi başlamışdır. Əlincə qalası müəyyən müddət Ağqoyunluların və Səfəvilərin hakimiyyəti altında olmuşdur. Azərbaycanda orta əsrlər dövründə baş verən feodal çəkişmələri və müharibələri nəticəsində Əlincə qalası dağılmış və siyasi hadisələrdəki mövqeyini itirmişdir.

Qala ilk öncə özünün qeyri-adi görünüşü ilə heyrətləndirici dərəcədə görünür. Əlincə qalasının divarları Əlincə dağının ətəklərindən başlayaraq pillələr şəklində yuxarıya doğru ucalır və onun zirvəsini tamamilə əhatə edir. Qala divarlarının inşası üçün daşdan, bəzən isə bişmiş kərpicdən istifadə olunmuşdur. Divarların bünövrəsinə adətən iri yonulmuş daşlar qoyulmuşdur. Əlincə qalasının təsviri ilə bağlı müxtəlif məlumatlar verilmişdir. Qalanın bəzən iki, bəzən isə üç qapısı olması ilə bağlı fikirlər mövcuddur. Lakin şimal divarlardakı ehtimal olunan keçid tamamilə dağıldığından burada giriş olub-olmadığını dəqiq müəyyən etmək mümkün deyil. Ehtimal ki, bu istiqamətdən də giriş olmuşdur. Çünki qala divarlarının xaricində bir neçə yerdə qalada qazılmış, əsgərlərin yerləşdiyi səkilərə rast gəlmək mümkündür.

Dağın ən uca yerində Əlincə qalasının iç qalası yerləşir. Bu içqalanı yerli əhali "Şahtaxtı içqalası" adlandırır. Buranın Şahtaxtı olaraq adlandırılması təsadüfi deyildir. Tədqiqatçılar hökmdarların qalanın məhz bu hissəsində yerləşdiyini qeyd etmişlər. Şahtaxtı içqalası dəniz səviyyəsindən 1700 metr yüksəklikdə yerləşir. Mərkəzi hissədən içqalaya yalnız sıldırım qayalıqsan keçərək getmək mümkündür. Vaxtilə keçidi asanlaşdırmaq üçün qayada eni 30–40 sm olan dar cığır yonulmuşdu. Hazırda bu cığır təbii aşınmaya məruz qalaraq dağıdılmışdır. Hakimlərin, o cümlədən Eldənizlər dövləti hökmdarlarının sarayları Şahtaxtı terrasında yerləşmişdir. Əlincə qalasının divarları və qalanın daxilində yerləşən tikililərdə yüksək tikinti mədəniyyəti, qala tikintisi üçün qeyri-adi sayılan incə işlənmiş daş ayrıntılar görünür.

Adın etimologiyası

Həmçinin bax: Ermcak və Əlincək (tayfa)

Qalanın yerləşdiyi Əlincə dağının ümumi görünüşü

Tədqiqatçılar "Əlincə" sözünü müxtəlif cür izah etmişlər. Qalanın adı orta əsr yazılı mənbələrində Əlincə, Əlincəm, Alənca, Alançuq, Alanca, Alançik, Yerənçaq və digər şəkillərdə işlədilmişdir. Bəzi mənbələrdə Əlincə qalasının adı Erinca şəklində mövcuddur. Bəzi tarixçilər qeydlərində iddia edirlər ki, Əlincə qalası öz adını zəngin xəzinəsini və ölkədən yığdığı külli miqdarda mədaxilini gizlətmək məqsədilə həmin qalanı inşa etmiş Erincak adlı bir feodal qadının adından götürülmüşdür.

Mənbələrdə "alan" kəlməsinin "aran" şəkli V–VII əsrlərdə işlədilmişdir. Çünki orta əsr ərəb və başqa mənbələrdə xüsusi yer adı olaraq "Aran", "Arran" və "Alran" kəlmələrinə təsadüf edilir. XIII əsrdə yaşamış məşhur ərəb tarixçisi Yaqut əl-Həməvi "Mücəl əl-büldan" əsərində "Arran" kəlməsinin ərəb sözü olmayıb, yerli məna daşıdığını qeyd edir. Bu söz türk dillərindən götürülmüşdür. Qalaya belə bir adın verilməsi heç təsadüfi deyil. Çünki, "alan" – qədim türk dilində "düzənlik", "meydan" mənasını verir. Bu, qalanın yuxarı hissəsinin düz bir sahədən ibarət olması ilə bağlı olmuşdur. Bununla belə, "aran", "alan" kəlmələrinin "Əlincə" sözünə çevrilməsinə alimlər şübhə ilə yanaşırlar.

"Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti"ndə Əlincə qalası adının izahı bir neçə variantda verilmişdir: "…VII əsrə aid mənbələrdə qalanın adı Erincak, XIII əsrə aid mənbələrdə isə Alınca variantlarında çəkilir… Bəzi tədqiqatçılar dağın adının monqolların yürüşündə iştirak etmiş elcihin tayfasının adı ilə bağlı olduğunu yazırlar. Bir qrup alimlərin fikirlərinə görə, toponim türk dillərində olan alançil (meydança, düzənlik) kəlməsindəndir. Oronimi alan tayfa adı ilə də bağlayırlar." Toponimikaya həsr olunmuş lüğətdə də "Əlincə" kəlməsin etimologiyası barədə dəqiq fikir söylənilmir.

"Əlincə" kəlməsinin "alan" tayfasının adı ilə bağlıdır. "Azərbaycan tarixi" əsərinin akademik nəşrinin I cildində "alan" tayfalarının eramızın 72-ci ilində Dəryal keçidi vasitəsilə Cənubi Qafqaz, o cümlədən Qafqaz Albaniyası istiqamətində yürüş etməsi fikri müdafiə olunmuşdur. İosif Flaviyə görə alanlar skif tayfalarındandır. Bir sıra antik müəlliflərin, eləcə də İosif Flavinin məlumatları alanların Şimali Qafqaz keçidləri vasitəsilə baş verməsi haqqında irəli sürülən elmi fikri təsdiq etmir. Bəzi tədqiqatçıların fikirlərinə görə, "Əlincə" toponimi qədim türk mənşəli alan (meydan, düzənlik) coğrafi termini ilə əlaqədardır. "Alan" sözü iki mənada işlədilmiş, lakin heç biri elmi cəhətdən təsdiqini tapmamışdır.

Bəzi orta əsr mənbələrində Əlincə qalasından "Yeröncək" kimi bəhs edilsə də, ehtimat edilir ki, "Yeröncək" kəlməsi Əlincə qalası ilə bağlı ad deyildir. Naxçıvan qalalarından bəhs edən professor Mirəli Seyidov qalanın ilkin adının "Ermcaq" olduğunu yazmışdır. Ermcaq iki tərkibdən yaranmış mürəkkəb söz-addır. "Eriq" əksər türk dillərində çox mənalı sözdür. Sözün möhkəm, qüvvətli, hakimiyyət mənaları vardır. "Caq" kəlməsi isə Azərbaycan dilində "yer", "məkan" bildirən şəkilçidir. Beləliklə "Ermcaq" möhkəm, qüvvətli, dövləti, hakimiyyəti olan yer deməkdir. Xalq etimologiyasına görə "Əlincə" kəlməsinin izahı "əlini çək", bəzi tədqiqatçılara görə "Alancik" mənasını verir.

Naxçıvan Ölkəşünaslıq Muzeyinin əməkdaşı Mir Bağır Mirheydərzadə xalq rəvayətlərinə əsaslanaraq qeyd edir ki, "Əlincə qalasının adı monqolların ulu babası Əlincə xanın adı ilə bağlıdır." Mehmed Fuad Köprülünün fikrinə görə, bu, həqiqi bir xalq rəvayəti olmayıb, türk-monqol tarixinə aid yazılı mənbələrə bələd olan bir şəxs tərəfindən uydurulmuş, heç bir elmi əsası olmayan zahiri bir bənzətmədən başqa bir şey deyildir.

Yaxın Şərq coğrafiyasının tanınmış tədqiqatçılarından biri olan K. Streyc qalanın əsl adının "Alancik" olduğunu qeyd edir. Tədqiqatçıların bəzilərinin fikrincə, qalanın adının bu şəkildə işlədilməsi həqiqətə daha uyğundur. Qala öz adını qədim Azərbaycan sözü olan "Alan" kəlməsindən götürmüşdür. Bu kəlmə qədim türk dillərində "düzənlik", "meydan" mənasını verir. Azərbaycan Ensiklopediyasında da qalanın adı "Alancik" kəlməsi ilə bağlı izah edilir. Mahmud Kaşğarinin XI əsrə aid "Divanü Lüğat-it-Türk" kitabında "alan" kəlməsi "düz", "açıq yer" kimi şərh olunur. Mehmed Fuad Köprülü "Alancuk" kəlməsinin səlcuq türklərinə aid olub, "kiçik meydan" mənasını verdiyini qeyd edir. "Alan" kəlməsi təkcə səlcuqlara məxsus olmayıb, həmçinin bir sıra türk tayfalarının dilində də işlədilmişdir. Müasir Azərbaycan dilində "düzənlik" mənasında "alan" kəlməsi yox, "aran" kəlməsi işlədilir. "1" hərfinin "r" hərfinə çevrilməsi türk dilləri qrupu üçün xas olduğundan "alan" kəlməsi də zamanla "aran" sözünə çevrilmişdir.

Müasir türk ədəbiyyatında qalanın adı "Alınca qalası" şəklində yazılır. Azərbaycan ərazisində orta əsrlər dövründə Əlincə adlı başqa qalalar da mövcud olmuşdur. Həmdullah Qəzvini "Nüzhət əl-qülub" əsərində Təbriz şəhərinin yaxınlığında Əlincə adlı qala olduğunu qeyd edir.

Akademik Ağamusa Axundovun fikrincə, Əlincə qalasının adı monqolların yürüşlərində iştirak edən, əslən türk tayfaları olan əlcihinlərlə bağlıdır. Əlincə toponiminin metateza və eliziya fonetik hadisələri nəticəsində əlcihin etnonimindən yaranması mümkündür. Tədqiqatçı N. Məmmədov da Əlincə dağ adının eramızın ilk əsrlərindən mövcud olmasını qeyd etməklə, Əlincə adının türk tayfalarından olan əlcihin tayfasının bu ərazidə məskunlaşması nəticəsində yaranmasını bildirir. Monqolların Azərbaycana, eləcə də Naxçıvana yürüşü XIII əsrdə olmuşdur, bu zaman Əlincə adlı qala artıq mövcud idi və bu cür adlanırdı. Bu xronologiya əsas götürüləndə, bu məlumatlar əsassız olaraq qalır. İlhami Cəfərsoylu Əlincə qalasının monqollarla əlaqəsindən bəhs edərkən qeyd edir ki, "Əlincək boyunun bəzi qulları monqollara qoşulmuş, Hülakülər dövlətində müəyyən vəzifələr tutmuşlar. Onlardan biri Almcak noyon idi. Fəzlullah Rəşidəddinin yazdığına görə, həmin boydan Əmir Novruz Almcak adlı bir əmir çıxıb."

Azərbaycanın Əlincək boyunda qoşun başçıları ilə yanaşı, alim və şairlərdə dünyaya gəlib. Əlişir Nəvai öz dövrünün tanınmış alim və şairlərindən bəhs edərkəb Mövlana Xələf Təbrizi Şeyx Ələncək haqqında da məlumat verir.

AMEA-nın müxbir üzvü Adil Bağırov Əlincə adını Nuh peyğəmbərin nəticəsi Alınca xanın adı ilə əlaqələndirmiş və qeyd etmişdir ki, "bu söz canlı danışıq dilində tədricən Əlincə şəklinə düşmüşdür." Oğuz dastanında Alınca xan Nuh peyğəmbərin yeddinci oğlu kimi təqdim edilir. O, Yafəsin və Türkün nəslindəndir. Əbulqazi Bahadır xanın qələmə aldığı "Türklərin soy ağacı" əsərinin – "Şəcəreyi-Türk" hissəsində iki dəfə onun adı çəkilir.

Azərbaycan xalqının həyatını, məişətini, adət ənənələrini, yüzlərlə yer adlarını öz əks etdirən, ən qədim yazılı mənbələrdən biri olan "Kitabi Dədə Qorqud" dastanlarında da Əlincə kəlməsi işlədilir. Dastandakı "Uşun qoca oğlu Segrək boyu"nda Əgrəyin Əlincə qalasında əsir düşməsi və qardaşı Segrəyin onu xilas etməsi göstərilir. Əlincə kəlməsi "Kitabi Dədə Qorqud" dastanlarında qala kimi xatırlanır. Naxçıvanda "Əlincə" sözü Əlincə qalasında, Əlincəçayda və kənd adında istifadə olunur.

"Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri"ndə "Əlincə" kəlməsi nahiyyə və qala kimi qeyd edilir. Bu ərazilərin sakinlərinin azərbaycanlılar olduğu göstərilir.

Bir sıra tədqiqatçılar Əlincə toponiminin yayılma arealının çox geniş olduğunu qeyd etmişdilər. Əlincə adlı yaşayış yerləri Göyçə, Ərzurum, Təbriz, Ağbaba ərazilərində, mesxeti türklərinin yaşadığı ərazi olan Axısqa şəhəri yaxınlığında da mövcud olmuşdur.

Azərbaycan dilçiliyində Əlincə qalasının adı yer adı kimi izah edilib. O, türk boylarından birinin adı olub, Azərbaycanın bir çox yer adlarında əks olunub. Məlumdur ki, yer adlarının böyük əksəriyyəti həmin ərazidə yaşayan tayfa və qəbilələr, boylar tərəfindən verilib. Bu toponimlər öz mənşəyini "Ərincə" adlı tayfanın adından almışdır. Mahmud Kaşğarinin əsərində də erincə-ərincə formasında leksik vahid qeyd edilmişdir.

Ərincə və ya Əlincə adı qədim mənbələrdə Alıncak, Alancıq, sonrakı yazılarda isə Əlincək və Əlincə kimi göstərilib. Həmdullah Qəzvini onun adını Alancik kimi istifadə etmişdir. 1225-ci ildə baş verən hadisələrdən bəhs edən Mirxond Əlincə qalasının adını Əlincək kimi qeyd etmişdir.

Əlincək boyu ilk orta əsrlərdə, təqribən III–V əsrlərdə Araz çayından şimalda – Sünik torpaqlarında özünə yurd salmışdır. Onlar burada öz daxili müstəqilliyini saxlamaqla vilayətin hakim nəslinə tabe idilər.

Əslən Urbat türklərindən olan xristianlaşmış Stepan Orbeliani yazır ki, "Sünik 12 əyalətdən ibarətdir. Onlardan biri Erincakdır." Sonrakı tarixi mənbələrdə Əlincək tayfasının Araz çayının cənub hissəsinə köçdüyünü və Təbrizlə Naxçıvan arasında yerləşdiyi məlum olur. Məhəmmədəli Tərbiyətin verdiyi məlumatdan görünür ki, Alancık Cənubi Azərbaycanın mahallarından biridir. Yerli əhalinin Alança dediyi Əlincə kəndi Təbriz şəhərinin 40 km şimal-qərbində yerləşir.

Əlincək tayfası Cənubi Qafqazda, eləcə də Araz çayının hər iki sahilində yaşayarkən sıldırım qayaların başında tikdikləri qalaya – Əlincə qalasında məskən salıblar.

Tarixi

İnşa edilməsi

Əlincə qalasının tarixi haqqında orta əsr ərəb, fars, Azərbaycan, türk, gürcü və Qərbi Avropa mənbələrində kifayət qədər məlumatlar təsadüf edilir. Lakin Əlincə qalasının salınma tarixi dəqiq müəyyənləşdirilməmişdir. Qalanın adı çəkilən ən qədim mənbələrdən biri "Kitabi Dədə Qorqud" dastanıdır. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının qiymətli əsərlərindən biri olan "Kitabi Dədə Qorqud" dastanlarının "Uşun qoca oğlu Segrək" boyunda Əlincə qalası möhkəm və etibarlı bir istehkam kimi təsvir olunur. Bu dastana görə, Əlincə qalası Qara Tekui adlı bir şəxsə məxsusdur və o, qaladan zindan kimi istifadə edərək oğuzlardan aldığı əsirləri burada saxlamışdır. "Kitabi Dədə Qorqud" dastanı Əlincə qalasından bəhs edən ilk məlum olan yazılı mənbədir. Professor Əbdüləzəl Dəmirçizadə dastanlarda XI əsrdən əvvəlki dövrə aid olan hadisələrdən bəhs edildiyini qeyd edir. Tədqiqatçı Viktor Jirmunski "Kitabi Dədə Qorqud" haqda nəşr olunan əsərləri təhlil edərək, boyların IX–X əsrlərdə meydana çıxdığını göstərir. Bu boylardan bəziləri V–VI əsrlərə gedib çıxır.

Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, Əlincə qalası eranın əvvəllərində inşa edilmiş, eramızın V əsrində bərpa edilmişdir.

X əsrdə yaşamış bəzi salnaməçilər müasiri olduğu hadisələrdən bəhs edərkən Əlincə qalasının yerli feodallara məxsus əsas sığınacaq yeri olduğunu göstərirlər. Onların yazdığı qeydlərdən məlum olur ki, qalada hakim və zadəgan ailələri feodal hərbi toqquşmalar və müharibələr zamanı mühafizə olunmuşdur.

XVII əsr türk səyyahı Övliya Çələbi Əlincə qalasından bəhs edərək onun Qutbəddin tərəfindən inşa edildiyini göstərir. Ehtimal ki, müəllif burada rum-səlcuq hökmdarlarından biri və 1188–1192-ci illərdə hakimiyyətdə olmuş Qütbəddin II Məlikşahı nəzərdə tutmuşdur. Professor Mehmed Fuad Köprülü Əlincə qalasının Səlcuqlar dövrünə aid olduğunu qeyd edir. Bu fikirlə, eyni zamanda, "Azərbaycanın türkləşməsi tarixinə ümumi bir baxış" adlı məqalənin müəllifi Faruk Sümər də razılaşır. Lakin müasir türk tədqiqatçılarından biri olan Fəxrəddin Kırzıoğlu "köhnə və sərt" bir istehkam olaraq adlandırdığı Əlincə qalasının Əşkanilər dövründə Erancaq adı ilə məşhur olduğunu göstərir.

Bu baxımdan Azərbaycan tədqiqatçılarından biri olan, arxeoloq və etnoqraf Ələsgər Ələkbərovun qaladakı hovuzların birində əşkani, yaxud sasani barelyefinin olduğu ehtimalını irəli sürməsi qalanın tarixi haqqındakı fikirlərin dəyişməsinə səbəb olmuşdur.

Əlincə qalasının adı İran səlcuqlarının son sultanı Toğrul bəy ilə əmirləri arasında baş vermiş iğtişaşlardan bəhs edilərkən qeyd edilir. Ümumiyyətlə, mənbələrdən məlum olur ki, qala VIII əsrdən əvvəl mövcud olmuşdur.

"Kitabi Dədə Qorqud" dastanında

Əlincə qalasının adının çəkildiyi məlum olan ən qədim mənbə "Kitabi Dədə Qorqud" dastanıdır. Dastanın "Uşun qoca oğlu Segrək boyunu bəyan edər" boyunda Əlincə qalası güclü və etibarlı istehkam kimi təsvir olunur. Bu boyda Əlincə qalasının adı üç dəfə xatırlanır. Boyun məlumatına görə, Uşun qocanın oğlu Əgrək Şərukun ucundan Göyçə dənizinə təkin el çarpmış, yolunun bir qismini Əlincə qalasında keçirmişdi. Burada o, Qara Təkurun adamları tərəfindən tutulmuş və Əlincə qalasında zindana salınmışdı. Bir öksüz oğlanın Əgrəyin qardaşı Segrəyə "Hünərin var isə qardaşın Əlincə qalasında əsirdir, onu xilas et!" deməsindən sonra qardaşı olduğunu bilən Segrək Qaraqoç atına minərək üç gün yol gəlmiş, Dərəşam ucundan keçmiş, qardaşı həbs edilən qalaya gəlmiş və onu əsirlikdən qurtarmışdır. Lakin boyun digər yerlərində Əlincə qalasının adı olduğu kimi deyil, sadəcə "qala" kimi işlənilmişdir.

Dastanın məlumatından aydın olur ki, hadisələr baş verən vaxt Əlincə qalası Qara Təkurun əlində olmuş, qaladan həm müdafiə qalası, həm də zindan kimi istifadə olunmuşdur. Dastanda qeyd olunduğuna görə Segrək Qara Təkurun onun üstünə göndərdiyi adamları qalaya həbs etmiş, qalanın zindanında saxlanılan Əgrək azad edildikdən sonra isə onunla birlikdə Qara Təkurun adamlarını basmış, döyüşmüş və qalada həbs etmişdir. Dastanda qeyd edilir ki, "Bundan sonra Dərəşam suyunu dəlüb keçmiş, …Oğuzun sərhəddinə yetişmişdilər."

Dərəşam yer adından bəhs edərək professor Pənah Xəlilov qeyd edir ki, "böyük qardaş Əgrəklə kiçik qardaş Segrəyin marşrutu İç Oğuz hüdudları haqqında parlaq təsəvvür yaradır. Böyük qardaş Qazan bəydən icazə alıb Şirəküvəz ucundan Əlincə qalasına kimi gedir və İç Oğuzun şimal sərhəddi boyu gəzir, sonra Göyçə gölündən cənuba getmək istəyəndə Əlincə qalasında əsir olur. Kiçik qardaş onu azad edəndə yolunu cənuba salır. Dərəşam suyunu keçir və Araz çayı boyu geri dönüb yurduna qayıdır. Dərəşam Culfa rayonundakı Dərəşam stansiyası yaxınlığındakı mineral bulaq sularının adıdır." AMEA-nın müxbir üzvü Səfərəli Babayev isə yazır ki, "Dərəşam Culfa rayonu ərazisində, Araz çayının sol sahilində qədim kənd olmuşdur. Onun yaxınlığında Dərəşam mineral bulaqları yerləşir. Bundan başqa, bu oykonimlə üzbəüz Cənubi Azərbaycanda, Araz çayının sağ sahilində də Dərəşam kəndi mövcud olmuşdur. Bizim fikrimizcə, dastanda adı çəkilən Dərəşam Araz çayının sol sahilindəki, Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindəki Dərəşamdır. … Qardaşların Əlincə qalasından qayıdarkən üzüb keçdikləri Dərəşam suyu – Araz çayıdır."

Dastanın məlumatları təsdiq edir ki, Əlincə qalasından yarandığı andan zindan kimi istifadə olunmuşdur. Əlincə qalasından olan zindandan sonralar da istifadə olunmuş, Azərbaycan feodal dövlətlərinin hökmdarları ən əhəmiyyətli dustaqları orada saxlamışlar.

"Kitabi Dədə Qorqud" dastanı Əlincə qalasının adı çəkilən, elmə məlum olan ən qədim mənbədir. Orada qala ilə əlaqədar verilən məlumatlar Əlincə qalasının tarixi haqqında ilk məlumat kimi çox qiymətlidie. 1300 illik tarixə malik olan "Kitabi Dədə Qorqud" dastanında qalanın adının xatırlanması təsdiq edir ki, Əlincə qalası VII əsrdə mövcud olmuşdur. Bu mənbəyə əsaslanan tədqiqatçılar qalanın əsasının VII əsrdən əvvəl qoyulduğunu qeyd edirlər.

Orta əsrlər siyasi tarixi

Yazılı mənbələrdə Əlincə qalasının erkən orta əsrlər tarixinə dair məlumata çox az təsadüf edilir. Əbu Bəkr Tehrani "Kitabi Diyarbəkriyyə" əsərində göstərir ki, Abbasi xəlifələrindən Hadi (785–786) və Harun ər-Rəşidin (786–809) hakimiyyəti dövründə Qıpçaq xan gürcülərin əlində olan Əlincə qalasını ələ keçirmişdir. Lakin XII əsrdən başlayaraq tarixi mənbələrdə Əlincə qalasının adı tez-tez çəkilir. Əldə edilmiş materiallarda göstərilir ki, Azərbaycan Atabəyləri – Eldənizlərin hökmranlığı dövründə Əlincə qalasının istər hərbi-strateji, istərsə də iqtisadi və siyasi mövqeyi xeyli artmışdı. Həmin qala hökmdar ailəsinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün bir sığınacaq yeri kimi istifadə olunmuşdur. Məhəmməd Cahan Pəhləvanın həyat yoldaşı, Naxçıvan hakimi Zahidə xatunun əsas iqamətgahı həmin dövrdə Əlincə qalasında yerləşirdi və Eldənizlər dövlətinin xəzinəsi burada mühafizə olunurdu. XIII əsrdə Atabəy Müzəffərəddin Özbək Mərkəzi Asiya hökmdarı Xarəzmşah Cəlaləddinin Azərbaycana yürüşü zamanı müqavimət göstərə bilməyəcəyini başa düşərək bu qalaya sığınmışdır. O, bu qaladan düşmənə qarşı mübarizə aparmaq niyyətində olmuşdur. Lakin Atabəy Özbək 1225-ci ildə Cəlaləddinin işğalçı qoşun dəstələrinə qarşı apardığı döyüş zamanı həlak olmuşdur. Qala haqqında orta əsr tarixçisi Şəhabəddin Məhəmməd ən-Nəsəvinin "Sirat əs-Sultan Cəlaləddin Mənkburnu" adlı əsərində geniş məlumat verilir.

Sıldırım dağların başında yerləşən Əlincə qalası alınmaz qala sayılırdı. Hülakülər, Çobanilər və Cəlairilərin basqınları nəticəsində ələ keçirilən saysız xəzinələrin zamanla Əlincə qalasında saxlanılması bununla bağlı idi. Əmir Teymurun qoşunları Əlincə qalasında kəskin müqavimətə rast gəlmişdi. Teymurun qoşunları 1386-cı ildə Azərbaycan torpaqlarına daxil olduğu vaxt Təbrizi tərk etmiş Cəlair əmirlərinin bir qismi Əlincə qalasına toplaşmışdır. Cəlairilər bu qalanın strateji əhəmiyyətini nəzərə alaraq onu həmişə möhkəmləndirməyə çalışırdılar. Cəlairilər dövlətinin xəzinəsi qalada gizlədildiyi üçün Sultan Əhməd Əlincə qalasının müdafiəsini oğlu Məlik Tahirə və sərkərdə Əmir Altuna həvalə etmişdi.

Orta əsr tarixçilərindən olan Şərafəddin Əli Yəzdi, Əbdürrəzzaq Səmərqəndi, Həmdullah Mustovfi Qəzvini və başqaları orta əsr siyasi hadisələrində Əlincə qalasının rolundan geniş bəhs etmişdilər.

14 illik mübarizədən sonra Əlincə qalasının tutulması müxtəlif mənbələrdə qeyd edilmişdir. Xüsusilə İbn Ərəbşah məlumatlarında qeyd edir ki, "Əlincə qalasının müdafiəsinə təyin olunmuş Əmir Altun ilə Sultan Əhmədin oğlu Məlik Tahirin arasında düşmənçilik baş verir. Nəticədə Əmir Altunun dəstəsi dağılır, özü isə xaincəsinə öldürülür. İstedadlı sərkərdə Əmir Altunun həlak olması və qaladakı iğtişaşlar onun müdafiəçilərinə də mənfi təsir göstərir. Əmirin və əsgərlərin bir hissəsi Məlik Tahirdən üz döndərib qalanı tərk edir. Məlik Tahir isə xəzinəni də yığışdırıb qohumları və yaxın əyanları ilə birlikdə Bağdada qaçır. Teymurilər dövlətinin qoşunları heç bir müqavimətə rast gəlmədən Əlincə qalasına daxil olurlar."

Əlincə qalası orta əsrlər dövründə xüsusi hərbi-strateji əhəmiyyətə malik olmuşdur. 1405-ci ildə Əmir Teymur vəfat etdikdən sonra qala təkrarən Cəlairilərin və Qaraqoyunluların əlinə keçmişdir. Teymurun oğlu Sultan Şahruxun silahlı qüvvələrinə qarşı döyüşdə məğlub olmuş və qardaşları tərəfindən xəyanətə uğrayan Qaraqoyunlu İsgəndər öz ailəsi ilə Əlincə qalasında gizlənməyə məcbur olmuşdur. İsgəndər burada öldürülmüş və Cahanşah Əlincə qalasını ələ keçirmişdir.

Əlincə qalası müəyyən müddət Ağqoyunluların və Səfəvilərin hakimiyyəti altında olmuşdur. Azərbaycanda orta əsrlər dövründə baş verən feodal çəkişmələri və müharibələri nəticəsində Əlincə qalası dağılmış və siyasi hadisələrdəki mövqeyini itirmişdir.

Teymurilərin, Ağqoyunluların və Qaraqoyunluların hakimiyyəti dövrü

Teymurilər dövlətinin I hökmdarı Əmir Teymuru və onun ordusunun təsvir olunduğu XVI əsrə aid olan miniatür.

XIV əsrin 80-ci illərində Azərbaycan şəhərləri daha ciddi bir təhlükəyə məruz qaldı. Mərkəzi Asiya əmiri Teymur 1385-ci ildə İranı və Azərbaycanı istila etmək məqsədilə böyük yürüşə başladı. O, Təbrizi, Sultaniyyəni ələ keçirdi. Cəlairi hökmdarı Sultan Əhməd bütün əmlakını Təbrizdə qoyaraq qaçmağa məcbur oldu. Həmin il Naxçıvanın yaxınlığında Teymurun əmirlərindən İlyas Xoca ilə Sultan Əhmədin qoşunları arasında kəskin döyüş baş verdi. İlyas Xocanın bu döyüşdə təsadüfən yaralanması Sultanı Əhmədi məğlubiyyətdən xilas etdi. Mərkəzi Asiyada xalq iğtişaşları baş verdiyindən Teymur oraya qayıtmalı oldu. 1386-cı ilin əvvələrində Qızıl Orda hökmdarı Toxtamış xanın 90 min nəfərlik qoşunu Bəy Poladın sərkərdəliyi altında Azərbaycan ərazisinə yürüş etdi. İşğalçılar Naxçıvanı, Təbrizi, Mərəndi, Marağanı ələ keçirərək qarət etdilər. Foma Metsopski həmin hadisədən bəhs edərək yazır ki, "onlar əhalinin bir çoxunu qılıncdan keçirmiş və bir çoxunu əsir etmişdilər." Zeynəddin ibn Həmdullah Qəzvininin verdiyi məlumata görə, Naxçıvan bu dövrdə də yenidən rəhmsizcəsinə dağıldı. Bu vaxt Zaqafqaziya şəhərlərində sürgün və qul edilənlərin sayı 200 minə çatırdı. Lakin yerli əhalinin inadlı mübarizəsi və Teymur qoşunlarının Qızıl Orda malikanələrinə hücumu ilə əlaqədar olaraq, Toxtamış xan Azərbaycan şəhərlərində, o cümlədən Naxçıvanda çox qala bilmədi, gəldiyi yol ilə geri qayıtmağa məcbur oldu. Bu hadisədən az bir müddət sonra 1387-ci ildə Teymurləngin qoşunları Azərbaycanın cənub torpaqlarının çox hissəsini tutaraq, Naxçıvan şəhəri üzərinə hücuma keçdi. Teymurun ordularına onun əmirlərindən İlyas Xoca adlı bir feodal sərkərdəlik edirdi. O, Naxçıvanı ələ keçirsə də şəhərin yaxınlığında möhkəm qala olan Əlincə qalasını tuta bilmədi.

1387-ci ildə Əlincə qalası Teymurləngin qoşunları tərəfindən mühasirəyə alındı. Teymuri qoşunlarının hücumları müvəffəqiyyətsizliklə nəticələndi. Cəlairilər bu qalanın strateji əhəmiyyətini nəzər alaraq, onu həmişə möhkəmləndirməyə çalışırdılar. İndi isə Teymuri qoşunlarının hücumu qarşısında qala daha da möhkəmləndirilmişdi. Sultan Əhməd Əlincə qalasının müdafiəsini oğlu Məlik Tahirə həvalə etmişdi. Qalanın qutvalı Əmir Altun idi. Onun sərəncamında üç yüzə yaxın qorçu vardı. Azərbaycanın ayrı-ayrı feodal hakimləri və Gürcüstan dövləti Teymuri qoşunlarına zərbə vurmaq, onun irəliləməsinə imkan verməmək məqsədi ilə, Əlincə qalasının müdafiəçilərinə yaxından köməklik göstərdilər.

Şəki hakimi Sidi Əli Orlat 1397–1398-ci ilin qış ayında gürcü qüvvələri ilə ittifaqda Əlincə qalasının müdafiəçilərinin köməyinə gəldi. Qalanın qarşısında Teymuri qoşunları ilə döyüş baş verdi. Vəziyyətin getdikcə kəskinləşdiyini hiss edən Teymuri qoşunlarının başçıları Əmir Teymurun oğlu Miranşaha müraciət edərək ondan kömək istədilər. Miranşah Əlincə qalasının mühasirəsini möhkəmləndirmək məqsədilə Xorasandan xüsusi qoşununu gətirərək öz oğlu Əbubəkr Mirzənin sərkərdəliyi altında Əlincə qalasına göndərdi. Şərafəddin Əli Yəzdi və Əbdürrəzzaq Səmərqəndinin yazdıqlarına görə, Əlincə qalası qarşısında hər iki tərəf arasında şiddətli döyüşlər getmişdir. Günlərlə davam edən əlbəyaxa döyüşlər müttəfiqlərin qələbəsi ilə nəticələnmişdir. Əbubəkr Mirzə öz qoşun hissələri ilə geri çəkilməyə məcbur oldu. Əlincə qalası Teymuri qoşunlarının mühasirəsindən xilas oldu.

Mənbələr Sidi Əli Orlatın Əlincə qalasının qəhrəmancasına müdafiəsində həlak olduğunu göstərirlər. Əlincə qalasının müdafiəçiləri bir çox çətinliklərə tab gətirərək, müəyyən fasilərlə on dörd il – 1387-ci ildən 1401-ci ilədək mühasirə şəraitində Teymuri qoşunlarına qarşı mübarizə apardılar. Onlar ayrı-ayrı hallarda Teymuri qoşunlarına ağır zərbələr vura bildilər. Teymur Əlincə qalasını tutmaq məqsədilə yeni-yeni qüvvələr göndərsə də, heç bir müvəffəqiyyət əldə edə bilmədi.

Əlincə qalasındakı qələbə Cənubi Qafqaz ölkələrində böyük ruh yüksəkliyinə səbəb olmuşdu. Azərbaycanın və Gürcüstanın feodal hakimləri öz qüvvələrini cəmləşdirərək mübarizəni davam etdirdilər. Cənubi Qafqaz feodal hakimlərinin vahid cəbhə təşkil etmək cəhdləri Teymuru çəkindirdiyi üçün, o, Əlincə qalasının ətrafında müəyyən miqdarda qoşun saxlayaraq, özünün əsas qüvvələri ilə Ermənistan və Gürcüstan üzərinə hücuma keçdi. 1401-ci ildə Əlincə qalası fəth edildikdən sonra Əmir Teymur öz möhkəmliyi ilə onu heyrətə salan bu qalanı xüsusi ziyarət etmişdi. Başqa şəhərlər kimi bu dövrdə Naxçıvan da Teymurun qoşunları tərəfindən dağıdılmışdı.

Teymurilərə qarşı mübarizədə hürufilik təriqətinin banisi Fəzlüllah Nəimi də 1394-cü ildə Naxçıvanda Teymurun oğlu Miranşah tərəfindən öldürüldü. Bu zaman Naxçıvanda Nəiminin tərəfdarları olan hürufilər çox idi. Onları çəkindirmək məqsədilə Miranşah Nəimini həbs etdirirək Naxçıvan mahalına gətirmiş və məhz burada qətlinə fərman vermişdi. Hürufilər Miranşaha xüsusi nifrət bəsləyir və ona "Maranşah" deyirdilər. Miranşahın əmri ilə şəhərdəki dini binalardan başqa yerdə qalan tikintilərin çoxu məhv edilmişdi.

Qaraqoyunlu hökmdarı Qara Yusifin Şirvanşahlar dövlətinin hökmdarı Şirvanşah I İbrahimlə 1412-ci il Kür çayı sahilində baş verən döyüşünün naməlum rəssam tərəfindən təsvir edildiyi rəsm əsəri, Milli Azərbaycan Tarix Muzeyi.

Naxçıvanın yaxınlığında yerləşən Əlincə qalası uzun müddət Cəlairilərin və Teymurilərin istinadgahı olmuşdu. 1406-cı ilin may ayında Təbriz qazisi İmadəddin hücum edərək Əlincə qalasını dağıtmışdır. Cəlairilər hələ xarici hücumlar olmayanda Naxçıvan əhalisini itaət altında saxlamaq, vergilər toplamaq üçün bir cəza yeri kimi Əlincə qalasından istifadə edirdilər, orada böyük xərclə daim 300 nəfərlik qoşun dəstəsi saxlayırdılar. Onlar hər üç aydan bir maaş və ərzaq alırdılar. Qalanın saxlanılmasına sərf edilən məvacib ağır bir yük kimi rəiyyətin üzərinə düşürdü. 1406-cı il iyul ayının sonlarında Cəlair Sultan Əhməd Təbriz şəhərini aldıqdan sonra, Təbriz qazisi İmadəddin də Sultan Əhmədin tərəfinə keçdi və soyurqal olaraq bütün Naxçıvan mahalını hakimiyyəti altına aldı. Sultan Əhməd Əlincə qalasının möhkəmliyini nəzərə alaraq onun bərpa edilməsi haqqında fərman verdi və bütün xərci ətrafda yaşayan rəiyyətin üzərinə qoydu. 1412-ci ilin sonlarına yaxın Naxçıvan Qaraqoyunlu dövlətinin tərkibinə daxil oldu. Həmin il noyabr ayında Qaraqoyunlu hökmdarı Qara Yusifin qoşunları ilə Şirvanşah I İbrahim qoşunları arasında Kür çayı sahilində baş vermiş döyüşdə Naxçıvan vilayətinin qeyri-nizami qüvvələri Qara Yusifin tərəfində iştirak etmişdilər. Naxçıvan feodalları bu dövrdə, əsasən, Qaraqoyunlu dövlətinin tərəfində idilər. Lakin Qara Yusifin oğlu Qara İsgəndərin qoşunu Teymurun oğlu Sultan Şahrux (1406–1447) tərəfindən məğlub edildikdən sonra 1429-cu ilin oktyabr ayında Naxçıvan və Əlincə qalası yenidən Teymurilər dövlətinin əlinə keçdi. 1435-ci ilin sonlarında Sultan Şahrux Azərbaycanı tərk etdiyi zaman Əlincə qalası Qara İsgəndərin oğlu Şah Qubadın ixtiyarına keçdi. Həmin il Qara İsgəndər hakimiyyəti geri qaytarmaq üçün qardaşı Cahanşaha qarşı döyüşə qalxdı və məğlub olaraq oğlunun ixtiyarında olan Əlincə qalasına sığınmağa məcbur oldu. Əlincə qalası Qaraqoyunlu Cahanşahın qoşunu tərəfindən mühasirəyə alındı. Bu vaxt İsgəndər oğlu Şah Qubad tərəfindən Əlincə qalasında öldürüldü. Əlincə qalası daha sonra Ağqoyunlularla Qaraqoyunlular arasında gedən mübarizə meydanlarından birinə çevrildi.

Əlincə qalasının mühasirəsindən bəhs edən Şərafəddin Əli Yəzdi qeyd edir ki, "Qaraqoyunlu hökmdarların bu qüvvətli qalasını ələ keçirmək üçün Teymurun göndərdiyi qüvvələr əvvəlcə Qara Məhəmmədi, sonra Qara Yusifi orada mühasirəyə salır. Bir ara Əhməd Cəlairin oğlu da buraya pənah gətirir. Atasının adından Azərbaycanı idarə edən Miranşah mühasirəni şiddətləndirərək qalanın xaric ilə əlaqəsini kəsməyə çalışsa da buna nail ola bilmir. Cəlair şahzadəsi gürcülərin köməkliyi ilə qaladan çıxır. Nəhayət bir çox şahzadələrin və böyük əmirlərin komandanlığı altında gətirilən ordu qarşısında on ildən bəri, mühasirə altında olan və pərişan hala gələn qala xalqı, qutval, yəni qalanın mühafizəsinə rəhbərlik edən Seydi Əhməd üsyan edərək təslim olur."

1468-ci ildən etibarən Qaraqoyunlular sülaləsi süqut etdikdən sonra, Naxçıvan və eləcə də Əlincə qalası Ağqoyunluların hökmranlıq etdiyi ərazilərə daxil oldu. 1491-ci ildə Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubun oğlu Sultan Baysunqur (1490–1492) rəqiblərinə qalib gəldikdən sonra əmirlər tərəfindən hökmdarlığa namizəd göstərilmiş Uzun Həsənin nəvəsi Maqsud bəyin oğlu – Rüstəm Mirzəni Əlincə qalasında zindana saldırdı. Lakin o, 1492-ci ildə həmin qaladan xilas edildi.

1496-cı ilin axırlarında Naxçıvan yaxınlığında Uzun Həsənin nəvəsi, Uğurlu Məhəmmədin oğlu Gödək Əhmədin əsas qüvvəsi ilə Rüstəm Mirzənin qoşun dəstələri arasında kəskin və inadlı döyüş baş verdi. Bu döyüşdə Rüstəm Mirzənin hərbi qüvvələri dağıdıldı və özü də əsir götürüldü. Naxçıvan şəhəri və eləcə də Əlincə qalası XV əsrin axırlarına qədər Ağqoyunlu sultanlarının hakimiyyəti altına daxil olmuşdur.

Səfəvilər İmperiyasının hakimiyyəti dövrü

Əlincə qalası Səfəvilər İmperiyası dövründə də öz əhəmiyyətini qoruyub saxlamışdır. Səfəvilər dövlətinin yaranması ilə ölkədə sabitlik və əmin-amanlıq gücləndi. Əlincə qalasında daha çox müdafiə xarakterli olduğundan onun əhəmiyyəti ölkəyə xarici hücumlar və ölkədaxili müxalif qüvvələrin qarşıdurmaları zamanı artırdı. Səfəvilər dövləti mövcud olduğu dövrdə həmişə sabitlik olmamış bölgə ərazisi dəfələrlə Osmanlı-Səfəvi qoşunlarının döyüş meydanına çevrilmişdir. Bu zaman qala hərbi qüvvələrin əsas qərargah yeri olmuşdur. Əvvəlki əsrlərdə olduğu kimi yenə də hücum edən tərəflər qalanın fəth edilməsinə xüsusi önəm vermişdilər. Osmanlılarla Səfəvilərin ilk böyük müharibəsi – 23 avqust 1514-cü ildə baş verən Çaldıran döyüşü zamanı Osmanlılar Təbrizi tutduqdan sonra geri dönərkən Naxçıvan bölgəsini də ələ keçirmişlər. Həmin vaxt onlar Əlincə qalasını da tutmuşdular. Osmanlı mənbələrindən olan "Çaldıran ruznaməsi" əsərində Osmanlı qoşunlarının Naxçıvan tutması belə təsvir edilmişdi: "29 rəcəb (20 sentyabr 1514-cü il) çərşənbə günü Araz çayını keçib, Əlincə qalasının yuxarı tərəfində Kəsikgümbəzə çatdılar. 30 rəcəb, cümə axşamı günündə Naxçıvan şəhəri tutdu."

1534-cü ilin yayında baş vəzir və qoşun başçısı İbrahim Paşanın rəhbərliyi ilə Səfəvilər üzərinə hücum edən Osmanlı qoşunu Təbrizi ələ keçirdikdən sonra Əlincə qalasını tutmaq üçün Xosrov Paşanı Naxçıvana göndərdi. Bu zaman Səfəvi torpaqlarını ələ keçirən baş vəzirin qeydlərindən aydın olur ki, onların hücumları zamanı Azərbaycan ərazisində üç yerdə daha çox mübarizə aparmalı olmuşdular ki, bunlar Araz çayının solundakı Əlincə, Urmiya gölünün şimal-qərbindəki Göyərçinlik və Urmiya gölünün cənub-şərqindəki Sarıkurqan qalaları olmuşdur. O, Əlincəçay üzərində yerləşən qalanın çox sərt olduğunu və alınmazlığı ilə tanındığını xüsusi olaraq vurğulamışdır. Səfəvi mənbələrindən Həsən bəy Rumlunun "Əhsən ət-təvarix" əsərində də Azərbaycanın strateji baxımdan əhəmiyyətli qalalarından bəhs edilərkən Gülüstan, Gələrsən-Görərsən və digər qalaların sırasında Əlincə qalasının da xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyi göstərilmişdir. Səfəvilərin müdaxiləsində Əlincə qalasının xüsusi yeri olmuşdur.

Sözügedən dövrdə Səfəvilər dövlətinin zindanlarından biri də Əlincə qalasında yerləşirdi. Belə ki, 1534-cü ildə divanın yüksək vəzifəli məmurlarından sayılan Əhməd bəy Nur Kamal vəzifəsindən kənarlaşdırıldıqdan sonra, əmlakı müsadirə olundu, qardaşları ilə birlikdə Əlincə qalasına salındı. Yüksək vəzifəli məmurun Əlincə qalasında dustaq edilməsi həmin vaxt qalada həm də etibarlı dustaqxananın yerləşdiyini göstərir. Qalalarda, o cümlədən də Əlincə qalasında zindanların olması hələ əvvəlki əsrlərdə də mövcud olmuşdur. Belə ki, 1491-ci ildə Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubun oğlu Sultan Baysunqur lələsi Sufi Xəlilin köməyi ilə rəqibləri Məsih Mirzə və Mahmuda qalib gəldikdən sonra, əmirlər tərəfindən padişahlığa namizəd göstərilmiş Rüstəm Mirzəni Əlincə qalasında zindana salınmışdı.

1583-cü ilin avqust ayında Osmanlıların Şərq yürüşünün yeni hərbi rəhbəri Fərhad Paşa 70–80 min nəfərlik qoşunla Azərbaycana hücum edərkən Osmanlıların üstün qüvvələrini görən Çuxursəəd bəylərbəyi Məhəmmədi xan Toxmaq Ustaclı Osmanlı ordusuna qarşı durmağı öz qüvvələrinin imkanı xaricində olduğunu görüb, İrəvanı tərk edərək, Naxçıvana çəkildi. İsgəndər bəy Münşi göstərir ki, o Naxçıvana gəldiyi zaman qazilərin arvad-uşaqlarını Əlincə qalasında yerləşdirdi. 1578–1590-cı illər Osmanlı-Səfəvilər müharibəsi zamanı da Əlincə qalası öz müdafiə xarakterini davam etdirirdi.

XVI əsrin sonu XVII əsrin əvvələrində – 1588–1603-cü illərdə digər Azərbaycan bölgələri kimi Naxçıvan da Osmanlı idarəçiliyində olmuşdur. Osmanlı inzibati ərazi bölgüsünə görə qala İrəvan əyalətinə tabe olan Naxçıvan sancağının Əlincə nahiyəsinin tərkibinə daxil olmuşdur. 1603-cü ildə Şah I Abbas Təbrizi Osmanlılardan geri aldıqdan sonra hərbi və iqtisadı baxımdan əhəmiyyətli olan Naxçıvan üzərinə hərəkət etmişdir. Bu zaman Culfa və Əlincə qalası azad edildikdən sonra Səfəvi qoşunları Naxçıvan şəhərinə doğru hərəkət etmişlər. Sonrakı döyüşlərdə Əmirgünə xan Qacar öz qoşunu ilə qalada yerləşərək buradan hələ yolda olan Osmanlılara qarşı hərbi əməliyyatlar həyata keçirilmişdir.

Səfəvilərin son dövründə Əlincə qalası yenə Osmanlı idarəçiliyində olmuşdur. Belə ki, 1724-cü ildə Azərbaycan torpaqlarını tutan Osmanlı dövləti burada yenidən öz inzibati-idarə üsulunu qurmuşdur. Qala əvvəlki kimi yenə də yaradılan Naxçıvan sancağının Əlincə nahiyəsinin tərkibində olmuşdur. Bu zaman qala və ətrafındakı torpaqlardan geniş şəkildə istifadə olunmuşdur. "Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri"ndən aydın olur ki, yerli əhali burada əkinçilik, maldarlıq, bağçılıq və bostançılıqla məşğul olmuşdur.

Ümumiyyətlə, Səfəvilər dövründə Əlincə qalası yenə də əvvəlki kimi müdafiə baxımından çox əhəmiyyətli olmuşdur. Bəzi mənbələrdə qeyd edilir ki, "burada olan bir sıra memarlıq nümunələri – müdafiə tikililəri, qapılar və s. Səfəvilər dövründə inşa edilmişdir." Bu isə əvvəlki əsrlərdən fərqli olaraq Səfəvilər dövründə qalaya daha çox önəm verildiyini göstərir.

Memarlıq xüsusiyyətləri

Daxili-xarici memarlığı və müdafiə sistemləri

Yerli qaya daşlarından inşa edilməklə iki yüksəklik arasında inşa edilmiş xarici müdafiə divarının bir hissəsi

Qala ilk öncə özünün qeyri-adi görünüşü ilə heyrətləndirici dərəcədə görünür. Əlincə qalasının divarları Əlincə dağının ətəklərindən başlayaraq pillələr şəklində yuxarıya doğru ucalır və onun zirvəsini tamamilə əhatə edir. Qala divarlarının inşası üçün daşdan, bəzən isə bişmiş kərpicdən istifadə olunmuşdur. Divarların bünövrəsinə adətən iri yonulmuş daşlar qoyulmuşdur. Əlincə qalasının təsviri ilə bağlı müxtəlif məlumatlar verilmişdir. Qalanın bəzən iki, bəzən isə üç qapısı olması ilə bağlı fikirlər mövcuddur. Lakin şimal divarlardakı ehtimal olunan keçid tamamilə dağıldığından burada giriş olub-olmadığını dəqiq müəyyən etmək mümkün deyil. Ehtimal ki, bu istiqamətdən də giriş olmuşdur. Çünki qala divarlarının xaricində bir neçə yerdə qalada qazılmış, əsgərlərin yerləşdiyi səkilərə rast gəlmək mümkündür.

Şərq və qərb girişlər kifayət qədər yaxşı saxlanılmışdır. Qalanın şərq qapısı Xanəgah kəndi ərazisindədir. Ehtimal ki, bu qapı qalanın əsas girişi olmuşdur. Çünki bu istiqamətdə Əlincə dağının ətəyində böyük yaşayış yeri mövcud olmuşdur. Şübhəsiz ki, qalanın müdafiəçilərinin bu yaşayış yeri ilə sıx əlaqəsi olmuşdur. Burada dördkünc formalı yaşayış binalarının qalıqları indi də qalmaqdadır. Bu hissədə səkkiz müdafiə istehkamının qalıqları indi də mövcuddur. Qalanın əsas su mənbələrindən biri olan üç quyulu böyük kəhriz də məhz buradadır.

Yamac boyunca səpələnən daş yığınları müdafiə divarlarının daha çox olduğunu nümayiş etdirmişdir. Bunu Mirheydərzadənin XX əsrin 30-cu illərində verdiyi məlumatda təsdiq etmişdir. Mir Bağır Mirheydərzadə verdiyi məlumatda qeyd edir ki, "hər 20–25 addımdan bir müdafiə divarlarının qalıqlarına rast gəlinir. Əlincə dağının ətəyində yerləşən yaşayış yerini əhatə edən müdafiə divarının qalıqları hazırda qalmaqdadır. Eni 2,5 metr olan divarlar bəzi yerlərdə 2–3 metr hündürlükdə qalmışdır." Tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, bu divar Əlincə qalasının ilk müdafiə istehkamı olmuşdur. İri və orta həcmli daşlardan inşa olunan divarın möhkəmləndirilməsi üçün düz bucaqlı çıxıntılardan istifadə olunmuşdur. Bu tip memarlıq üslubu qalanın, demək olar ki, əksər divarlarında mövcuddur.

Qakanın zirvəsinə doğru iki tərəfdən sıldırım qayalarla qorunan dərə dağıldığından müdafiə divarlarının uzunluğu azalmışdır. Dərə boyunca bir birinin ardınca inşa olunan möhkəm divarlar vardır. Divarlar başlıca olaraq Əlincə dağının öz daşlarından inşa olunmuş, bərkidici məhlul olaraq əhəng məhlulundan istifadə olunmuşdur. Divarların çox aşınmaya məruz qalmasına baxmayaraq bəzi hissələrdə saxlanan memarlıq elementləri müdafiə divarlarının estetik görüntüsü haqqında təsəvvür yaradır. Bu qalıqlara əsasən tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, divarlar inşa edildikdən sonra yaxşı yonulmuş daşlarla üzlənmişdir. Üzləmə məqsədilə daha çox müxtəlif həcmli kvadrat formalı daşlar seçilmişdir. Amma bəzən iri həcmli yonulmuş daşlardan da istifadə olunmuşdur. Bu hissədə olan divarlar başlıca olaraq düz, bəzən isə düzbucaqlı ziqzaq şəkilli əyilmələrdən ibarətdir.

Bu istiqamətlə qalxarkən dağın şimal-şərq hissəsində qalanın müdafiəsi üçün təhlükə olan yerə əlavə müdafiə divarı çəkilmişdir. Burada yarımdairəvi bürclərin qalıqları da vardır. Ümumiyyətlə, Əlincə qalasının müdafiə divarlarında yarımdairəvi bürclər çox azdır. Qalanın bu hissəsi bir birinin 2,5 metr yaxınlığında olan iki divarla möhkəmləndirilmiş, divarların arası yaşayış sahəsi kimi istifadə olunmuşdur. Bu tikintilərin yaxınlığında həmçinin su hovuzlarının da qalıqları qalmaqdadır. Araşdırmalar göstərir ki, qalanın müdafiəsinin etibarlı olmasını təmin etmək məqsədilə müdafiə divarları ilə yanaşı müdafiəçilərin su, ərzaq və sursatla təminatına da xüsusi fikir verilmişdir.

Qalanın şərq tərəfdə çəkilən sonuncu divarı giriş qapısının ətrafındadır. Bu divar sərt qayada açılmış oyuqlara söykənən, relyefə uyğun inşa edilən və heç bir memarlıq elementi olmayan düz divardan ibarətdir. Bu müdafiə divarı boyunca dördkünc formalı binalar inşa olunmuşdur. Binalar qalanın şərq qapısının müdafiəçiləri üçün nəzərdə tutulmuşdur. Müdafiə istehkamının yaxınlığında iki böyük su hovuzunun olması da bu qapının mühüm strateji əhəmiyyətə malik olduğunu təsdiq edir. Qalanın möhkəm divarları və qayanın sıldırım olması onu sarsılmaz müdafiə istehkamına çevirmişdir.

Qalanın əsas giriş qapısı bərpa işlərindən sonra

Əlincə qalası əsasən üç geniş sahədən ibarət olmuşdur. Təsvir edilən sahə qalanın üç hissəsindən biri olmaqla yanaşı yalnız müdafiə məqsədi daşımış və əsgərlərin yerləşdiyi sahələrdən biri olmuşdur. Buradan qalanın mərkəzi hissəsinə yenmək üçün ayaq yerləri və pillələr düzəldilmişdir.

Qalanın kiçik şəhərciyi xatırladan mərkəzi hissəsində bişmiş kərpic və daşdan tikilmiş çoxlu yaşayış və ictimai binaların xarabalıqları və bünövrə daşları nəzərə çarpır. Qalanın ən böyük sahəsi olan bu hissədə yaşayış binaları və ictimai binaların qalıqları daha çoxdur. Təmir-bərpa işləri zamanı binaların bəzilərində axur qalıqlarının aşkar olunması binalardan bir qisminin heyvanların saxlanılması məqsədilə istifadə olunduğunu göstərir. Binalarda təndir qalıqları, əl dəyirmanları da aşkar olunmuşdur. Qaladakı su hovuzlarının böyük qismi məhz bu hissədədir. Bu da mərkəzi hissədə əhalinin daha çox məskunlaşdığını göstərir. Mərkəzi hissəyə həmçinin qərb tərəfdə, Xanəgah-Qazançı yolu istiqamətindən qalxmaq mümkün olduğu üçün bu hissə də müdafiə divarları ilə möhkəmləndirilmişdir. Bu hissədə üç müdafiə divarının qalığı qeydə alınmışdır. Ehtimal ki, əvvəlki dövrlərdə müdafiə istehkamlarının sayı daha çox olmuşdur.

Divarlar başlıca olaraq qaya parçalarından inşa olunmuş və yonulmuş daşlarla üzlənmişdir. Qalın divarlara yığışan suyun kənara çıxması üçün divarların müxtəlif hissəsində dördkünc formalı oyuqlar qoyulmuşdur ki, bunlar həm də divarların memarlıq bəzəyinə çevrilmişdir.

Qalanın qərb girişi dördkünc formalı bürclər və ziqzaq çıxıntılarla möhkəmləndirilmişdir. Divarlar başlıca olaraq daşdan, girişin yan tərəfləri isə bişmiş kərpicdən inşa olunmuşdur. Bu hissədə müdafiəni möhkəmləndirmək üçün həmçinin labirintlərdən istifadə olunmuşdur. Bu hissədə qalanın üç müdafiə divarı olmuşdur.

Əlincə qalası Azərbaycanın və Yaxın Şərqin yüzillər boyu müxtəlif hakim sülalələrinin hakimiyyəti altında olsa da tarixi mənbələrdə daha çox Azərbaycan Atabəyləri – Eldənizlərin hökmranlığı dövründə Əlincə qalasının əhəmiyyəti xüsusilə artmış, mühüm hərbi istehkam olan qala hökmdar ailəsinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün sığınacaq yerinə çevrilmişdi. Naxçıvan hakimi Zahidə xatunun iqamətgahı Əlincə qalasında olmuşdur. 1225-ci ildə Xarəzmşah Cəlaləddinin Azərbaycana hücumu zamanı Eldənizlər hökmdarı atabəy Özbək (1210–1225) Əlincə qalasına sığınmış və burada vəfat etmişdir. Əlincə qalasında olan saraylar və yardımçı binaların bir çoxu Azərbaycan Atabəylərinin sifarişi ilə bərpa edilmişdir. Hazırkı dövrdə qalıqları qalan Əlincə qalasında uzun müddətli hücumlara dözüm üçün hərbi-strateji və maddi-iqtisadi imkanlar mövcud olmuşdur.

El içində qaladan Əlincəçaya gizli yolun olması da söylənilir. Bu haqda Mehmed Fuad Köprülünün də əsərində məlumat verilir. Araşdırmalar göstərir ki, Əlincə qalasının özünəməxsus müdafiə sistemi bütün mövsümlərdə burada yaşamağa imkan vermişdir.

Əlincə qalasındakı memarlıq üslubu Naxçıvanda qədim dövrdən məlum olmaqla, Qazançı qalası, Vayxır qalası və Oğlan qalasında geniş tətbiq edilmişdir. Bu memarlıq üslubu, Erkən Orta əsrlərə aid Dərbənd və Bayburt qalalarında da müşahidə olunur. Əlincə qalasının memarlıq xüsusiyyətləri Xanəgah kəndi istiqamətində inşa olunan divarlarda da görünməkdədir. Bu memarlıq üslubunun bənzərlərinə Cənubi Azərbaycan ərazisində rast gəlinmişdir.

Əlincə qalası barədə XV əsrdə yaşamış İspaniya səfiri Ryu Qonzales dö Klavixo öz gündəliyində belə yazmışdır: "Əlincə qalası yüksək və sıldırım bir dağ üzərində yerləşərək divar və bürclərlə əhatə olunmuşdur. Divarların daxilində dağ yamaclarının aşağı hissəsində üzümlüklər, bağlar, tarlalar, otlaqlar, bulaqlar və hovuzlar var idi. Qəsr və qalaça dağın başında yerləşir. Əlincə qalasının əzəmətli hasarı dağın ətəklərindən başlayaraq pillələr şəklində yuxarıya doğru ucalır və onun "kiçik bir şəhərciyi" xatırladan zirvəsini tamamilə əhatə edir. Qala üç geniş sahədən ibarətdir. Birinci sahədən ikinci və üçüncü sahələrə qalxmaq üçün daş pillələr vardır. Burada olan feodallara məxsus gözəl saray və tikintilərin qalıqları XIX əsrdə də təsvir olunmuşdur."

Rus alimi İ. Şeblık XX əsrin 30–40-cı illərində burada apardığı müşahiədələr nəticəsində belə fikrə gəlmişdir ki, "qaladakı binalar dəfələrlə dağıdılmış və yenidən bərpa olunmuşdur."

Şahtaxtı içqalası

İçqalanın (sitadel) ümumi görünüşü

Dağın ən uca yerində Əlincə qalasının iç qalası yerləşir. Bu içqalanı yerli əhali "Şahtaxtı içqalası" adlandırır. Buranın Şahtaxtı olaraq adlandırılması təsadüfi deyildir. Tədqiqatçılar hökmdarların qalanın məhz bu hissəsində yerləşdiyini qeyd etmişlər. Şahtaxtı içqalası dəniz səviyyəsindən 1700 metr yüksəklikdə yerləşir. Mərkəzi hissədən içqalaya yalnız sıldırım qayalıqsan keçərək getmək mümkündür. Vaxtilə keçidi asanlaşdırmaq üçün qayada eni 30–40 sm olan dar cığır yonulmuşdu. Hazırda bu cığır təbii aşınmaya məruz qalaraq dağıdılmışdır. Hakimlərin, o cümlədən Eldənizlər dövləti hökmdarlarının sarayları Şahtaxtı terrasında yerləşmişdir. Əlincə qalasının divarları və qalanın daxilində yerləşən tikililərdə yüksək tikinti mədəniyyəti, qala tikintisi üçün qeyri-adi sayılan incə işlənmiş daş ayrıntılar görünür.

Şahtaxtı içqalasını şimaldan müdafiə etmək üçün üç müdafiə istehkamı inşa edilmişdir. Birinci müdafiə istehkamı, şimalda, Qazançı kəndi istiqamətindədir. Daşdan inşa edilən divarlar başlıca olaraq əhəng məhlulu, bəzən isə palçıqla möhkəmləndirilmişdir. Divarların hündürlüyü bəzi yerlərdə 4–5 metrə çatır. Divarın qərb qurtaracağı dördkünc formalı bürc həmçinin əsgərlərin yaşayış sahəsi kimi istifadə olunmuşdur. Qala divarının xaricində əsgərlərin durması üçün səkilər düzəldilmişdir. Bu divardan içqalaya doğru, sərt qayaların üzəri ilə, ensiz yol düzəldilmişdir.

İkinci müdafiə sistemi şimal-şərqdə, Xanəgah kəndi istiqamətindədir. Burada qalaya qalxmaq çox çətin olsa da, qalanın müdafiəçiləri ehtiyatı əldən verməyərək buranı divarla möhkəmləndirmişlər. Divarların hörgüsündə yenə də daş və əhəng məhlulu istifadə olunmuşdur. Bu divar yarımdairəvi bürclərlə möhkəmləndirilmişdir.

Üçüncü divar Şahtaxtı içqalasının binalarını əhatə etmiş, binalarla su hovuzunun arasında inşa olunmuşdur. İçqalada dörd böyük hovuza rast gəlinmişdir. Bu hovuzların biri öz həcminə görə Əlincə qalasının ən böyük hovuzu hesab olunur. Onun uzunluğu 25 metrdir. İçqaladakı binaların tikintisində bişmiş kərpicdən daha çox istifadə olunmuşdur. Buradakı böyük və kiçik otaqlar dar keçid vasitəsilə bir-biri ilə əlaqələndirilmişdir.

Hidrotexniki qurğular

Qala ərazisində daş-yonma üsulu ilə hazırlanmış su hovuzlarından biri

Naxçıvan Muxtar Respublikasının əlverişli təbii-coğrafi mövqeyi və iqlimi qədim dövrlərdən bu ərazinin məskunlaşmasına, müxtəlif yaşayış yerlərinin və süni suvarma qurğularının inşa olunmasına imkan yaratmışdır. Qədim əkinçilik mədəniyyətlərinin formalaşmasında hidrotexnik qurğuların böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Məlum olduğu kimi, hələ Eneolit dövrü və Erkən Tunc dövründə Naxçıvanın qədim sakinləri dağ ç1aylarının qarşısını kəsərək onları ətraf ərazilərə çıxarmış və əkinləri suvarmışlar. Əmək alətlərinin inkişafı və məhsuldar torpaqların mənimsənilməsinə ehtiyac süni suvarmaya tələbatı daha da artırmış, insanları yeni su mənbələri kəşf etməyə məcbur etmiş, daha mürəkkəb hidrotexniki qurğuların inşasına təkan vermişdir. Belə qurğulardan biri də dağ çaylarının suyunun məhsuldar torpaqlara çıxaran kanallar idi. Onlar hamısı indiyədək qalmışdır.

Hal-hazırkı dövrə qədər yaxşı qalan hidrotexniki qurğuların bir hissəsi Əlincə qalasında mövcuddur. Əlincə qalasının hidrotexniki qurğuları iki qrupa bölünür. Birinci qrup qurğular qayada çapılmış su hovuzlarından ibarətdir. Bu hovuzlara su qayada çapılmış kanallar vasitəsilə gətirilmişdir. Qayada relyefə uyğun olaraq qazılan kiçik kanallar yağan yağış sularının toplanmasına imkan verir. Həcmcə olduqca böyük olan su hovuzları qala sakinlərinin uzun müddət suya olan tələbatını ödəmişdir.

Su hovuzları başlıca olaraq Narınqalada inşa edilmişdir. Lakin bəzi hallarda Narınqaladan kənarda olan su hovuzlarına da rast gəlmək mümkündür. Hovuzların başlıca olaraq Narınqalada inşa edilməsi, şübhəsiz ki, həm su mənbələrinin qorunmasını, həm də onların idarə orqanlarının nəzarətində qalmasını təmin etmişdir. Su hovuzları başlıca olaraq dördkünc formalıdır. Lakin hovuzların biri dairəvi formalıdır. Hovuzlar həcmcə müxtəlifdir. Yağış sularını daha çox toplamaq mümkün olan hissələrdə, xüsusilə hündür qayaların ətəyində hovuzlar daha böyük olmuşdur.

Hovuzların qazılma texnikası demək olar ki, eynidir. Əvvəlcə hovuzlar üçün insanların gedə biləcəyi əlverişli mövqelər seçilmişdir. Daha sonra qayanın çapılması yolu ilə inşa edilmişdir. Dördkünc formalı hovuzların daha çox üç hissəsi qayada çapılmış, ön tərəf isə bir qədər dərinləşdirildikdən sonra bəndlə möhkəmləndirilmişdir. Bu cür inşaat relyeflə bağlı olmuş, hovuzlara əmək sərfini bir qədər azaltmış və onların inşasını səmərəli etmişdir. Bəzi hovuzlar bütövlükdə qayanın içərisində qazılmışdır. Hovuzların qazılması üçün başlıca olaraq dəmir külünglərdən istifadə edilmişdir. Üçbucaq formalı bu tip külünglər 2014–2015-ci illərin bərpa və təmir işləri zamanı Əlincə qalasından aşkar olunmuşdur. Araşdırmalar göstərir ki, sərt materialların, xüsusilə daşın işlənməsi və formaya salınmasında dəmir baltalar da mühüm yer tutmuşdur. Belə baltalardan Oğlan qalasının qala divarlarının daşlarını işləmək üçün istifadə olunmuşdur. Su hovuzlarının ideal şəkildə hamarlanmış divarları göstərir ki, onların inşasında daş baltalardan istifadə də əsas yer tutmuşdur. Şübhəsiz ki, qazılmış süxurların hovuzdan çıxarılması və daşınması üçün kəndir, keçə bel qarmaq, ağac vedrələrdən istifadə olunmuşdur.

Narınqalada mövcud olan su hovuzları başlıca olaraq iki yerdə – "Şahtaxtı" adlanan yuxarı hissədə və ondan aşağıdakı səkidə inşa edilmişdir. Şahtaxtı hissəsində olan hovuzların biri xüsusilə böyükdür. Onun uzunluğu 25 metr, eni 5 metr, dərinliyi 2–3 metr arasındadır. Hovuzun ön tərəfi əhəng məhlulu ilə bərkidilən daşlardan inşa olunmuş divarla möhkəmləndirilmişdir. Bu tikinti texnikası digər hovuzlar üçün də xarakterikdir. Şahtaxtı hissəsində mövcud olan digər hovuzlar kiçik həcmlidir. Bu hissədə natamam hovuzlara da rast gəlinir.

Narınqalanın mərkəzi hissəsində tikinti çox olduğu kimi, su hovuzları da çoxdur. Narınqalaya sığınan əhali, xüsusilə əsgərlərin böyük bir hissəsi bu hissədə yaşamışdır. Əsgərlərə lazım olan yük və minik heyvanları da bu hissədə saxlandığı üçün suya tələbat çox olmuşdur. Su hovuzları daha çox bu hissədə qazılmışdır. Abidənin bu hissəsində də natamam qalan hovuzlara rast gəlmək mümkündür. Mövcud hovuzlar suya tələbatı ödəmədiyi üçün yeni hovuzların tikilməsinə ehtiyac olmuşdur. Bu hissədə mövcud olan su hovuzlarından birinin uzunluğu 23 metr, eni 4 metr, dərinliyi 3–4 metr arasındadır.

Hovuzlara su qayada qazılmış kanallar vasitəsilə gətirilmişdir. Bu kanalların eni 20–25 sm, dərinliyi 15–20 sm arasındadır. Kanallar elə qazılmışdır ki, yağış zamanı su itkisinin qarşısı maksimum alınmışdır. Vəli Baxşəliyev ehtimal edir ki, "bu isə qala müdafiəçilərinin hər damla suya ehtiyacları olduğunu göstərən faktlardan biridir." Bir hovuz iki, yaxud üç kanal vasitəsilə su ilə təmin edilmişdir. Bir hovuzu təmin edən su kanallarının uzunluğu bəzən 200 metrə çatır.

Əhalinin suya tələbatını ödəmək məqsədilə inşa olunan hidrotexniki qurğulardan biri də kəhrizlərdir. Çünki, qala sakinləri nə qədər cəhd etsələr də yağış zamanı su itkisinin qarşısını tamamilə ala bilməmişdilər. Buna görə də yeraltına gedən suları da toplamağa ehtiyac yaranmışdır. Onlar bunu kəhriz sistemi vasitəsilə həyata keçirmişlər. Əlincə qalasında indiyə qədər iki kəhriz aşkar olunmuşdur. Kəhrizlərin hər iksi Narınqaladan kənarda yerləşir.

Birinci kəhriz Qazançı yolundan qalaya daxil olan qərb girişi yaxınlığındadır. Təbii eroziya zamanı ehtimal olunan quyular tamamilə örtüldüyü üçün onların yerini müəyyən etmək mümkün olmamışdır. Bu kəhrizin yalnız çıxışı aşkar olunmuşdur. Kəhrizin girişi sal daşlardan dördkünc formada inşa olunmuş, suyun axması üçün eni 60 sm, uzunluğu 2 metr olan kanal düzəldilmişdir. Uçqunun qarşısını almaq məqsədilə çıxışın ətrafı nalşəkilli formada dəstək divarı ilə əhatə olunmuşdu. Hal-hazırda bu kəhrizin girişi bərpa edilərək daha da abadlaşdırılmışdır. Yaz vaxtı kiçik dağ çayına bənzəyən bu kəhriz əhalinin tələbatını tamamilə ödəmişdir. Quraqlıq olanda, xüsusilə yay fəslinin isti günlərində bu kəhriz quruyur.

İkinci kəhriz qalanın şərq girişi istiqamətində, Əlincə qalasının yerləşdiyi dağın ətəyindədir. Bu kəhrizin suyundan hazırda istifadə olunur və xalq arasında "yuxarı çeşmə" adlanır. Birinci kəhrizdən fərqli olaraq bu kəhrizin quyuları da aşkar olunmuşdur. Naxçıvanda rast gəlinən orta əsr kəhrizlərinin quyuları dairəvi formalı olduğu halda, bu kəhrizin quyularının üst qismi otaq şəklindədir. Bu, quyuların istifadəsi ilə bağlı olmuşdur. Kəhrizin üç quyusunun olduğu müəyyən olmuşdur. Şaquli qazılan orta əsr kəhriz quyularından fərqli olaraq bu kəhrizin baş quyusu təxminən 45 dərəcə bucaq altında qazılmışdır. Quyu 8 metr dərinlikdən sonra uzunluğu 9–10 metr olan qayaaltı boşluğa daxil olur. Bu boşluqda 3–4 nəfər rahat yerləşə bilərdi. Boşluğun baş tərəfində qaya çapılaraq 0,6 metr dərinliyə salınmış, hovuz düzəldilmişdir ki, yeraltı sular buraya toplansın. Bu hovuz yeraltı suları bir yerə toplamağa imkan vermişdir. Toplanan su saxsıdan düzəldilmiş kiçik novlar və saxsı borular vasitəsilə aşağıya ötürülmüşdür. Sonuncu quyunun divarında su səviyyəsinə enən pillələr yaradılmışdır. Bu pillələrlə quyuya yenən adam quyuda qoyulmuş sutoplayıcının qarşısına sipər qoymaqla suyu sağa, sola və aşağıya buraxa bilmişdir. Üç istiqamətli paylayıcının olması kəhrizin üç çıxışının olmasına işarə edir. Hal-hazırda yalnız bir çıxışdan istifadə edilir.

Kəhriz sularının çıxışı yaşayış məntəqəsinə aid evlərinin içərisində yerləşdiyi üçün Əlincə qalasını mühasirə edən düşmənin qala ətəyində su mənbəyi olmasından xəbəri olmamışdır. 2006-cı ildə qalada aparılan araşdırmalarda dağın bu hissəsinin də qala divarı ilə əhatə olunduğu göstərilmişdir. Qala divarı boyunca və onun içərisində yaşayış binalarının qalıqları var idi. Araşdırmalara əsasən qeyd edilmişdir ki, düşmən hücumu zamanı ətrafda yaşayan əhali qalanın bu hissəsində sığınacaq tapmışdır. Şübhəsiz ki, bu kəhrizin suyundan mülki əhali də istifadə etmişdir. Digər tərəfdən dağın ətəyində yerləşdiyi üçün bu kəhrizin suyu daha gec quruyur, yağıntı bol olduqda isə su kəsilir. Bu səbəbdən qalada qıtlıq olduqda gecələr qaladan yenən əsgərlər kəhriz suyunu tuluqlara dolduraraq apardılar.

Əlincə qalası ətrafında aparılan araşdırmalar zamanı yaşayış məntəqələrinin su ilə təmin olunması məqsədilə su kanallarından və bəndlərdən də geniş istifadə olunmuşdur. 2008-ci ildə aparılan araşdırmalar zamanı Culfa rayonunun Dizə kəndi yaxınlığında qədim su kanallarının qalıqları aşkar edilmişdir. Su kanalları Cərəcür çayının suyunun Dizə kəndi ətrafındakı torpaqlara çıxarmaq üçün çəkilmişdir. Çayın qabağı kəsilərək su torpaqda qazılmış kanala yönəldilmişdir. Kanalın suyunun dağın ətəyindən keçirmək üçün mürəkkəb hidrotexniki qurğu inşa olunmuşdur. Qurğu çayın və sel suyunun qarşısını almaq üçün qaya parçalarından hörülən hündür divardan ibarətdir. Divarın hündürlüyü bəzi yerlərdə 4 metrdən artıq olmuşdur. Aparılan araşdırmalar zamanı sel sularının axması üçün divarda xüsusi novdanların qoyulduğu aşkar edilmişdir. Araşdırmalar zamanı kanalın ətrafında salınan mövsümi yaşayış yerindən eramızın ilk əsrlərinə aid çəhrayı rəngdə hazırlanmış, qırmızı cilalı keramika nümunələri tapılmışdır. Keramika nümunələrinin bir qismi isə orta əsrlər dövrünə aiddir. Demək olar ki, su kanalı eramızın əvvələrindən orta əsrlərədək istifadə edilmişdir. Hazırda su kanalı yerli əhali tərəfindən bərpa edilərək yenidən istifadəyə verilmişdir.

Araşdırmalar göstərir ki, Naxçıvanın, o cümlədən Əlincə qalası və onun ətrafında yaşayan əhali qədim dövrlərdən başlayaraq süni suvarmaya ehtiyac hiss etmiş və bəndlər, su kanalları inşa etmişdir. Bu da bölgənin iqtisadi inkişafında önəmli rol oynamışdır. Əlincə qalasının su sistemi isə qalanın uzun müddət mühasirədə qalmasını təmin edən əsas şərtlərdən biri olmuşdur.

Qalanın rəisləri

Əlincə qalasının Əmir Teymur qoşunları tərəfindən 14 illik mühasirəsi zamanı qalanın müdafiəsinə bir-birinin ardınca bir neçə qala rəisi rəhbərlik etmişdir. Bu sərkərdələrdən birincisi mühasirənin başlandığı 1387-ci ildən 1390-cı ilin sonlarına qədər müdafiəyə rəhbərlik edən Xacə Cövhərdir. Orta əsr mənbələrində bəzən Cövhər ağa, Cövhər xadim kimi xatırlanan Xacə Cövhər Əmir Teymur qoşunlarının Əlincə qalasını mühasirəyə aldığı vaxt qalanın kutvalı olmuşdur. O, özünün qəhrəmanlığı və şücaəti ilə seçilmiş və qala əhalisi arasında hörmət qazanmışdır. Teymuri qoşunlarının Əlincə qalasını mühasirəyə aldığı ilk vaxtlarda qala Xacə Cövhərin rəhbərliyi ilə qəhrəmanlıqla müdafiə olunmuşdur.

Azərbaycanın feodal hakimləri Teymurilər dövləti qoşunlarının təhlükəsini düzgün qiymətləndirərək ona zərbə vurmaq və irəliləməsinə imkan verməmək məqsədilə Əlincə qalasının müdafiəsinə yaxından kömək edirdilər. Teymuri qoşunları ilə qala müdafiəçiləri arasında 1388–1389-cu illərin qışında baş verən döyüşdə Teymuri qoşunları qalanın aşağı səngərlərini ələ keçirsələr də, qala müdafiəçiləri Xacə Cövhərin rəhbərliyi ilə qalanın yuxarı hissəsinə çəkilərək müdafiəni davam etdirmişlər. Lakin bu zaman qalada su ehtiyatı qurtardığı üçün Əmir Teymurla danışığa başlamağa məcbur olmuşlar. Əmir Teymur qalanın təslim olacağını fikirləşib qoşunu qalanın ətəklərinə endirmişdir. Lakin bu zaman yağan güclü leysan qalanın bütün hovuzlarını su ilə doldurmuşdur. Bunu görən Xacə Cövhər qalanın təslim edilməsi fikrindən əl çəkmiş və müdafiəni davam etdirməyə başlamışfır. Teymur qalanın mühasirəsini daha da gücləndirsə də, müttəfiqlərin zərbəsi ilə geri çəkilməyə məcbur olmuşdur. Sərkərdə 11 noyabr 1390-cı il tarixində, Ramazan bayramı günündə taun xəstəliyindən vəfat etmiş və Əmir Altun onun canişini olmuşdur.

Xacə Cövhər vəfat etdikdən sonra Əlincə qalasının kutvalı Əmir Altun olmuş və qalanın Teymuri qoşunlarından müdafiəsinə rəhbərlik etmişdir. Əmir Altun Xacə Cövhərin ən yaxın silahdaşlarından biri kimi onun tapşırığı ilə bir sıra yürüşlərə rəhbərlik etmişdir. Əməliyyatlara uğurla rəhbərlik edən Əmir Altun qəhrəmanlığı ilə sərkərdə kimi qala müdafiəçiləri arasında nüfuz və hörmət qazanmışdır. Bəzi mənbələrdə onun Xacə Cövhərlə birlikdə Əlincə qalasının müdafiəsinə rəhbərlik etməsi qeyd olunur. Mənbələrin məlumatlarından məlum olur ki, Əmir Altunun qalanın kutvalı olmasından əvvəl Əlincə qalasının işləri qaydaya salınmış, Xacə Cövhərin zamanında olan rəvacı daha da artırmışdı. Əmir Altun Əlincə qalasının kutvalı olarkən qalada, təxminən, 300 nəfər qorçu var idi.

Teymuri qoşunlarının qala üzərinə hücumları Əmir Altunun rəhbərliyi ilə dəf edilmişdi. Əlincə qalasının strateji-coğrafi mövqeyinə, gizli yollarına bələd olan Əmir Altun dəfələrlə qalanın müdafiəsi üçün döyüşlərdə iştirak etmişdir. Lakin Əmir Altunla Sultan Məlik Tahir arasında ciddi ziddiyət yaranmışdı. Belə bir şəraitdə Teymurun sərkərdələrindən Məhəmməd Dərviş Bərlas 40 min nəfərlik nizami ordu ilə qala üzərinə güclü hücuma keçmişdir. Bu zaman Əmir Altun qala müdafiəçilərinin bir hissəsi ilə ərzaq axtarışında olduğu üçün qalanı tərk etmişdi. Onlar qalaya qayıdarkən qala qapılarının Teymuri qoşunları tərəfindən tutulduğunu, mürəkkəb bir vəziyyətin yarandığını görmüşdülər. Vəziyyəti düzgün qiymətləndirən Əmir Altun arxadan Teymuri qoşunlarına hücum etmiş və onlara ağır zərbə vurmuşdur. Döyüşdə Teymuri qoşunları çoxlu itki vermiş, dörd tümən əmirinin iksi məhv edilmişdir. Mənbələrdə Sultan Məlik Tahirin əmri ilə qala qapılarını öz dəstəsi ilə qalaya daxil olmaq istəyən Əmir Altuna açmadığını və onun qalaya buraxılmadığı qeyd olunmuşdur. Əmir Altun qalada olmadığı zaman Sultan Məlik Tahir onun qardaşını qətlə yetirmiş, özünün isə qalaya buraxılmaması haqda əmr vermişdi. Bu səbəbdən də Əmir Altun Mərənd şəhərinə getməyə məcbur olmuşdur. Lakin Mərənd hakimi Əmir Teymurla əlaqələrini gücləndirmək məqsədilə onu həbs etdirmiş və qətlə yetirmişdir. Başını isə Əmir Teymura göndərdi. Bu xəbər Əmir Teymura çatdıqda o, belə bir qəhrəmanı öldürdüyü üçün Mərənd hakimini qətlə yetirdi və əmlakını müsadirə etdirdi. Mənbələrin yazdığına görə, "bu hadisələr qalanın müdafiəçilərinə ciddi təsir edir və onların bir qismi Məlik Tahirdən üz döndərərək qalanı tərk edirlər. Nəticədə, qalanın müdafiə qabiliyyəti zəifləyir."

Qala əhli və ətraf kəndlərin əhalisi arasında böyük hörmət və nüfuzu olan Əmir Altun haqqında rəvayətlər də yaranmışdır. Əlincəçay mahalı əhalisi arasında həmin rəvayətlər – "Altunla Zeynəb" və "Zeynəb gölü" indi də mövcuddur.

Əmir Altunun qətlə yetirilməsindən sonra qalanın kutvalı Əmir Seyyid Əhməd Oğulşami olur. Orta əsr mənbələrində və epiqrafik abidələrdə Əmir Seyyid Əhməd Oğulşami haqqında müəyyən məlumatlar gəlib çatmışdır. Belə mənbələrdən biri Əlincə qalasının şərq ətəyində yerləşən və Xanəgah kəndinin əhalisi tərəfindən məscid kimi istifadə edilən türbədə saxlanılan kitabədir. Kitabənin mətnindən məlum olur ki, türbə Qaraqoyunlular dövlətinin hökmdarı Cahanşahın hakimiyyəti dövründə (1435–1467) Əmir Seyid Əhməd Oğulşaminin oğlu, Sahib əl-Əzəm Hacı Məhəmməd tərəfindən oğlu Əmirxanın şərəfinə inşa etdirilmişdir.

Orta əsr müəllifi, Əmir Teymurun tarixçisi Şərafəddin Əli Yəzdinin Əmir Teymurun həyatına, fəaliyyətinə və yürüşlərinə həsr etdiyi "Zəfərnamə" əsərində də Əmir Seyyid Əhməd Oğulşami haqqında müəyyən məlumatlar mövcuddur. Əsərdə qeyd olunur ki, "Şəki hakimi Sidi Əli Orlat mühasirədən cana gəlmiş və sümüyünə bıçaq dirəmiş Sultan Məlik Tahiri xilas etmək məqsədilə Əlincə qalasına gətirilmişdir. Onlar Əlincə divarlarına çatanda Sultan Məlik Tahir qaladan enmiş və onlara qoşularaq çıxıb getmişdir. Bundan sonra qalanın müdafiəsinə Əmir Seyid Əhməd Oğulşami rəhbərlik etmişdir."

Tarixçinin verdiyi bu məlumatdan aydın olur ki, kitabədə adı qeyd olunan Əmir Seyid Əhməd Oğulşami Əlincə qalasının müdafiəsində iştirak edən, bir müddət isə müdafiəyə rəhbərlik edən sərkərdələrdən biri olmuşdur. Buna görə də o, orta əsrlər dövründə qoşun başçılarına və sərkərdələrə verilən "əmir" titulu daşımışdır.

Mənbədə bu şəxsiyyətin aqibəti haqqında da dəqiq məlumat verilir. Orada qeyd olunur ki, "Teymuri ordusu Sivas və Şam şəhəri tərəfə üz tutanda Əmirzadə Miranşahın qoşunundan Şeyx Məhəmməd Daruğa və Əmirzadə Şahruxun ləşkərindən Firuzşah göstərişə əsasən Əlincə qalasına getmiş və qalanın mühasirəsini davam etdirmişlər. Həmin vaxt qalada az adam qalmışdı. Bütün çətinliklərə baxmayaraq, qalanın kutvalı, yəni rəisi – Əmir Seyid Əhməd Oğulşami son ana qədər müqavimət göstərsə də, qala tutulmuş, onun müdafiəsinə rəhbərlik edən Əmir Seyid Əhməd Oğulşami isə əsir götürülərək Əmir Teymurun hüzuruna göndərilmişdir. Həmin vaxt Bağdadda olan Seyid Əhməd Oğulşami buraya gətirilikdən sonra onun qətlinə fərman vermişdir." Beləliklə, Əmir Seyyid Əhməd Oğulşami Bağdadda edam edilmişdir. Əlincə qalasının süqutu 1401-ci ildə olduğundan ehtimal etmək olar ki, Əmir Seyid Əhməd Oğulşami həmin ildə qətlə yetirilmişdir.

Əmir Seyid Əhməd Oğulşaminin Əlincə qalasının Teymur qoşunları tərəfindən mühasirəsi zamanı qalanın müdafiəsində iştirakına, bir müddət müdafiəyə rəhbərlik etməsinə, oğlu, Qaraqoyunlu dövlət aparatında vəzir vəzifəsini tutan, Əmir Seyid Əhməd Oğulşaminin nəvəsi Əzəm Hacı Məhəmmədin oğlu Əmirxanın Əlincə qalasının şərq ətəyində, Xanəgah kəndində dəfn edilməsinə və onun qəbri üzərində atası tərəfindən türbə inşa etdirməsinə əsasən ehtimal etmək olar ki, onlar əslən Culfa rayonunun Xanəgah kəndindən olmuşlar.

Tədqiqi

Əlincə qalası ilk dəfə tam şəkildə Naxçıvan Ölkəşünaslıq Muzeyinin əməkdaşı, etnoqraf Mir Bağır Mirheydərzadə tərəfindən tədqiq edilmişdir. Mirheydərzadə 1930-cu ildə Əlincə qalasının tədqiqi ilə bağlı verdiyi məlumatda qalanın müdafiə istehkamlarını və divarlarını, bürclərini, qapılarını tədqiq etmişdir.

Mirheydərzadə XX əsrin 30-cu illərində verdiyi məlumatda yamac boyunca səpələnən daş yığınları müdafiə divarlarının daha çox olduğunu nümayiş etdirdiyini təsdiq etmişdir. Mir Bağır Mirheydərzadə verdiyi məlumatda qeyd edir ki, "hər 20–25 addımdan bir müdafiə divarlarının qalıqlarına rast gəlinir. Əlincə dağının ətəyində yerləşən yaşayış yerini əhatə edən müdafiə divarının qalıqları hazırda qalmaqdadır. Eni 2,5 metr olan divarlar bəzi yerlərdə 2–3 metr hündürlükdə qalmışdır." Tədqiqatçı belə hesab edirdi ki, bu divar Əlincə qalasının ilk müdafiə istehkamı olmuşdur. İri və orta həcmli daşlardan inşa olunan divarın möhkəmləndirilməsi üçün düz bucaqlı çıxıntılardan istifadə olunmuşdur. Mirheydərzadə bu tip memarlıq üslubun qalanın, demək olar ki, əksər divarlarında mövcud olduğunu qeyd etmişdir.

Orta əsr memarlıq abidələri, o cümlədən qalalar, onların təyinatı, sifarişçisi, inşa tarixi, memarı və s. haqqında ən dəqiq və obyektiv məlumatları onların üzərində olan epiqrafik kitabələr verirlər. Bu abidələrin bir hissəsinin üzərində olan kitabələr inşa olunduqları vaxtdan keçən müddət ərzində təbii qüvvələrin təsirindən və digər səbəblərdən aşınaraq sıradan çıxmış, məhv olmuşlar.

Əlincə qalasının indiki dövrə qədər hər hansı bir yerində kitabə qalmamışdır. Lakin XX əsrin birinci hissəsinə aid ədəbiyyat materiallarında qalada kitabə olması barədə məlumat mövcuddur. Bu kitabə haqqında ilk dəfə və yeganə olaraq Mir Bağır Mirheydərzadə məlumat vermişdir. "Naxçıvanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti"nin elmi katibi olan Mir Bağır Mirheydərzadə 1930-cu ildə Əlincə qalasını tədqiq edərkən bu kitabəni görmüş və verdiyi xəbərdə qeyd etmişdir ki, "Qalanın üstündə nəsb edilmiş bir yazılı daş da mövcuddur." Lakin o, kitabənin mətni və məzmunu haqqında heç bir məlumat verməmişdir. Əlincə qalası haqqında ən dolğun məlumatı verə biləcək bu kitabə daha sonra itmişdir.

Rus alimi İ. Şeblık XX əsrin 30–40-cı illərində Əlincə qalasında tədqiqatlar aparmışdır. Alim apardığı müşahidələr nəticəsində belə qənaətə gəlmişdir ki, "qaladakı binalar dəfələrlə dağıdılmış və yenidən bərpa olunmuşdur."

Numizmatika materialları

Əlincə qalası XIII əsrin ikinci yarısı və XIV əsrin birinci yarısında sikkə zərb edilən əsas mərkəzlərdən biri olmuşdur. Azərbaycanın numizmatik abidələri haqqında yazılan bəzi əcnəbi və yerli mütəxxəsislərin əsərlərində Əlincə qalasında zərb edilən sikkələr barədə məlumatlar vardır. Belə məlumatlardan biri Rusiyada şərq numizmatika elminin əsasını yaradan alimlərdən biri olan Aleksey Konstantinoviç Markovun "Cəlairi sikkələrinin kataloqu" adlı monoqrafik əsərində qeyd olunmuşdur. Əsərdə 45 zərbxanın adı çəkilir. Onlardan biri də Əlincə qalasıdır. Əlincə qalasında zərb edilən sikkələr yalnız bir neçə ədəddir.

Əlincə qalası Eldənizlər dövlətinin əsas istinad mərkəzlərindən biri və onların xəzinəsinin saxlandığı yer olmuşdur. Eldənizlər xəzinəsinin ümumi kütləsi barədə Həmdullah Qəzvini "Tarixi Qozidə" əsərində məlumat verir. O yazır ki, "Azərbaycan Atabəylərinin hakimiyyəti dövründə dövlətin xəzinəsinə bir ildə Azərbaycandan, Arrandan, Muğandan gələn 2300 tümən gəlir daxil olurdu. Müqayisə üçün onu demək olar ki, bütün Elxanilər dövlətindən il ərzində xəzinəyə 2100 tümən daxil olurdu."

Orta əsr müəlliflərindən Sədrəddin Əbül Həsən adlı mütəfəkkir bu haqda məlumat vermişdi. M. Ə. Seyfəddini adı çəkilən müəllifə istinadən "Azərbaycan numizmatikası" adlı çoxcildliyin ikinci cildində qeyd edir ki, "Əbül Həsənin əsərində Naxçıvan şəhərinin yaxınlığında güclü müdafiə sisteminə malik olan Əlincə qalasında Atabəylərin xəzinəsinin əsas, önəmli hissəsi, qalanı isə "Sirr cahan" adlanan yerdəki qalada saxlanılır. İkinci qala Məhəmməd Cahan Pəhləvanın birinci xanımı, Əmir İnancın qızı İnanc xatuna aiddir." Ehtimal ki, Eldəniz hökmdarlarının adından kəsilən sikkələrin bir qismi Əlincə qalasında kəsilmişdir. 1983-cü ildə indiki Kəngərli rayonunun Yurdçu kəndində Eldəniz hökmdarları Cahan Pəhləvan, Əbu Bəkr və Müzəffərəddin Özbəyin adına kəsilən sikkələrdən ibarət dəfinə aşkar olunmuşdur. Lakin bir çox sikkələrin üzərində kəsilmə yeri göstərilmədiyindən onların zərb edildiyi məkanı müəyyənləşdirmək mümkün olmamışdır. Eldənizlər dövlətinin sikkələri başlıca olaraq Təbriz, Naxçıvan, Ərdəbil, Gəncə, Beyləqan və digər şəhərlərdə kəsilmişdir. Eldənizlər dövrünə aid çoxsaylı pul dəfinələri tapılsa da, onların qızıl sikkələri indiki dövrə qədər aşkar olunmamışdır. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, "Eldəniz hökmdarları qızıl sikkə kəsmək hüququna malik olmamışlar. Bu hüquq yalnız Səlcuq hökmdarlarına məxsus olmuşdur."

Atabəy Əbu Bəkrin hakimiyyəti dövründə Əlincə qalasında Azərbaycan və İraqdan yığılan vergilər və gəlirlər, o cümlədən dəyərli hədiyyələrin burada yerləşməsi barədə mənbələrdə məlumatlar vardır.

Tədqiqatçıların bir çoxu Əlincə qalasının çiçəklənmə dövrünü Eldənizlərin zamanına aid etsələr də "Əlincə" monoqramı ilə kəsilən sikkələr Elxanilər dövründə də mövcud idi. Əlincə qalasında yalnız mis dirhəmlər zərb edilmişdir. Yerli hökmdarların mis dirhəmlər kəsmək hüquqları var idi. Bu sikkələr tədiyyə vasitəsi kimi işlədilirdi. Bu baxımdan 1897-ci ildə A. K. Markov tərəfindən nəşr olunan sikkədə məlumat vardır. Sikkənin avers, yəni üz hissəsində "..zərb….qale…Alince", revers, yəni tərs üzündə "v…rəsul…. Əbu Bəkr…" sözləri yazılmışdır. Sikkələrin dövrü və tarixi haqqında məlumat olmadığı üçün, onların forması və kəsilmə texnikasına əsasən Əlincə zərbxanası XIII–XIV əsrlərə aid edilmişdir.

Yaxın Şərqdə dövrünün ən güclü dövlətlərindən hesab edilən Atabəylər – Eldənizlərin müəyyən döyüşlər, müharibələr, münaqişələr, daxili üsyanlar, çaxnaşmalar zamanı ehtimal ki, Əlincə qalasında sikkə zərbi işinə də yerinə yetirmişlər.

Son tədqiqatlar zamanı Əlincə qalasında VII əsrə aid gümüş sikkə tapılmışdır. Həmin sikkənin üzərində soğd əlifbası ilə "Çaç" sözü və hökmdarın adı yazılmışdır. Hökmdarın adı mütəxəssislər tərəfindən müəyyən edilə bilməmişdir. "Çaç" sözü Daşkəndin qədim adı olmuşdur. Sikkənin VII əsrdə kəsilməsi qalanın Mərkəzi Asiya ölkələri ilə əlaqələri olan qala şəhər olduğunu təsdiq etmişdir.

Bərpa edilməsi

Orta əsrlər

Mənbələrin və tədqiqatların verdiyi məlumatlarda Əlincə qalasının ilk bərpasının Eldənizlər dövrünə təsadüf etdiyi ehtimalı irəli sürülür. Məlumdur ki, Azərbaycan Atabəyləri dönəmində mühüm müdafiə tikilisi olan Əlincə qalasının əhəmiyyəti xüsusilə artmış, bura Eldəniz hökmdarlarının ailə üzvlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün sığınacaq yerinə çevrilmişdir. Əlincə qalasının Atabəylər dövründə dövlət üçün nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğunu Sədrəddin Əli əl-Hüseyni "Əxbar əd-dövlət əs-Səlcuqiyyə" əsərində də qeyd etmişdir. Qalanın müdafiə sistemi o dərəcədə möhkəm olmuşdur ki, bir çox Eldəniz hökmdarları ən çətin vaxtlarda məhz Naxçıvana sığınmağa çalışmışlar. Ehtimal ki, Naxçıvanı dövlətin mərkəzinə çevirən Şəmsəddin Eldəniz qalanın möhkəmləndirilməsi ilə bağlı müəyyən işlər həyata keçirmişdir. AMEA-nın müxbir üzvü Vəli Baxşəliyev yazır ki, "Əlincə qalasında mövcud olan saraylar və yardımçı binaların bir çoxu Azərbaycan Atabəylərinin sifarişi ilə ucaldılmışdır. Atabəylər dövründə Naxçıvan hakimi Zahidə xatının iqamətgahının Əlincə qalasında yerləşdiyi dövrdə də, ehtimal ki, qalada müəyyən tikinti və təmir işləri aparılmışdır."

Hülakülər və Teymurilər dövlətlərinin dövründə Əlincə qalası ciddi hücumlara və dağıntılara məruz qalmış, Əmir Teymura qarşı qala müdafiəçiləri 14 il müqavimət göstərmişdir. Əmir Teymurun və digər Teymuri sərkərdələrinin hücumları zamanı ciddi dağıntılara məruz qalan Əlincə qalasının tarixində ən böyük dağıntılardan biri 1406-cı ilə təsadüf edir. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Rauf Məmmədovun yazdığına görə, "həmin ildə Təbriz qazisi İmadəddin Əlincə qalasına hücum edərək qalanı dağıtmışdı. Həmin ilin iyul ayında Cəlairi Sultan Əhməd Təbrizi ələ keçirdikdən sonra Naxçıvan ərazisini Təbriz qazisi İmadəddinə soyurqal olaraq vermişdir." Əlincə qalasının bərpası ilə bağlı məlum olan ilk fərman da bu dövrə aiddir. Sultan Əhməd Əlincə qalasının möhkəmliyini nəzərə alaraq onun bərpa edilməsi haqqında fərman vermiş və bütün bərpa xərclərini ətrafda yaşayan əhalinin üzərinə qoymuşdur.

Bəzi tədqiqatçılar qalada olan bir sıra memarlıq nümunələrinin – müdafiə tikililərinin, qapıların və digər qurğuların Səfəvilər dövründə inşa edilməsi fikrini irəli sürmüşlər. Culfa rayonu Səfəvilər üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb etmiş, I Şah İsmayılın dövründə Culfa ərazisi həm də qış paytaxtı rolunu oynamış və gürcü hakimləri Şah İsmayıl Səfəvidən asılılığı məhz burda qəbul etmişdilər. O zaman Səfəvilər dövründə də qalada müəyyən bərpa işlərinin aparılması ehtimalı güclənmişdir. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, "Səfəvilər dövründən sonra Əlincə qalası ciddi dağıntılara uğrasa da, qala XIX əsrdə öz funksiyasını yerinə yetirmişdir. 1826-cı ildə Lala bəy adlı qalabəyi Əlincə qalasında yarım ildən artıq düşmənlə vuruşmuşdur."

Müasir dövr

Əlincə qalasının şərq divarlarının qalanın bərpadan sonrakı görünüşü.

11 fevral 2014-cü il tarixində Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri tərəfindən "Culfa rayonundakı "Əlincə qalası" tarixi abidəsinin bərpa edilməsi haqqında" sərəncam imzalamışdır. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədrinin sərəncamından sonra Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi və AMEA Naxçıvan Bölməsi qalanın elmi-bərpa layihəsini hazırlamışdır.

Özünəməxsus memarlığı olan qalanın iki əsas girişi olmuşdur. Bu girişlərdən biri Culfa-Qazançı yolunun sağ tərəfindədir. Bərpa işlərinə bu hissədən başlanması məqsədəuyğun hesab edilmiş və Əlincə dağının müəyyən hissəsinə qədər, qala istehkamlarına qədər torpaq yol çəkilmişdir. Dağın müəyyən hissəsinə yol çəkilsə də, bərpa üçün zəruri olan tikinti materialları qalaya əllə və yük heyvanları vasitəsilə qaldırılmışdır. Qalanın şərq və qərb darvazaları bərpa edilərək əvvəlki vəziyyətinə qaytarılmışdır. İri qaya parçalarından inşa edilən qala divarlarının bərkidilməsi üçün, əsasən, əhəng məhlulundan istifadə edilmişdir. Qalanın üzərində yerləşən binaların təmizlənməsi nəticəsində onların ilkin forması müəyyənləşdirilmişdir. Bərpa və təmizləmə işlərindən sonra məlum olmuşdur ki, qalanın yuxarı səki hissəsindəki binaların bir qismi yaşayış sahəsi kimi, bir qismi isə ictimai bina kimi istifadə olunmuşdur. Burada süvarilərin atlarını saxladığı tövlələr, ərzaq anbarları və çörək bişirmək üçün təndirlər aşkar edilmişdir. Evlərin qızdırılmasında kiçik təndirlərdən və buxarılardan istifadə olunmuşdur. Bir-birinin yaxınlığında yerləşən mənzillər, başlıca olaraq bir otaqlıdır. Bəzi otaqların arxa divarlarında dördkünc formalı taxçalar, evlərin içərisində isə kiçik təndirlər, həvənglər, əl dəyirmanları aşkar olunmuşdur. Təmir-bərpa işləri zamanı qalada yaşayan insanların həyat tərzini üzə çıxaran xeyli faktlar aşkar olunmuşdur.

Azərbaycan gəncləri milli geyimdə, Əlincə qalası.

Bərpa işləri zamanı torpaq altında qalan xeyli bina aşkar olunaraq təmizlənmişdir. Ümumiyyətlə, ilkin işlər qalada yaşayış sahəsinin çox böyük olduğunu göstərir. Mənbələrin məlumatına görə, qalada altı yüz döyüşçünün sığınması üçün şərait olmuşdur. Böyük ictimai binalar ərzaq ehtiyatı saxlamağa imkan vermişdir. Suya olan tələbatı ödəmək üçün isə su hovuzlarından və kəhrizlərdən istifadə olunmuşdur. Hovuzlarda suyu toplamaq üçün sərt qayaların üzəri ilə kiçik kanallar açılmışdır. Hovuzlardan bəzilərinin uzunluğu 20 metr, eni 5 metrə yaxındır. Bəzi hovuzların dərinliyi 3 metrdir. Son illər aparılan araşdırmalar zamanı Əlincə qalasının şərq tərəfində kəhrizlər aşkar olunmuşdur. Bu kəhrizlər indi də əhali tərəfindən istifadə olunur.

Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin 2005-ci il 6 dekabr tarixli "Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindəki tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması və pasportlaşdırılması işinin təşkili haqqında" Sərəncamının icrası ilə əlaqədar olaraq muxtar respublika ərazisindəki tarix və mədəniyyət abidələri qeydə alınıb pasportlaşdırılarkən Əlincə qalası haqqında da məlumatlar toplanmış və bu abidə 2007-ci ildə dünya əhəmiyyətli abidələr sırasına daxil edilmişdir. "Əlincə qalası" tarixi abidəsinin bərpa edilməsi haqqında" Sərəncamdan sonra Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi və AMEA Naxçıvan Bölməsi abidənin elmi-bərpa layihəsini hazırlamış, Əlincə qalası tarixi memarlıq üslubu ənənələri saxlanılmaqla bərpa edilmiş, burada "Əlincə qalası muzeyi" yaradılmışdır.

Ədəbiyyat

• Zeynəddin bin Həmdullah Qəzvini. Zeyl-e tarix-e qozide. Bakı: Elm. 1990. 212 səh.
• Mirheydərzadə Mir Bağır. Əbrəqunus dairəsi, məşhur Əlincəçay sahilində bir neçə kəndin və Əlincə qalasının tədqiqi. Azərbaycanın öyrənmə yolu. № 4-5. Bakı. 1930.
• Naxçıvan Muxtar Respublikası. Əlincəqala. Məqalələr toplusu (Azərbaycan, rus və ingilis dillərinə). Naxçıvan: Əcəmi. 2016. 304 səh.
• Həmid Araslı. Kitabi Dədə Qorqud. Bakı: Gənclik. 1977. 184 səh.
• Ağamusa Axundov. Torpağın köksündə tarixin izləri. Bakı: Gənclik. 1983. 136 səh.
• Щеблыкин И. П. Памятники азербайджанского зодчества эпохи Низами (материалы). Б: Издательство АзФАН. Под ред. И. Джафарзаде. 1943.

Xarici keçidlər

• "Книга деда Коркута. Китаб-и дедем Коркут. X глава. Песнь о Секреке, сыне Ушун-Коджи" (rus). vostlit.info. İstifadə tarixi: 2019-09-02. Перевод В. В. Бартольда.
• "Əlincə Qalası öz dağıntıları altında hansı sirləri qoruyur?". Naxçıvan (az.). azadliq.org. 28 aprel 2012. İstifadə tarixi: 2019-09-2.
• "Əmir Teymurun 14 il ərzində ələ keçirə bilmədəyi qala – ƏLİNCƏ QALASI" (az.). travelnews.az. 2018. İstifadə tarixi: 2019-09-02.

Həmçinin bax

• Əlincə dağı
• Əlincəçay
• Əlincəçay xanəgahı