Перайсці да зместу

Джэйн Гудал

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Джэйн Гудал
Jane Goodall
Дата нараджэння 3 красавіка 1934(1934-04-03)[1][2][…] (90 гадоў)
Месца нараджэння
Грамадзянства
Бацька Mortimer Herbert Morris-Goodall[d][4]
Маці Margaret Myfanwe Joseph[d][4]
Муж Hugo van Lawick[d][5][6] і Derek Bryceson[d][6]
Дзеці Hugo Eric Louis van Lawick[d][6]
Род дзейнасці актывіст, этолаг
Навуковая сфера актывізм[d]
Навуковая ступень доктар тэхнічных навук[7]
Альма-матар
Навуковы кіраўнік Robert Hinde[d]
Вядомая як прыматолаг
Член у
Узнагароды
Dame Commander of the Order of the British Empire афіцэр Ордэна Ганаровага легіёна Officer of the order Orange-Nassau
прэмія прынцэсы Астурыйскай за дасягненні ў навуковых і тэхнічных даследаваннях

прэмія Уільяма Проктэра за навуковыя дасягненні[d] (1996)

Міжнародная прэмія Каталоніі[d] (2015)

Tyler Prize for Environmental Achievement[d] (1997)

 медаль Бенджаміна Франкліна

Genesis Award[d]

Nierenberg Prize[d] (2004)

прэмія Кіёта ў галіне базавых навук[d] (1990)

J. Paul Getty Award for Conservation Leadership[d] (1984)

ганаровы доктар Універсітэта Алікантэ[d]

медаль Хабарда[d] (1995)

ганаровы доктар Таронцкага ўніверсітэта[d] (2007)

President's Medal[d] (2014)

prix Giles[d] (2014)

ганаровы доктар Мадрыдскага ўніверсітэта Камплутэнсэ[d] (2018)

ганаровы доктар Хайфскага ўніверсітэта[d]

honorary doctor of Syracuse University[d] (2005)

ганаровы доктар Цюрыхскага ўніверсітэта[d] (2020)

honorary doctorate of Hasselt University[d] (12 лістапада 2020)

ганаровы доктар Універсітэта Маямі[d] (14 мая 1993)

Gold Medal of the Society of Woman Geographers[d] (1990)

Мемарыяльны медаль Томаса Гекслі[d] (2002)

Gregor Mendel Medal[d] (1987)

International Cosmos Prize[d] (2017)

Edinburgh Medal[d] (1991)

honoris causa (красавік 2024)

Silver Medal of the Zoological Society of London[d]
Сайт janegoodall.org (англ.)
janegoodall.es/es/ (ісп.)
Подпіс Выява аўтографа
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Дама Валеры Джэйн Морыс Гудал (англ.: Dame Valerie Jane Morris Goodall; нар. 3 красавіка 1934 г., Лондан) — пасол міру ААН, прыматолаг, этолаг і антраполаг з Вялікабрытаніі. Дама-Камандор ордэна Брытанскай імперыі.

Яна шырока вядомая дзякуючы свайму больш чым 45-гадоваму вывучэнню сацыяльнага жыцця шымпанзэ ў Нацыянальным парку Гомбе-Стрым у Танзаніі і як заснавальніца міжнароднага Інстытута Джэйн Гудал.

Біяграфія

[правіць | правіць зыходнік]

Джэйн Гудалл нарадзілася ў Лондане ў 1934 годзе. Калі яна была яшчэ дзіцем, бацька падарыў ёй цацачнага шымпанзэ. Цацка разбудзіла ў ёй цікавасць да шымпанзэ, і гэтая малпачка да гэтага часу неразлучная з ёй. Пасля разводу бацькоў 12-гадовая Джэйн пераехала з маці ў Борнмут.

Па заканчэнні школы яна наведвала курсы сакратароў, працавала афіцыянткай, але ў 1957 годзе па запрашэнні былога аднакласніка вырашыла рэалізаваць сваю даўнюю мару наведаць Афрыку і адправілася працаваць у Кенію. У Кенійскім нацыянальным музеі яна знайшла месца асістэнта і сакратара дырэктара музея, вядомага антраполага Луіса Лікі. Неўзабаве ён запрасіў яе суправаджаць яго і яго жонку Мэры Лікі на раскопкі ў цясніну Алдувай ва ўсходняй Афрыцы. Лікі таксама папрасіў яе заняцца вывучэннем шымпанзэ ў Нацыянальным парку Гомбе-Стрым у Танзаніі, ён спадзяваўся, што на падставе дадзеных гэтых назіранняў стане магчымым зрабіць высновы аб жыцці першабытных людзей. Джэйн прыбыла ў Танзанію разам з маці ў ліпені 1960 года і занялася актыўнай даследчай працай.

Хоць Джэйн не вучылася ва ўніверсітэце і не мела нават ступені бакалаўра, тым не менш, дзякуючы яе незвычайна значным даследаванням і спецыяльна атрыманаму дазволу яна была дапушчаная да суіскання доктарскай ступені па эталогіі ў каледжы Дарвіна ў Кембрыджскім універсітэце ў 1962 годзе і паспяхова абараніла доктарскую дысертацыю ў 1964 годзе. Разам з Даян Фос, вядомай сваім жыццём сярод гарыл, і Біруце Галдзікас, якая вывучала арангутанаў, яна з’яўляецца адной з трох даследчыц, якія распачалі ў пачатку 60-х гадоў працяглыя даследаванні чалавекападобных малпаў. У навуковым свеце іх таксама называюць «анёламі Лікі».

Многімі ведамі аб шымпанзэ свет абавязаны Джэйн Гудал. Яна першай высвятліла, што шымпанзэ выкарыстоўваюць прымітыўныя прылады: галіны, якімі яны дастаюць тэрмітаў з тэрмітнікаў і мёд з дуплаў, і камяні, якія яны выкарыстоўваюць замест малатка і кавадла, каб разбіваць арэхі. У сваіх назіраннях за шымпанзэ Джэйн прывяла першыя дакументаваныя прыклады таго, што дзікая жывёла не проста выкарыстоўвае прадмет у якасці прылады, але сапраўды змяняе яго ў адпаведнасці са сваімі патрэбамі, дэманструючы тым самым зародкі вырабу прыладаў. Хоць многія жывёлы карыстаюцца прыладамі, толькі чалавекападобныя малпы вырабляюць іх, і гэтая асаблівасць лічыцца асноўным адрозненнем чалавекападобных малпаў ад іншых жывёл.

У далейшым яна заўважыла, што шымпанзэ таксама ўжываюць у ежу мяса іншых жывёл, сумесна ходзяць на паляванне, а таксама вядуць паміж сабой войны. Складанымі апынуліся і грамадскія адносіны ў малпаў.

Гудал была першай даследчыцай, якая давала доследным жывёлам імёны замест нумароў. У навуковых колах гэтая практыка асуджалася, так як лічылася, што эмацыйны фактар вядзе да страты аб’ектыўнасці даследавання. Тым не менш, прыкладу Джэйн рушылі ўслед многія навукоўцы. Сярод шымпанзэ Джэйн можна назваць Дэвіда, першага, што наблізіўся да яе; Галіяфа, сябра Дэвіда, былога важака зграі; Майка, важака зграі; старую «цётку» Джыджы; пажылога Містэра Макгрэгара і матулю Фло з яе дзецьмі.

У 1977 годзе Гудал заснавала Інстытут Джэйн Гудал (Jane Goodall Institute, JGI), для падтрымкі запаведніка Гомбе. Інстытут мае 19 аддзяленняў па ўсім свеце. Гудал з’яўляецца абаронцам шымпанзэ і месцаў іх пражывання па ўсім свеце, падарожнічаючы па 300 дзён у годзе. Інстытут Джэйн Гудал шырока вядомы ў свеце дзякуючы распрацоўцы наватарскіх праграм, накіраваных на забеспячэнне аховы прыродных багаццяў і развіцця Афрыкі. Гудал працягвае аказваць дапамогу ААН у прыцягненні ўвагі да пытанняў экалогіі, напрыклад, у рамках сваёй працы над праектам ЮНЭП/ЮНЕСКА па забеспячэнні выжывання чалавекападобных прыматаў. Праект спрыяе каардынацыі міжнародных намаганняў у інтарэсах выратавання гэтага віду прыматаў, які знаходзіцца на грані поўнага знікнення.

Гудал таксама з’яўляецца членам праўлення самага буйнога запаведніка шымпанзэ па-за Афрыкай, размешчанага ў Фларыдзе, а таксама былым прэзідэнтам арганізацыі «Абаронцы правоў жывёл» (Advocates for Animals), размешчанай у Эдынбургу, Шатландыя, і якая пратэстуе супраць выкарыстання жывёл у медыцынскіх досведах, заапарках, спорце і жывёлагадоўлі.

У 1991 годзе Гудал заснавала дзіцячую арганізацыю «Roots & Shoots», якая працуе цяпер у 100 краінах свету. Гэтая міжнародная дзіцячая праграма займаецца рэалізацыяй праектаў па аказанні дапамогі людзям і жывёлам і ахове навакольнага асяроддзя.

У красавіку 2002 года генеральны сакратар ААН Кофі Анан прызначыў Гудал паслом міру ААН.

У маі 2008 года яна звярнулася ў Нобелеўскі камітэт з ініцыятывай па ўстанове Нобелеўскай прэміі за альтэрнатыўныя метады ў досведах над жывёламі.

7 ліпеня 2007 года Гудал прадстаўляла міжнародны фестываль «Live Earth».

Узнагароды

[правіць | правіць зыходнік]

За сваю грамадскую працу па абароне жывёл і ахове навакольнага асяроддзя Джэйн удастоена многіх узнагарод. У ліку іх:

Асабістае жыццё

[правіць | правіць зыходнік]

Гудал двойчы была замужам. 28 сакавіка 1964 года яна выйшла замуж за галандскага фатографа-анімаліста арыстакратычнага паходжання, барона Гуга ван Лавіка, стаўшы баранэсай Джэйн ван Лавік-Гудал. У 1968 Гудал дапамагала мужу ў яго працы ў Нацыянальным парку Серэнгеці ў Танзаніі, дзе ён здымаў драпежнікаў. Вынікам гэтых даследаванняў стала кніга «Нявінныя забойцы». Ад гэтага шлюбу ў яе ёсць сын. У 1974 годзе муж і жонка развяліся.

У 1975 годзе Джэйн паўторна выйшла замуж за дырэктара нацыянальных паркаў і члена парламента Танзаніі. У 1980 годзе ён памёр.

Джэйн і яе малодшая сястра Джудзі пакутуюць прозапагнозіяй — няздольнасцю пазнаваць твары людзей.

Джэйн — вегетарыянка з маральных меркаванняў, а таксама па прычынах клопату аб навакольным асяроддзі і аб сваім здароўі[11].

Кнігі

[правіць | правіць зыходнік]
  • 1969 My Friends the Wild Chimpanzees
  • 1971 Innocent Killers (сумесна з Х. Лавікам)
  • 1971 In the Shadow of Man
  • 1986 The Chimpanzees of Gombe: Patterns of Behavior
  • 1990 Through a Window: 30 years observing the Gombe chimpanzees
  • 1993 Visions of Caliban (у суаўтарстве з Дэйлам Пітэрсанам)
  • 1999 Brutal Kinship
  • 1999 Reason For Hope; A Spiritual Journey (сумесна з Філіпам Берманам)
  • 2000 40 Years At Gombe
  • 2000 Africa In My Blood (пад рэдакцыяй Дэйла Пітэрсан)
  • 2001 Beyond Innocence: An Autobiography in Letters, the years later (пад рэдакцыяй Дэйла Пітэрсан)
  • 2002 The Ten Trusts: What We Must Do To Care for the Animals We Love (сумесна з Маркам Бекофф)
  • 2005 Harvest for Hope: A Guide to Mindful Eating

Дзіцячыя кнігі

[правіць | правіць зыходнік]
  • 1972 Grub: The Bush Baby (сумесна з Х. Лавікам)
  • 1988 My Life with the Chimpanzees (перакладзеная на рускую мову)
  • 1989 The Chimpanzee Family Book
  • 1989 Jane Goodall’s Animal World: Chimps
  • 1989 Animal Family Series: Chimpanzee Family; Lion Family; Elephant Family; Zebra Family; Giraffe Family; Baboon Family; Hyena Family; Wildebeest Family
  • 1994 With Love
  • 1999 Dr. White
  • 2000 The Eagle & the Wren
  • 2001 Chimpanzees I Love: Saving Their World and Ours
  • 2004 Rickie and Henri: A True Story (сумесна з Аланам Марксам)

Фільмы

[правіць | правіць зыходнік]
  • 1963 Miss Goodall and the Wild Chimpanzees (National Geographic Channel)
  • 1975 Miss Goodall: The Hyena Story (The World of Animal)
  • 1984 Among the Wild Chimpanzees (National Geographic Channel)
  • 1988 People of the Forest (сумесна з Х.Лавиком)
  • 1990 Chimpanzee Alert
  • 2006 Chimps, So Like Us намінаваны ў 1990 на прэмію «Оскар»
  • 1990 The Life and Legend of Jane Goodall (National Geographic Channel) 
  • 1990 My Life With the Chimpanzees (National Geographic Channel)
  • 1990 The Gombe Chimpanzees (Тэлебачанне Баварыі)
  • 1995 Fifi’s Boys
  • 1996 Chimpanzee Diary (для BBC2)
  • 1997 Animal Minds (для BBC)
  • 2000 Jane Goodall: Reason For Hope
  • 2001 R Us Chimps
  • 2003 Chimps On The Edge (National Geographic Channel)
  • 2009 Jane Goodall’s Wild Chimpanzees
  • 2005 Jane Goodall’s Return to Gombe (для «The World of Animal»)
  • 2017 Jane (Brett Morgen, National Geographic Studios)

Джэйн Гудал у СМІ

[правіць | правіць зыходнік]
  • Гудал удастоена імянной таблічкі ад кампаніі The Walt Disney Company на Дрэве жыцця ў тэматычным парку Уолта Дыснея «Царства звяроў» у Disney World, на гэтым жа дрэве выразаны яе любімы шымпанзэ Дэвід, які суправаджаў Джэйн у першы год знаходжання ў запаведніку Гомбе.
  • Джэйн Гудал трапіла ў адзін з коміксаў у часопісе «The Far Side» мастака-мультыплікатара Гары Ларсана. На малюнку намаляваныя дзве шымпанзэ, якія прыхарошваюцца. Адна з іх знаходзіць на іншай чалавечы волас і пытаецца: «Што, трапіла на даследаванні да гэтай Джэйн Гудал?» Інстытут Джэйн Гудал палічыў малюнак благім тонам, а юрысты Гудал нават напісалі гнеўны ліст Ларсену, але Гудал знайшла гэты жарт смешным. Больш таго, яна стала прадаваць футболкі з малюнкамі з гэтага коміксу, усе даходы ад выручкі якіх пералічваюцца ў фонд Гудал для падтрымкі дзікіх шымпанзэ.
  • Гудал таксама з’яўляецца і агучвае саму сябе ў мультыплікацыйным серыяле «Дзікая сямейка Торнберы».
  • У знакамітым мультыплікацыйным серыяле «Сімпсанаў», эпізод «Сімпсаны на сафары» ёсць персанаж, заснаваны на вобразе Гудал — жанчына-навуковец, таемна навучыўшая шымпанзэ здабываць і прыносіць ёй брыльянты.
  • У свой альбом «Angel Street» спявачка Стыві Нікс уключыла трэк «Jane», аддаючы даніну павагі Джэйн Гудал.
  • У фільме Джордж з джунгляў, Беатрыс Стэнхоўп (Холанд Тэйлар) сядзіць побач з гарылаю і кажа ёй: «Я адчуваю сябе амаль як Джэйн Гудал», на што тая адказвае: «Мадам, я ведаў Джэйн Гудал і Вы дакладна не яна».
  • У 2009 г. падчас паездкі ў Парыж і наведвання французскага філіяла свайго інстытута, Джэйн ажыццявіла сваю дзявочую мару — сустрэцца з Тарзанам. Доктар Гудал пажартавала, што яна мае права на такую любоўную цікавасць, больш, чым усе астатнія «Джэйн». «Тарзанам, які чакае сваю Джэйн» апынуўся французскі і амерыканскі акцёр Крыстафер Ламберт, які сыграў у фільме Х’ю Хадсона «Грейстоўк: Легенда аб Тарзане, уладары малпаў».[12]

Гл. таксама

[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі

  1. ↑ Jane Goodall // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.
  2. ↑ Dr. Jane Goodall // filmportal.de — 2005. Праверана 9 кастрычніка 2017.
  3. ↑ Golser T. „Affenflüsterin“ macht weiter: „Ein fremder weißer Menschenaffe“: Jane Goodall ist 90 — 2024. Праверана 30 красавіка 2024.
  4. ↑ а б Pas L. v. Genealogics — 2003.
  5. ↑ Who's who — (untranslated), 1849. — ISSN 0083-937X Праверана 15 лютага 2021.
  6. ↑ а б в https://people.com/human-interest/dr-jane-goodall-opens-up-about-2-marriages/
  7. ↑ http://www.janegoodall.org/janes-story
  8. ↑ а б Peterson D. Jane Goodall: The Woman Who Redefined Man — Houghton Mifflin Harcourt, 2014. — С. 261. — ISBN 978-0-547-52579-2
  9. ↑ NNDB — 2002.
  10. ↑ http://www.washacadsci.org/awards-and-events/awards/awards-history/ Архівавана 30 студзеня 2018.
  11. ↑ Harvest for hope: a guide to mindful eating
  12. ↑ [https://web.archive.org/web/20160306072319/https://jgi-redesign.clients.trellon.org/blogs/jane-meets-tarzan Архівавана 6 сакавіка 2016. Архівавана 6 сакавіка 2016. Архівавана 6 сакавіка 2016. Архівавана 6 сакавіка 2016. Архівавана 6 сакавіка 2016. Джейн ждет Тарзана (англ.)(англ.)] Архівавана 6 сакавіка 2016.

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
  • Ван Лавик-Гудолл Д. В тени человека. М., 1974
  • Ван Лавик-Гудолл, Джейн и Гуго. Невинные убийцы. М., 1977

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Джэйн_Гудал&oldid=4349300"