Эстәлеккә күсергә

Фин ҡултығы

Координаты: пропущена долгота
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Фин ҡултығы
фин. Suomenlahti, эст. Soome laht, швед. Finska viken
Санкт-Петербургтың 300 йыллығы исемендәгн парк
Санкт-Петербургтың 300 йыллығы исемендәгн парк
Координаты: пропущена долгота
Юғарылағы акваторияБалтик диңгеҙе
Илдәр
Майҙаны29 500 км²
Иң ҙур тәрәнлек121[1] м
Уртаса тәрәнлек38 м
Тоҙлолоғоот 0,2 до 9,2[2] ‰
Һыу йыйыу майҙаны420 000 км²
Балтик диңгеҙе
Точка
Фин ҡултығы
 Фин ҡултығы Викимилектә

Фин ҡултығы (фин. Suomenlahti, эст. Soome laht, швед. Finska viken) — Балтик диңгеҙенең көнсығыш өлөшөндәге ҡултыҡ, Финляндия, Рәсәй һәм Эстония ярҙарын йыуа. Көнбайыш сик итеп Ханко ярымутрауы менән Пыызаспеа мороно араһындағы һыҙыҡ иҫәпләнә (Осмуссаар утрауында урынлашҡан)[3][1][4].

Фин ҡултығының майҙаны — 29 500 км², оҙонлоғо 420 км, киңлеге 70 километрҙан 130 километрға тиклем, уртаса тәрәнлеге — 38 м (максималь — 121 м).

Ҡултыҡ яры буйында бер нисә ҡала урынлашҡан:

Этимологияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҙур һыҙма китапта Фин ҡултығы Котлино күле тип аталған[5].

Исеме 1730 йылдан ҡултыҡтың төньяҡ яр буйында йәшәгән халыҡ буйынса билдәле[6].

1737—1793 йылдарҙа бер үк ваҡытта Кронштадт ҡултығы тигән атамаһы ла була[7].

XIX быуаттың тәүге сирегенән алып Котлин утрауының көнсығыш өлөшө бер үк ваҡытта Марки́зова лу́жа тигән ироник атама менән йөрөтөлә. Киң таралған версияға ярашлы, Балтика флоты моряктары 1811—1828 йылдарҙағы диңгеҙ министры Иван Иванович Траверсеның титулына ҡарап «бирә». Ул был район эсендә генә флот хәрәкәтен сикләй[8].

Физик-географик үҙенсәлектәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡултыҡтың формалашыу тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Палеозойҙа 300—400 миллион йыл элек хәҙерге Фин ҡултығының бөтә территорияһы бассейны диңгеҙ менән ҡапланған була. Ул ваҡыттың ултыртмалары — ҡомлоҡ, ҡом, балсыҡ, эзбизташ ултыртмалары — граниттан, гнейстан һәм диабаздан торған кристаллик нигеҙҙе ҡеүәтле ҡатлам (200 м ашыу) ҡаплай. Хәҙерге заман рельефы боҙ ҡатламы эшмәкәрлеге һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә (һуңғыһы, Валдай боҙланыуы, 12 мең йыл элек була). Боҙлоҡ сигенгәндән һуң Литорин диңгеҙе барлыҡҡа килә, уның кимәле хәҙерге заман кимәленән 7—9 метрға юғарыраҡ була. Боҙло һыу ятҡылыҡтары кимәле әкренләп кәмей, ә уларҙың майҙаны ла кәмей. Шуның менән бәйле элекке һыу ятҡылыҡтары төбөндә Фин ҡултығына һыу баҫҡыслап төшкән террассалар барлыҡҡа килә[9]. Хәҙерге осорҙағы Скандинавия ҡалҡанының күтәрелеүе Фин ҡултығының өҫкө йөҙөнөң үҙгәреүенә алып килә. Шул сәбәпле ҡултыҡтың төньяҡ ярҙары — үтә ҡалҡыу һәм ҡаялы, ә көньяҡтан һыу баҫа[10].

Ҡултыҡтың ярҙары, төбөнөң рельефы һәм гидрографияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Фин ҡултығы майҙаны — 29,5 мең км². Ханко ярымутрауынан Санкт-Петербургка тиклем ҡултыҡтың оҙонлоғо — 420 саҡрым, киңлеге 70-тән алып 130 километрға тиклем, ә Нева тамағында иһә ул 12 саҡрымға тиклем кәмей. Фин ҡултығы һай. Айырыуса Нарва-Йыэсуу эргәһендә киҫкен үҙгәреш күҙәтелә, бының арҡаһында был урынды Нар стенкаһы тип атайҙар. Уртаса тәрәнлек — 38 метр, иң ҙур тәрәнлеге — 121 м, Нева ҡултығының тәрәнлеге — 6 м һәм унан да кәм, яр буйы һыҙатында 1 метрға тиклем. Нева ҡултығы төбөнән суднолар үтеү өсөн диңгеҙ каналы һуҙыла. Йылғаларҙан килеүсе, айырыуса Неванан, сөсө һыуҙың (бөтә ағымдың 2 / 3 өлөшө) ҙур күләмдә булыуы арҡаһында, ҡултыҡтағы һыуҙың тоҙлолоғо аҙ (0,2-нән 9,2 ‰ -ҡа тиклем өҫтә һәм 0,3-тән 11,0 ‰ -ҡа тиклем төбөндә)[2] и от 0,3 до 11,0 ‰ у дна[11]). Ҡышҡыһын һыуҙың уртаса температураһы 0 °C тирәһе, йәйен 15—7 °C һыу өҫтөндә һәм 2—3 °C һыу төбөндә. Ноябрҙең аҙағынан апрель аҙағына тиклем ҡултыҡ туңа (йылы ҡышта йыл әйләнәһенә туңмауы мөмкин). Туңыу ҡултыҡтың көнсығыш өлөшөндә башлана һәм аҡрынлап көнбайышҡа тарала. Көслө ел тулҡындары һәм көнбайыштан ел иҫкәндә һыу тулҡындары (Санкт-Петербургта һыу баҫыуы ихтимал) хас[10][12]

Горизонт буйынса уртаса һыу температураһы, °C



(координаталарға нөктәләр менән 60,15 өсөн° с. ш. 26,96° в. д., 1900—2004 йылғы мәғлүмәт)
Горизонт, м Дек. Фев. Март Апрель Май Июнь Июль Авг Сен Окт Ноябрь Декадрь
0 0,8 −0,4 0,2 0,6 4,4 10,0 15,4 16,0 13,5 8,6 5,7 3,0
10 0,5 0,0 0,1 0,3 3,3 7,5 13,2 14,6 12,5 8,4 6,1 4,1
20 0,8 0,2 0,1 0,4 1,8 4,7 7,2 7,9 10,4 8,2 6,1 4,3
30 1,0 0,4 0,3 0,4 1,4 2,5 3,5 3,9 7,8 6,0 5,3 4,4
50 3,0 2,5 2,2 2,5 2,3 2,5 2,6 3,3 3,1 3,2 4,1 3,9
Һыу температураһы в посёлке Лисий Нос (1977—2006 гг.)
Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл
Абсолют максимум, °C 0,4 0,3 1,7 19,5 27,0 29,3 30,8 29,3 26,1 14,4 7,2 4,9 30,8
Уртаса температура, °C 0,0 0,0 0,1 2,1 11,8 17,5 20,1 18,2 12,3 6,0 1,4 0,2 7,5
Абсолют минимум, °C 0,0 0,0 0,0 0,0 0,2 7,3 10,5 1,9 2,9 0,0 0,0 −0,1 −0,1
Сығанаҡ: [13]
Һыу температураһы {{{Место_род}}}
Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл
Абсолют максимум, °C 0,4 0,3 1,7 19,5 27,0 29,3 30,8 29,3 26,1 14,4 7,2 4,9 30,8
Уртаса температура, °C 0,0 0,0 0,1 2,1 11,8 17,5 20,1 18,2 12,3 6,0 1,4 0,2 7,5
Абсолют минимум, °C 0,0 0,0 0,0 0,0 0,2 7,3 10,5 1,9 2,9 0,0 0,0 −0,1 −0,1
Сығанаҡ: [14]

Фин ҡултығының төньяҡ ярҙары — ҡалҡыу һәм бормалы-бормалы, һирәк эре ҡултыҡтары фьюорд-шхерлы(Выборг ҡултығы) һәм ярымутраулы (Ханко, Порккала). Яр буйы, нигеҙҙә, ҡомло дюналы һәм яр буйы валдары бар. Яр буйында ваҡ мейестәрҙе күрергә мөмкин, бында ҡарағайҙар уратып алған «аҡ дюндарҙы» күреп була. Яр буйы ваҡ ҡомло, бында ҡарағайҙар үҫкән «аҡ дюналарҙы» күреп була[10].

Көньяҡ яр буйҙарын һыу баҫа, бөтә яры буйлап яҡынса 40 метрға тиклем бейеклектәге Балтик-Ладога глинты үтә. Глинт Неванан һәм Фин ҡултығынан, Ленинград өлкәһендәге Сясь йылғаһынан көнбайышҡа, Эстониялағы Палдиски ҡалаһына тиклем, 20—25 саҡрым киңлектә һуҙыла[15]. Глинттан көньяҡта — ордовик яҫытаулығы. Көнбайыш яғы, уның ҡалҡыу өлөшө, Ижор ҡалҡыулығы (168 м тиклем) тип йөрөтөлә, ул Фин ҡултығы бассейнын көньяҡтан сикләй. Уның айырмалы һыҙаты — йылғаларҙың һәм күлдәрҙең бөтөнләй булмауы. Кургаль ярымутрауындағы Курголов тип йөрөтөлгән яҫытаулыҡта айырым (диңгеҙгә һикәлтә яһап төшә) рельеф барлыҡҡа килгән, шулай уҡ боронғо Литторин диңгеҙенең ярҙары булып торған. Бер яҡтан, Көньяҡ яр буйҙары тигеҙ, аҙ бормалы (көнсығыш Эстониялағы кеүек), икенсе яҡтан, көнбайыш Эстонияла һәм Рәсәйҙә кеүек йырғыланған, унда тәрән ҡултыҡтар бар: Кургаль, Сойкин һәм Каравалдай ярымутрауҙары менән бүлгеләнгән Нарва, Копор, Луга мороно[10].

Көнсығышта Фин ҡултығы Нева мороно менән тамамлана, көнбайышта Балтик диңгеҙенең асыҡ райондары менән тоташа. Фин ҡултығының көнбайыш өлөшөн боғаҙ, ә көнсығышта түбә тип йөрөтәләр[10].

Комарово эргәһендә ҡултыҡ яры Хельсинки янында утрау Оливесталағы Таллин сиркәүенән ҡултыҡҡа күренеш Фин ҡултығы буйында балыҡсылар

2004 йылдан Курорт районының Фин ҡултығы ярҙарында Репино ҡасабаһы пляждарында деструктив процестарға мониторинг үткәрелә. Һуңғы ун йылда (2000 йылдан) штормдар һанының артыуы билдәләнә. 2012 йылда ярҙың емерелеүе 25 сантиметр тәшкил итә. 5 метрға тиклем яр емертерлек штормдар була. Фараздарға буйынса, 100 йылдан 200 метр яр буйы һыҙаты юғаласаҡ. Быға юл ҡуймаҫ өсөн, махсус яһалма пляждар булдырырға тәҡдим ителә. Тәбиғәттән файҙаланыу буйынса комитет заказы буйынса фин ҡултығын һаҡлау концепцияһы әҙерләнгән. Уны Санкт-Петербург Хөкүмәте ҡарамағындағы Экологик совет ағзалары хупланы. Белгестәр иҫәпләүҙәре буйынса, был сараларға 20 миллиард һум кәрәк[16].

Бассейн һәм утрауҙар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Фин ҡултығында һайлыҡтар, шхерҙар һәм утрауҙар күп. Ҙур утрауҙар: Кронштадт ҡалаһы менән Котлин, Березовая утрауы (Ҙур Березовая һәм Көнбайыш Березовая), Лисий, Высоцкий (Высоцк ҡалаһы менән), Гогланд, Соммерс, Найссаар, Кимито, Кокор, Оле, Нерва, Сескар, Рондо, Большой Фискар архипелагы һәм башҡалар[17].

Фин ҡултығында оборона маҡсатында яһалма утрауҙар — форттар төҙөлә. Беренсе форттар Рәсәй һәм Швеция араһындағы Төньяҡ һуғыш осоронда Балтика диңгеҙе яғынан швед ғәскәрҙәренән һаҡланыу өсөн төҙөлә башлай (1700—1721). XIX быуатта бер нисә форт төҙөлә. Фин ҡултығында бөтәһе 19 форт төҙөлә: «Кроншлот», «Цитадель» («Император Пётр I»), «Рисбанк» («Император Павел I»), «Император Александр I» («Чумной»), «Князь Меншиков», «Обручев», «Тотлебен», «Риф», «Шанец», «Ден», «Красная Горка», «Ино»[18].

Көнсығыштан Фин ҡултығына Нева йылғаһы ағып төшә. Көньяҡтан — Кейла, Пирита, Ягала, Валгейыги, Кунда, Пылтсамаа, Нарва, Луга, Систа, Коваши, Воронка, Черная, Лебежья, Стрелка, Кикенка. Төньяҡтан — Порвонйоки, ҡултыҡты Хамина, Вантанйоки, Сайма, Сестра күле менән тоташтырыусы Саймен каналы[17].

Кронштадт гаванендә ҡыш Нева ҡултығы яғынан панорама Котки яғынан Гогланд утрауына күренеш Крестовый пристаненән Фин ҡултығы, йәшен алдынан Фин ҡултығында ҡояш байышы

Флора һәм фауна

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Фин ҡултығының яр буйының һәм утрауҙарының төп ландшафты көньяҡ тайга зонаһына ҡарай (урман, болонло һәм һаҙлыҡ берләшмәләре). Урман үҫемлектәре донъяһы ҡарағай һәм шыршы урмандарынан, шулай уҡ япраҡлы урмандарҙан (ҡайын, тал, миләш, уҫаҡ, ҡара һәм һоро ерек) тора. Фин ҡултығының бөтә ерендә лә һыу-һаҙлыҡ үҫемлеге участкалары (башлыса күл ҡамышы һәм ябай ҡамыштан тора) осрай, һәм шулай уҡ бик күп һыу үҫемлектәре (аҡ томбойоҡ, һары томбойоҡ, башаҡлы уруть, үткер күрән, ике таса, Приморье бесәй үләне, диңгеҙ ҡамышы) үҫә. Ҡултыҡтың һай ерендә һыу флоры диңгеҙ наядаһы, руппия, штукения кеүек үҫемлектәр үҫә[19].

Фин ҡултығының көньяҡ ярында айырыуса һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре — Лебяжий, Кургальский, Гостилицкий һәм Котельский заказниктары урынлашҡан.

Һуңғы йылдарҙа Фин ҡултығының яры буйҙарында йыш ҡына һоро тюлень һәм Балтик ҡулсалы нерпаһы табыла. Был төрҙәр Ҡыҙыл китапҡа һирәк һәм юғалып барған төр булараҡ индерелгән.

Фин ҡултығы һыуҙарында атлантик һөмбаш, бельдюга, ажау (ҡушбаш), эт балығы, ялтырсабаҡ, гольян сабаҡ, күстерә, бөгөрсә, табан балыҡ, ҡыҙылғанат, бағыр, ҡарабалыҡ, шамбы, ташбаш, алабалыҡ, йәйен, йыланбалыҡ, диңгеҙ суртаны, алабуға, пинагор, салака, күк балыҡ, ҡылыс балыҡ, шпрот, суртан, опто һәм башҡа балыҡтар бар. Фин ҡултығында балыҡ тотоу яҙ һәм көҙ көндәрендә алып барыла. Ҡултыҡта ике эндемик төр тереклек итә — балтика сельды (салака) һәм Балтика трескаһы[20]. Весной и осенью в Финском заливе ведут лов рыбы. В заливе обитают два эндемика — балтийская сельдь (салака) и балтийская треска[19].

Экологик проблемалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Нева, Нева мороно һәм Фин ҡултығы йылғаларының экологик торошо ҡәнәғәтләнерлек түгел. Ионлы терегөмөш һәм баҡыр, хлорорганик пестицидтар, фенолдар, нефть продукттары, полиароматик углеводородтар менән бысраныуы аномаль. Ленинград — Санкт-Петербургты һыу баҫыуҙан һаҡлау ҡоролмаларын төҙөү менән бәйле, Фин ҡултығының көнсығыш өлөшө менән Неваның һыу менән алмашыуы 10—20 процентҡа кәмей һәм Нева морононда биогендар концентрацияһын арттырыуға өҫтәмә өлөш индерә. Иң ҙур үҙгәрештәр 5 саҡрым самаһы алыҫлыҡта урынлашҡан дамба алды зонаһында күҙәтелә. Санкт-Петербургтың төньяҡ һәм көньяҡ-көнбайыш таҙартыу ҡоролмалары сығарыу урындарын уңышһыҙ һайлау үҙенең өлөшөн индерә, Нева моронының ҡайһы бер райондарында тупраҡ ныҡ бысранған. Фин ҡултығының Санкт-Петербург һәм дамба араһында һай һыулы өлөшөнөң аҡрынлап һаҙлыҡланыуы борсолоу тыуҙыра, сөнки дамба тарафынан көсһөҙләнгән көҙгө штормдар Нева йылғаһының төбөн юғары төҙөлөшлө үҫемлектәрҙән етерлек кимәлдә таҙартыуға һәләтле түгел. Һаҙлыҡланыу һәм үҫемлектәрҙең ҡалдыҡтарының сереүе ваҡыт үтеү менән һыу ятҡылыҡтарының өҫтәмә эвтрофикацияһына килтерергә һәм Нева участкаларынан айырырға мөмкин (өҫтәүенә тупраҡҡа байтаҡ зарарлы берләшмәләр ерләнәсәк)[21].

Фин ҡултығының Балтик диңгеҙе бассейнының көнсығыш өлөшөндәге экологик торошона төп роле менән бәйле, Фин ҡултығының Балтиканы экологик торошо экология буйынса халыҡ-ара симпозиумдарҙың төп темаларының береһе булып тора. Финляндияның, Швецияның, Эстонияның һәм башҡа илдәрҙең ғалимдарында шуның менән бәйле Фин ҡулты4ында нефть ташыу менән бәйле порттар төҙөү проекттары ҙур борсолоу тыуҙыра[21].

1989—2005 йылдарҙа Фин ҡултығында балыҡ тотоу күләме 10 тапҡырға кәмей. Быға тәбиғттәге климат үҙгәреше йоғонто яһай (2003 йылда Фин ҡултығының көнсығыш өлөшөндә гидрологик система үҙгәрә, унда кислород дефициты теркәлгән зоналар барлыҡҡа килә) һәм антропоген йоғонто яһай (Фин ҡултығының биосистемаһына гидротехник һәм төҙөлөш эштәре ҙур зыян килтерә). Усть-Лугала, Высоцкиҙа порттар төҙөү буйынса проекттар, балыҡтың ыуылдырыҡ сәсеү процесына кире йоғонто яһай. Ә Васильевка утрауында диңгеҙ пассажир порты төҙөү арҡаһында зыян йылына 500 тоннанан ашыу балыҡ тәшкил итеүе ихтимал. Невский моронында ҡом-ҡырсынташ ҡатнашмаһын сығарыу барышында биләмәлә балыҡтың ыуылдырыҡ сәсеү урындары юҡ ителәсәк. Фин ҡултығында тимер-марганец ятҡылығын эшләү проектын тормошҡа ашырғанда, салаканың ыуылдырыҡ сәсеү урыны юҡ ителәсәк[22].

2013 йылда Петербургтың Роспотребнадзоры ҡала биләмәһендә 24 пляждан бер генәһе һыу инеү өсөн яраҡлы тип таный[23].

Финляндияның Усть-Луга порты Рәсәйгә радиоактив һәм ядро ҡалдыҡтарын Балтик диңгеҙе аша импортлауҙы хеҙмәтләндерәсәк. Рәсәй Хөкүмәте тарафынан был турала сәйәси ҡарар 2003 йылда ҡабул ителә (2003 йылдың 14 октябрендәге 1491-р һанлы ҡарар). Әгәр Луга моронындағы проект тормошҡа ашырылһа, әлеге ваҡытта Германиянан һәм Франциянан Санкт-Петербургтың Кронштадт порты аша килгән меңәр тонна ядро ҡалдыҡтары ағымы был ябыҡ сик зонаһы аша йүнәлтеләсәк. Артабан был хәүефле йөк Санкт-Петербург аша Рәсәйҙең көнсығышындағы Новоуральск, Ангарск һәм башҡа ҡалаларына барасаҡ[24].

1979 йылдан Петербургта ағым һыуҙарын таҙартыу башлана. Петербургтың иң ҙур канализация таҙартыу ҡоролмалары: Үҙәк таҙартыу станцияһы, Төньяҡ таҙартыу станцияһы, Көньяҡ-көнбайыш таҙартыу ҡоролмалары. 1997 йылда ағып төшөүсе һыуҙарҙың 74 проценты самаһы, ә 2005 йылда иһә 85 проценты таҙартыла. 2008 йыл аҙағына Петербург ағып төшөүсе һыуҙар 91,7 процентҡа таҙартыла. Ә 2011 йылдан, төп канализация коллекторының төньяҡ өлөшөндә төҙөүҙе тамамлау менән, 100 %-ҡа тиерлек таҙартыласаҡ[25].

2013 йылдың октябрендә Фин ҡултығының бысраныу кимәле Нева йылғаһына ҡарағанда байтаҡҡа күберәк була.

Тәбиғәтте һаҡлау

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Аҡ диңгеҙ-Балтика миграция юлында күсмә ҡоштарҙың туҡталыш урындарын, һыу ҡоштарының күпләп оялау һәм һоро тюлндәрҙең һәм ҡулсалы нерпа торған урынды һаҡлау өсөн, Рәсәй Хөкүмәтенең 2017 йылдың 21 декабрендәге 1603-сө ҡарары менән «Көнсығыш Фин ҡултығы» дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы булдырыла. Уның майҙаны 14086,27 гектар, шуның 920,27 гектары утрауға һәм 13166 гектарын диңгеҙ акваторияһына тура килә. Ҡурсаулыҡ 9 айырым участканан тора.

Мөһим тарихи ваҡиғалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1700 йылға тиклем

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Фин ҡултығы ярҙарында бик күп боронғо кешеләр торған урын табыла, уларҙың йәше туғыҙ мең йылға тиклем иҫәпләнә. Боҙлоҡ осороноң аҙағында һәм ерҙәр боҙлоҡ осорондағы күл, диңгеҙҙәрҙән асыла башлағас, кеше был урындарҙы үҙләштерә башлай. Яҡынса 3000-3500 йыл элек Сестра йылғаһы буйында тарихҡа тиклемге кеше барлыҡҡа килә. Был хаҡта 1905 йылда Разлив күленең көнбайыш яры эргәһендә табылған археологик табылдыҡтар дәлилләй. Хәҙер был районда неолит осорондағы (таш быуат) боронғо кешенең ун бер торған урыны табылған. Был урында кварцтан эшләнгән ҡоралдар — уҡ башаҡтары, тире эшкәртеү өсөн ҡырғыс табыла. Беҙҙең эраға тиклем III—II мең йыллыҡта Көнсығыш Европаның бөтә урман һыҙаты буйынса йәшәгән неолитик ҡәбиләләргә хас орнамент менән биҙәлгән боронғо һауыт ҡалдыҡтарының байтаҡ ярсыҡтары осрай. Торлаҡ эргәһендә усаҡ ҡалдыҡтары табыла (янған таш һәм көл). Ғалимдар иҫәпләүенсә, был туҡталҡаларҙа күсеп йөрөүсе һунарсылар булған. Улар игенселек менән шөғөлләнмәгән һәм йорт хайуандары тотмаған[15].

Диңгеҙ аръяғы ҡунаҡтары. Николай Рерих, 1899
Води, ижор һәм финдарҙың этнографик картаһы
Көнбайыш Ленинград өлкәһе

Фин-уғыр халыҡтары Фин ҡултығы ярҙарына урынлашалар. Эстар хәҙерге Эстония биләмәһендә фин ҡултығының көньяҡ ярында водтар йәшәй, ә Неванан көньяҡтараҡ — ижорҙар. Ладога күленең көнбайышында корелалар төпләнә. Фин ҡултығының төньяғында емь һәм сумдар урынлаша. VIII—IX быуаттарҙа Нева һәм фин ҡултығы ярҙарында көнсығыш славяндар (ильмен словендары һәм кривичтар) йәшәй. Бында улар игенселек, малсылыҡ, һунарсылыҡ һәм балыҡ менән шөғөлләнә.

Фин ҡултығы һәм Нева йылғаһы буйлап VIII—XIII быуаттарҙа Скандинавиянан Көнсығыш Европа аша варяг юлы үтә.

IX быуаттан алып Фин ҡултығының көнсығыш яры Бөйөк Новгород составына инә. 1219 йылда дат тәре походы һөҙөмтәһендә төньяҡ Эстония Дания тарафынан яулап алына[26]. XII быуатта эстар йәшәгән урында Ревель ҡалаһы, хәҙерге Таллин ҡалаһы, (Колывань рус йылъяҙмаһында) барлыҡҡа килә. 1346 йылда Төньяҡ Эстония Ливон орденына һатыла. 1561 йылда Швеция армияһы Ревелде яулай һәм урта быуат Ливонияһының төньяҡ өлөшөн контролгә ала[26].

XII—XIII быуаттарҙа фин тоҡомло емь и сумь ҡәбиләләрен шведтар бойһондора. 1142 йылда швед ярлдары һәм славяндар етәкселегендә емь ҡәбиләһе менән тәүге бәрелеш була. Фин ҡултығында 60 швед судноһы 3 урыҫ сауҙагәрҙәре судноһына һөжүм итә. 1256 йылда шведтар сираттағы һөжүм иткәндә, Александр Невский ғәскәре, Фин ҡултығы аша үтеп, Финляндиялағы швед биләмәләренә емергес һөжүм яһай. 1293 йылда Новгород-Карелия биләмәһенең шведтар баҫып алған урынында Выборг ҡалаһына нигеҙ һалына[27].

1323 йылда Швеция һәм Бөйөк Новгород араһында Орехов килешеүе төҙөлә.Уның буйынса сик Сестра йылғаһы буйлап үтә.

XV быуатта Бөйөк Мәскәү кенәзлеге Новгород республикаһы составындағы Ижор ерен үҙенә ҡуша. 1550 йылда Швецияның короле Густав Ваза хәҙерге Хельсинки урынында ҡалаға нигеҙ һала. 1617 йылдағы Столбов килешеүе буйынса Швеция менән һуғышта еңелеү арҡаһында Фин ҡултығы һәм Нева йылғалары буйындағы ерҙәр швед Ингерманландияһы составына инә[27]. 1632 йылда шведтар Нева тамағында Ниеншанц ҡәлғәһенә нигеҙ һалалар.

Рәсәй осоро

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төньяҡ һуғыш һөҙөмтәһендә 1700—1721 йылдарҙа Фин ҡултығының көнсығыш өлөшө Рәсәй империяһы составына инә. 16 (27 май) император Петр I 1712 йылда Ниеншанцтан алыҫ түгел Нева тамағында баш ҡалаға әүерелгән Санкт-Петербург ҡалаһына нигеҙ һалына. Швецияның флотынан ҡаланы һаҡлау өсөн Котлин янында күтәртеп яһалған утрауҙа 1704 йылдың майында Кроншлот башняһы барлыҡҡа килә, ә 1705 йылда Котлинда 6 форт һәм батарея төҙөлә һәм һөҙөмтәлә Кронштадт ҡалаһы бтөҙөлә башлауға башланғыс һалына. «Рәсәй Дарданелдары» тип аталған был фортификацион ҡоролмалар Фин ҡултығының фарватерын контролдә тотоуға йүнәлтелә[28].

1710 йылда Фин ҡултығының көньяҡ ярында Петергоф һәм Ораниенбаум ҡалалары һалына. 1714 йылдың 27 июлендә (7 август) Гангут (Ханко ярымутрауы) рус һәм Швеция флоттары араһында Рәсәй тарихында диңгеҙ флотының тәүге еңеүе булған бәрелеш була[29]. 1721 йылда Ништадт килешеүе буйынса Рәсәй Нева буйындағы һәм Фин ҡултығының яры буйҙарын, шулай уҡ Эстляндия, Лифляндия, Выборг менән ҡуша Карель муйынын көнбайыш өлөшөн ала һәм Швецияны Финляндияға кире ҡайтара. 1788 йылдың 6 (17) июлендә Гогланд утрауы районында, 1788—1790 йылдарҙағы рус-швед һуғышы ваҡытында Гогланд алышы була[29].

1808—1809 йылдарҙағы рус-швед һуғышы һөҙөмтәһендә Фридрихсгам килешеүе буйынса Рәсәйгә Финляндия һәм Аланд утрауҙары күсә. 1809 йылда ойошторолған Финляндияның бөйөк кенәзлеге Рәсәй империяһы составында киң автономия ала. 1917 йылдың 6 декабрендә Финляндияның сеймы бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итә. 1918—1920 йылдарҙағы Беренсе совет-фин һуғышы һөҙөмтәһендә Көнбайыш Карелия Сестра йылғаһына тиклем Финляндияға күсә һәм 1939—1940 йылдарҙағы Совет-Финляндия һуғышы йомғаҡтары буйынса Советтар Союзына кире ҡайтарыла[29].

Гангут һуғышы Гогланд һуғышы Выборг янында диңгеҙ алышында. И. Айвазовский. 1846

1919 йылдың 23 июлендә Эстония республикаһы бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итә һәм 1940 йылға тиклем, Советтар Союзы составына ингәнсе, үҙаллы була[26].

1941 йылдың авгусында Таллиндан Кронштадтҡа Балтик флотының төп көстәрен эвакуациялағанда 15 карап һәм катер (5 эскадра миноносецы, 2 һыу аҫты кәмәһе, 3 ҡарауыл карап, 2 траль карабы, 1 канонер кәмәһе, 1 ҡарауыл катер һәм 1 торпедалы катер), 43 транспорт һәм ярҙамсы суднолар юҡҡа сығарыла. Флот Юмин морононо траверсында бик күп юғалтыуҙар кисерә, бер нисә тиҫтә карап унда хәҙер ҙә һыу аҫтында ята. Был ваҡиғалар иҫтәлегенә диңгеҙ морононда һәйкәл — гранит һуйырташташ һәм мемориаль таҡтаташ ҡуйыла[30][31].

1978 йылда Санкт-Петербургты һыу баҫыуҙан һаҡлау маҡсатында Ленинградты ташҡындан һаҡлау комплекслы ҡоролмалары төҙөргә ҡарар ителә. Нева мороно менән Фин ҡултығы сигендә көслө тулҡындар арҡаһында һыу баҫыуҙы булдырмаҫ өсөн төҙөлгән гидротехник комплекс 1979 йылдың көҙөндә төҙөлә башлай һәм 2011 йылдың 12 авгусында тамамлана[10] и завершилось 12 августа 2011 года[32].

Хужалыҡ әһәмиәте

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Фин ҡултығының көньяҡ ярҙары өсөн ҙур антропоген объекттар — агрокомплекстар, атом электростанцияһы, порттар селтәре һәм уникаль тәбиғәт һәм тарихи урындар хас.

Фин ҡултығының төп порттары булып Санкт-Петербург (йөктөң бөтә төрҙәре), Выборг (генераль йөктәр), Приморск (нефть һәм нефть продукттары), Высоцк (нефть продукттары һәм нефть продукттары), Усть-Луга (күмер, генераль, урман сәнәғәте һәм контейнерҙар)[33]; Финляндияла — Хельсинки (контейнерҙар); Котка (контейнерҙар, урман, ауыл хужалығы продукцияһы (Рәсәй өсөн йөк ташыуҙың төп тулайым порты), Ханко (контейнерҙар, автомобилдәр), Турку (контейнерҙар, тимер юл паромы)[34]; Эстонияла — Таллин (иген, рефрижераторҙар, нефть), Силламяэ тора. Фин ҡултығы Волга-Балтика һыу юлы һәм Аҡ диңгеҙ-Балтика каналы составына ингән ҙур һыу магистрале булып тора. Мөһим йөктәр: Кольск ярымутрауынан хибинск апатиты, апатит концентраты, Карелия граниты һәм илдең төрлө райондарына диабаз; Архангельск һәм Вологда өлкәләренән Прибалтикаға, Санкт-Петербург ҡалаһына урман, таҡта материалдары, һәм экспортҡа; Череповецтан ҡара металл, Донецк һәм Кузнецк күмере, Уралдың һоро колчеданы, Соликамск калийлы тоҙҙары —Төньяҡ-көнбайыш өсөн, Балтик буйына һәм экспортҡа; иген. Волга буйлап танкерҙарҙа Төньяҡ-көнбайышҡа, Балтик буйына һәм экспортҡа нефть йөктәре оҙатыла[35].

Әлеге ваҡытта Фин ҡултығында түбәндәге паром линиялары эшләй:

  • «Silja Line». Маршруттар: Хельсинки (Финляндия) — Мариехамна (аланд утрауҙары) — СтокгольмШвеция), Хельсинки (Финляндия) — Таллин (Эстония).
  • «Viking Line». Маршруттар: Хельсинки (Финляндия) — Мариехамна (Аланд утрауҙары) — Стокгольм (Швеция), Хельсинки (Финляндия) — Таллин (Эстония).
  • «Tallink». Маршруттар: Хельсинки (Финляндия) — Таллинда (Эстония), Таллинда (Эстония) — Мариехамна (аланд утрауҙары) — Стокгольм (Швеция), Палдиски (Эстония) — Каппельшер (Швеция).
  • «Finnlines». Европа иң ҙур паром компанияларының береһе. Бельгия, Германия, Норвегия, Швеция, Финляндия һәм Рәсәй араһында йөк ташый.
  • «Ferries Superfast» аша «Tallink». Маршрут: Таллин (Эстония) — Ханко (Финляндия) — Росток (Германия).
  • «Eckeroline». Маршруттар: Хельсинки (Финляндия) — Таллин (Эстония).
  • «SuperSeaCat». Маршруттар: Хельсинки (Финляндия) — Таллин(Эстония).
  • «Георг Отс». Маршруттар: Калининград (Рәсәй) — Санкт-Петербург (Россия).
  • 2008 йылдың йәйендә Stella Lines компанияһы Хельсинки — Санкт-Петербург маршрутында пассажир хәрәкәтен (Julia паркы) асырға тырышыҡлыҡ һала[36]. 2010 йылдың апрелендә Хельсинки һәм Санкт —Петербург араһында паром бәйләнеше тергеҙелеүе көтөлә[37].

Фин ҡултығында балыҡ тотоу тармағы үҫешкән. Иң мөһим урындар булып Выборг-Приморьеның төньяҡ яр буйында яны һәм Усть-Луга районының көньяҡ яры тора[12]. Промысла әһәмиәтенә салака, килька, корюшка, алабалыҡ, ҡорман, сабаҡ, йыланбалыҡ, минога һәм башҡалар эйә[38]. 2005 йылда Петербург һәм Ленинград өлкәһе балыҡсылыҡ предприятиелары Фин ҡултығынан 2000 тоннаға яҡын балыҡ тота[22].

1979—2011 йылдарҙа Фин ҡултығының көнсығыш өлөшөндә Санкт-Петербургты һыу баҫыуҙан һаҡлау ҡоролмалары комплексын төҙөү эштәре алып барыла. Дамба һаҡлағыс һәм транспорт функцияларын күҙ уңында тота. Дамба ҡулсалы автомобиль юлының өлөшө булып тора[39].

2005 йылдың сентябрендә Балтик диңгеҙе төбөнән Германияның Грайфсвальд ҡалаһына тиклем Төньяҡ газ үткәргесе ағымы төҙөү тураһында килешеүгә ҡул ҡуйыла[40]. Үткәргес торба һалыу 2010 йылдың апрелендә башлана. 2011 йылдың сентябрендә беренсе селтәр технологик газ менән тултырыу башлана. 2011 йылдың 8 ноябрендә газ менән тәьмин итеү башлана. 2012 йылдың 18 апрелендә икенсе селтәр төҙөү тамамлана. 2012 йылдың 8 октябрендә коммерция режимында газ торбаһын ике йүнәлеш буйынса ла газ менән тәьмин итеү башлана.

2014 йылдың 28 февралендә Финляндия менән Эстония Balticconnector газ үткәргес һалыу тураһында килешеү төҙөй. Ул Фин ҡултығы төбө буйлап үтергә һәм Финляндияны Балтика илдәренең газ селтәрҙәре менән тоташтырырға тейеш була. Бынан тыш, фин һәм эстон ярҙарында шыйыҡ газ терминалдарын төҙөү тураһында меморандум ҡабул ителә[41].

Санкт-Петербургтың Ҙур порты Таллин порты һәм уның тирә-яғы Хельсинкиға самолеттан күренеш Санкт-Петербургты һыу баҫыуҙан һаҡлау комплексы

Ҡултыҡтың археологияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ганзей берләшмәһенең төп сауҙа юлдары

Финал ҡултығы төбө — һыуыҡ һәм сағыштырмаса сөсө һыулы булыуы арҡаһында батҡан караптарҙың донъялағы иң ҙур зыяраттарының береһе, улар яҡшы һаҡланған. Фин ҡултығы аша VI быуаттан алып диңгеҙ сауҙа юлы үтә, уның буйлап Төньяҡ Европаға 100 процент көмөш (VIII—X быуаттарҙа 3000 тонна самаһы) килә. Һуңыраҡ был юл Рус батшалығы һәм Ганза ҡалалары араһындағы сауҙала бик мөһим бул урын алып тора. XVII быуатта уға Швед короллегенең иҡтисады бәйле була, ә XVIII быуат башынан Рәсәй империяһы өсөн халыҡ-ара сауҙаның төп каналына әйләнә.

Йыл һайын бында тиҫтәләгән суднолар һәләк була. шторм ваҡытында бер нисә сәғәт эсендә һәләк булыу осраҡтары билдәле. 1743 йылдың көҙөндә иртәнге сәғәт 7-лә Финляндиянан ҡайтҡан 17 рус хәрби судноһы һәләк була, ә 1747 йылдың йәйендә Нарва рейдындағы рейста бөтәһе 26 сауҙа судноһы 4 сәғәт эсендә һәләк була. Рекорд 1721 йылда, Финляндиянан рус ғәскәрҙәрен эвакуациялағанда, 3 ай эсендә 100-ҙән ашыу карап (бер төндә 64) һәләк була[42].

1996 йылдың аҙағына Рәсәй Фин ҡултығы секторында 5000-дән ашыу батҡан объект иҫәпләнә. Шуларҙың 2500-гә яҡыны карап һәм суднолар, 1500-гә яҡыны самолёттар, ә ҡалғандары төрлө ваҡ объекттар: якорҙәр, кәмәләр, боҙ аҫтына уйылып төшкән транспорт саралары (танкылар, тракторҙар, автомашиналар, пушкалар һәм башҡалар) һәм һыу аҫты кабелдәре. Һәләк булған караптар рус флотына (25 %), немец — (19 %), инглиз — (17 %), швед — (15 %), Голландия — (8 %) һәм фин (7 %) флотына ҡарай. Ҡалған 9 проценты — Норвегия, Дания, француз, Америка, итальян, эстон һәм латыш суднолары[43].

Фин ҡултығы төбө һәм айырыуса уның көнсығыш өлөштәрендә диңгеҙ хәрәкәтенә, балыҡсылыҡҡа, яр буйы төҙөлөшөнә, һыу үткәргес йәки кабель һалыуға хәүеф тыуҙырыусы, шулай уҡ экологик һәләкәттәр һәм бәлә-ҡаҙа ҡурҡынысы тыуҙырған объекттар күп. Фин ҡултығында миналар ҡуйыу әүҙем һәм киң күләмле рәүештә Беренсе донъя һуғышы, Граждандар һуғышы һәм интервенция, Ҡышҡы һуғыш йылдарында уҡ башҡарыла. Тулы булмаған мәғлүмәткә анализ 60 000 берәмек (1914—1917 йылдарҙа Рәсәй император флоты ғына 38 932 мина) ҡуйылыуын асыҡларға мөмкинлек бирә. Шул уҡ ваҡытта, белгестәр баһалауынса, ҡуйылған миналарҙың 25 проценты юҡ ителә[44].

Иҫтәлекле урындары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ 1,0 1,1 Финский залив // estonica.org.
  2. ↑ 2,0 2,1 ЕСИМО. Солёность воды (недоступная ссылка — история). Архивировано 21 август 2011 года. 2011 йыл 21 август архивланған.
  3. ↑ International Hydrographic Organization. Limits of Oceans and Seas (Special publication № 23). 3rd edition, 1953. IMP Monégasque, Monte-Carlo. P. 5. Дата обращения: 3 февраль 2012. Архивировано из оригинала 8 октябрь 2011 года. 2011 йыл 8 октябрь архивланған.
  4. ↑ Большая советская энциклопедия. — второе издание. — Москва, 1949—1958. — Т. 45.
  5. ↑ Федотова П. И. «Названия Балтийского моря в русских средневековых источниках» : монография / Библиотека РАН; отв. ред. Н. В. Колпакова. — СПб.: БАН, 2022. — 120 с.
  6. ↑ Поспелов Е. М. Школьный топонимический словарь. — М.: Просвещение, 1988
  7. ↑ Ҡалып:Книга:Городские имена сегодня и вчера
  8. ↑ Ҡалып:Книга:Топонимическая энциклопедия Санкт-Петербурга
  9. ↑ Даринский А. В. География Ленинграда. — Л.: Лениздат, 1982. — С. 12—18.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 Санкт-Петербург: Энциклопедия. — М.: Российская политическая энциклопедия. 2006.
  11. ↑ ЕСИМО. Солёность воды (недоступная ссылка — история). Архивировано 21 август 2011 года.(недоступная ссылка)
  12. ↑ 12,0 12,1 Даринский А. В. Ленинградская область. — Л.: Лениздат, 1975.
  13. ↑ ЕСИМО. data.oceaninfo.info. Дата обращения: 11 ғинуар 2019. Архивировано из оригинала 27 ноябрь 2017 года. 2017 йыл 27 ноябрь архивланған.
  14. ↑ ЕСИМО. data.oceaninfo.info. Дата обращения: 11 ғинуар 2019. Архивировано из оригинала 27 ноябрь 2017 года. 2017 йыл 27 ноябрь архивланған.
  15. ↑ 15,0 15,1 Хазанович К. К. Геологические памятники Ленинградской области. — Л.: Лениздат, 1982.
  16. ↑ Вести Курортного района № 23(400) 16 октября 2014 года, с.6
  17. ↑ 17,0 17,1 Атлас СССР. — М.: ГУГК, 1984
  18. ↑ Финский залив Балтийского моря — Форты. www.fingulf.ru. Дата обращения: 11 ғинуар 2019.
  19. ↑ 19,0 19,1 Финский залив Балтийского моря — Природа. www.fingulf.ru. Дата обращения: 11 ғинуар 2019.
  20. ↑ Рыболовные страницы Санкт-Петербурга. www.fishers.spb.ru. Дата обращения: 11 ғинуар 2019. Архивировано из оригинала 28 август 2009 года. 2009 йыл 28 август архивланған.
  21. ↑ 21,0 21,1 Базы данных по экологии Финского залива и их структура. Дата обращения: 11 ғинуар 2019. Архивировано из оригинала 21 октябрь 2011 года. 2011 йыл 21 октябрь архивланған.
  22. ↑ 22,0 22,1 Строительство портов в Финском заливе уничтожает рыбу. news.spbland.ru. Дата обращения: 11 ғинуар 2019. Архивировано из оригинала 10 ноябрь 2017 года.
  23. ↑ В Санкт-Петербурге и пригородах есть только один безопасный пляж. «Фонтанка» — петербургская интернет-газета. Дата обращения: 10 июнь 2013. Архивировано из оригинала 13 июнь 2013 года.
  24. ↑ Радиоактивный сквозняк из окна в Европу. www.greenworld.org.ru. Дата обращения: 11 ғинуар 2019.
  25. ↑ В ближайшие два года Петербург будет очищать почти 100% сточных вод. eco.rian.ru. РИА «Новости». Дата обращения: 11 ғинуар 2019.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Страны и народы: Советский Союз. Республики Прибалтики. Белоруссия. Украина. Молдавия. — М.: Мысль, 1984.
  27. ↑ 27,0 27,1 Ленинградская область: исторический очерк./ Сост. В. А. Ежов. — Л.: Лениздат, 1986
  28. ↑ И. И. Лисаевич. Доменико Трезини. — Л.: Лениздат, 1986. — С. 20—26.
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; БРЭ төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  30. ↑ Таллинский переход 1941 года. Война на море. Дата обращения: 12 сентябрь 2009. Архивировано из оригинала 12 сентябрь 2009 года. 2009 йыл 12 сентябрь архивланған.
  31. ↑ Платонов А. В. Трагедии Финского залива. — М.: Эксмо; СПб: Terra Fantastica, 2005. militera.lib.ru. Дата обращения: 11 ғинуар 2019.
  32. ↑ За пять лет работы Петербургская дамба спасла город от 13 наводнений. ТАСС (12 август 2016). Дата обращения: 10 ноябрь 2017.
  33. ↑ Порты Финского залива. portnews.ru. Дата обращения: 11 ғинуар 2019.
  34. ↑ Порты. Перемены в финских портах. Дата обращения: 25 июнь 2010. Архивировано из оригинала 12 май 2010 года.
  35. ↑ Российский речной флот и туризм INFOFLOT.RU. www.map.infoflot.ru. Дата обращения: 11 ғинуар 2019. Архивировано из оригинала 20 октябрь 2017 года. 2017 йыл 20 октябрь архивланған.
  36. ↑ «Из Петербурга в Хельсинки на пароме», 7 июля 2008. www.prohotel.ru. Дата обращения: 11 ғинуар 2019.
  37. ↑ В апреле 2010 года открывается паромное сообщение между Россией и Финляндией. www.esline.ru. Дата обращения: 11 ғинуар 2019.
  38. ↑ Даринский А. В. География Ленинграда. — Л.: Лениздат, 1982. — С. 30—34.
  39. ↑ Дамба. Комплекс защиты Санкт-Петербурга от наводнений. www.spb-projects.ru. Дата обращения: 11 ғинуар 2019.
  40. ↑ Nord Stream. Дата обращения: 25 июнь 2010. Архивировано из оригинала 4 ғинуар 2011 года.
  41. ↑ Эстония и Финляндия заключили договор о прокладке газопровода Balticconnector. Интерфакс (3 март 2014). Дата обращения: 4 март 2014.
  42. ↑ Подводные открытия на востоке Финского залива. Дата обращения: 25 июнь 2010. Архивировано из оригинала 21 декабрь 2010 года. 2010 йыл 21 декабрь архивланған.
  43. ↑ Каталог и атлас объектов на дне Балтийского моря и находки останков старинных кораблей на дне Финского залива. Дата обращения: 25 июнь 2010. Архивировано из оригинала 4 сентябрь 2011 года. 2011 йыл 4 сентябрь архивланған.
  44. ↑ Опасные объекты. Дата обращения: 25 июнь 2010. Архивировано из оригинала 22 февраль 2010 года. 2010 йыл 22 февраль архивланған.
  45. ↑ Статья «На краю света и надежды». www.mayachnik.ru. Дата обращения: 11 ғинуар 2019.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Фин_ҡултығы&oldid=1181298» битенән алынған