Пётр I (імператар расійскі)

Пётр I Аляксеевіч
руск.: Пётр I
Партрэт Пятра I. Поль Дэларош (1838)
9-ы Цар і Вялікі князь Усяя Русі 27 красавіка (7 мая) 1682 — 22 кастрычніка (2 лістапада) 1721
Каранацыя	25 чэрвеня (5 ліпеня) 1682
Рэгент	Соф'я Аляксееўна (1682 — 1689)
Сумесна з	Іван V (1682 — 1696)
Папярэднік	Фёдар III Аляксеевіч
Пераемнік	Тытул скасаваны
У 1721 годзе Пётр прыняў тытул імператара
1-ы Імператар Усерасійскі 22 кастрычніка (2 лістапада) 1721 — 28 студзеня (8 лютага) 1725
Пераемнік	Кацярына I
Нараджэнне	30 мая (9 чэрвеня) 1672 Масква, Маскоўская дзяржава
Смерць	28 студзеня (8 лютага) 1725 (52 гады) Санкт-Пецярбург, Расійская імперыя
Месца пахавання	Петрапаўлаўскі сабор
Род	Раманавы
Імя пры нараджэнні	руск.: Романов Пётр Алексеевич
Бацька	Аляксей Міхайлавіч
Маці	Наталля Кірылаўна Нарышкіна
Жонка	Еўдакія Фёдараўна Лапухіна і Кацярына I
Дзеці	Аляксей Пятровіч, сын Пятра I, Ганна Пятроўна, Лізавета Пятроўна, Наталля Раманава[d], Пётр Пятровіч[d], Наталля Марыя Пятроўна[d], Аляксандр Пятровіч[d][…], Павел Пятровіч[d], Katherine Petrovna Romanov[d], Margaret Petrovna Romanov[d] і Paul Petrovich Romanov[d]
Веравызнанне	Праваслаўе
Член у	Французская акадэмія навук
Дзейнасць	палітыка Расіі[d]
Аўтограф
Манаграма
Званне	генерал
Узнагароды	Ордэн Святога Андрэя Першазванага Ордэн Белага арла
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Пётр I Вялі́кі (Пётр Аляксе́евіч; 30 мая (9 чэрвеня) 1672 — 28 студзеня (8 лютага) 1725) — маскоўскі цар (з 1682) і першы імператар (20 студзеня 1721) Расійскай імперыі.

Дзяцінства і юнацтва. 1672—1689 гады

Раннія гады Пятра

Пётр нарадзіўся ў ноч на 30 мая (9 чэрвеня) 1672 года ў Церамным дварцы Крамля (ці ў 7180 годзе паводле прынятага тады летазлічэння «ад стварэння свету»). Бацька — цар Аляксей Міхайлавіч — меў шматлікае патомства: Пётр быў 12-м дзіцём, але першым ад другой жонкі, царыцы Наталлі Кірылаўны Нарышкінай. 29 чэрвеня, у дзень Святых Пятра і Паўла, царэвіч быў хрышчаны ў Чудавым манастыры і нарачоны Пятром. На трэці дзень жыцця царэвіча цар Аляксей Міхайлавіч загадаў, па звычаю, зняць з нованароджанага «меру» — даўжыню і шырыню цела. На аснове гэтых даных славуты прыдворны іканапісец Сімон Ушакаў намаляваў на кіпарыснай дошцы абраз Троіцы і апостала Пятра. З тых часоў Пётр ніколі не расставаўся з гэтай іконай, а пасля яго смерці яна была ўсталявана над імператарскім надмагільным помнікам.

Пётр I. Парсуна XVII века.

Правёўшы амаль год з царыцай, ён быў адданы на выхаванне нянькам. На 4-м годзе жыцця Пятра ў 1676 годзе памер цар Аляксей Міхайлавіч. Апекуном царэвіча стаў яго зводны брат, хрышчоны бацька і новы цар Фёдар Аляксеевіч. Дзяк М. М. Зотаў вучыў Пятра грамаце з 1677 па 1680.

Стралецкі бунт 1682 года і ўсталяванне на прастол Сафіі Аляксееўны

27 красавіка (7 мая) 1682 года пасля 6 гадоў мяккага праўлення памёр слабы і кволы цар Фёдар Аляксеевіч.

Паўстала пытанне, хто павінен успадкаваць царства: ці, паводле звычаю, старэйшы і хваравіты Іван V, ці малалетні царэвіч Пётр. Заручыўшыся падтрымкай духавенства (патрыярха Іаакіма), Нарышкіны і іх прыхільнікі 27 красавіка (7 мая) 1682 года ўзвялі на прастол Пятра, а яго маці, царыцу Наталлю Кірылаўну, аб’явілі рэгентам. Былі і прыхільнікі Івана Аляксеевіча, але мала хто жадаў галосна падтрымліваць прэтэндэнта, які быў напалову паралізаваны, і, як відавочна было ўсім, не мог спадзявацца на доўгае жыццё. Пазней паўстала версія, быццам бы Фёдар Аляксеевіч сам называў Пятра сваім пераемнікам, але дакладных сведчанняў гэтаму не з’явілася.

Мяцеж стральцоў у 1682. Стральцы выцягваюць з дварца Івана Нарышкіна. Пакуль Пётр I суцяшае маці, царэўна Сафія назірае з задавальненнем. Карціна А. І. Карзухіна, 1882

З гэтым не пажадалі мірыцца Міласлаўскія, сваякі царэвіча Івана і царэўны Сафіі па іх маці, угледзеўшы ў абвяшчэнні Пятра царом шкоду сваім інтарэсам. Заручыўшыся падтрымкай стральцоў, якіх у Маскве было больш за 20 тыс., Міласлаўскія 15 (25) мая 1682 арганізавалі стралецкі бунт. Стральцы з крыкамі, што Нарышкіны забілі царэвіча Івана, рушылі да Крамля. Наталля Кірылаўна, спадзяваючыся супакоіць бунтаўнікоў, выйшла на Чырвоны ганак разам з царэвічамі. Але паўстанне не скончылася. У першыя гадзіны былі забіты баяры Артамон Мацвееў і Міхаіл Далгарукі, а потым і іншыя прыхільнікі царыцы Наталлі, у тым ліку абодва яе браты Нарышкіны; халопы і пасадскія людзі разграмілі Халопскі і Судны прыказ.

26 мая выбарныя ад стралецкіх палкоў з’явіліся ў палацы і патрабавалі, каб старэйшы Іван прызнаўся першым царом, а малодшы Пётр — другім. Баючыся паўтарэння пагрому 15 мая, баяры згадзіліся, і патрыярх адразу ж правёў ва Успенскім саборы ўрачысты малебен аб здароўі абодвух нарачоных цароў.

29 мая стральцы дабіліся, каб царэўна Сафія Аляксееўна прыняла на сябе кіраванне дзяржавай з прычыны маладосці яе братоў. Царыца Наталля Кірылаўна павінна была разам з сынам — другім царом — з’ехаць з двара ў падмаскоўны палац у сяле Прэабражэнскае. У Збройнай палаце Крамля засталіся двухмесны трон для маладых цароў з маленькім акенцам ззаду, праз якое царэўна Сафія і прыбліжаныя падказвалі ім, як весці сябе і што гаварыць у час дварцовых цырымоній. Стральцы ж у гонар свайго выступлення збудавалі на Чырвонай плошчы слуп з пералічанымі заслугамі і прозвішчамі пакараных смерцю баяраў.

Прэабражэнскі і пацешныя палкі

Салдат выбарнага салдацкага палка Гордана, ці Бутырскага палка

Увесь вольны час Пётр праводзіў у далечыні ад палаца — у сёлах Вараб’ёве і Прэабражэнскім. З кожным годам у яго павялічвалася цікавасць да ваеннай справы. Пётр апрануў і ўзброіў сваё «пацешнае» войска, якое складалася з аднагодак і сяброў па хлапечых гульнях. Ужо к 1683 года 11-гадовы Пётр страляў з мушкета, а ў 1685 годзе яго «пацешныя», апранутыя ў замежныя кафтаны, пад барабанны бой палкавым строем ішлі праз Маскву з Прэабражэнскага ў сяло Вараб’ёва. Сам Пётр служыў барабаншчыкам.

У 1686 годзе 14-гадовы Пётр завёў пры сваіх «пацешных» артылерыю. Агнястрэльны майстра Фёдар Зомер паказаў цару гранатную і агнястрэльную справу. З Пушкарскага прыказу даставілі 16 пушак. Для кіравання цяжкімі гарматамі цар узяў з Канюшневага прыказу ахвочых да ваеннай справы дарослых служкаў, якіх апранулі ў мундзіры іншаземнага крою і прызначылі пацешнымі пушкарамі. Першым апрануў іншаземны мундзір Сяргей Бухвостаў. У далейшым Пётр заказаў бронзавы бюст гэтага першага рускага салдата, як ён называў Бухвостава. Пацешны полк пачаў называцца Прэабражэнскім, па месцу свайго раскватаравання — сялу Прэабражэнскае пад Масквою.

Пісьмо Пятра I да маці Наталлі Кірылаўны

У Прэабражэнскім, насупраць палац, на беразе Яўзы быў пабудаваны «пацешны гарадок». Пры будаўніцтве крэпасці Пётр сам працаваў, дапамагаў сячы бярвёны, ставіць гарматы. Крэпасць была названа Прэшбургам, хутчэй за ўсе, па імені славутай на той час крэпасці Прэшбург (цяпер Браціслава — сталіца Славакіі), аб якой ён ведаў ад капітана Зомера. У тым жа 1686 годзе з’явіліся пад Прэшбургам на Яўзе першыя пацешныя судны — вялікі шняк і струг з лодкамі. У гэтыя гады Пётр зацікавіўся ўсімі навукамі, звязанымі з ваеннай справай. Пад кіраўніцтвам галандца Цымермана ён вывучаў аддзіцыі (складанне), субстракцыі (адніманне), мультыплікацыі (множанне), дывізіі (дзяленне).

Прагульваючыся аднойчы з Цымерманам па сялу Ізмайлава, Пётр зайшоў на Ільняны двор, у свіране якога знайшоў англійскі боцік. У 1688 ён загадаў галандцу Карштэну Бранту адрамантаваць, узброіць і аснасціць гэты бот, а потым спусціць на Яўзу. Але Яўза і Прасяная сажалка аказаліся цеснымі для карабля, таму Пётр адправіўся ў Пераяслаў-Залескі, да Пляшчэева возера. «Пацешных» ужо было два палкі: да Прэабражэнскага дадаўся Сямёнаўскі, размешчаны ў сяле Сямёнаўскае. Прэшбург ужо зусім паходзіў на сапраўдную крэпасць. Для камандавання палкамі і вывучэння ваеннай навукі патрэбны былі людзі разумныя і дасведчаныя. Але сярод маскавітаў такіх не было. Так Пётр з’явіўся ў Нямецкай слабадзе.

Першы шлюб Пятра

Нямецкая слабада была бліжэйшай «суседкай» сяла Прэабражэнскае, і Пётр ужо даўно прыглядаўся да яе цікаўнага жыцця. Усё большая і большая колькасць іншаземцаў пры двары цара Пятра, як напрыклад, Франц Цімерман і Карштэн Брант, былі выхадцамі з Нямецкай слабады. Усе гэта непрыкметна прывяло да таго, што цар стаў частым госцем у слабадзе, дзе хутка зрабіўся вялікім ахвотнікам да лёгкага іншаземнага жыцця. Пётр пачаў курыць нямецкую люльку, наведваць нямецкія вечарынкі з танцамі і выпіўкай, пазнаёміўся з Патрыкам Гардонам, Францам Якаўлевічам Лефортам — будучым паплечнікам Пятра, завёў раман з Ганнай Монс. Супраць гэтага строга выступала маці Пятра. Каб прывезці да розуму 17-гадовага сына, Наталля Кірылаўна вырашыла ажаніць яго з Еўдакіяй Лапухіной, дачкою акольнічага. Пётр не супрацівіўся маці, і 27 студзеня 1689 года згулялі вяселле «малодшага» цара. Але менш чым праз месяц Пётр пакінуў жонку і з’ехаў на некалькі дзён на Пляшчэева возера.

Усталяванне на прастол Пятра I

Царэўна Сафія Аляксееўна

Актыўнасць Пятра моцна хвалявала царэўну Сафію, якая разумела, што з наступленнем паўнагадовасці зводнага брата ей прыйдзецца пакінуць прастол. Аднаго разу царэўна хацела каранавацца, але не рашылася здзейсніць намер. З іншага боку, прыхільнікі Пятра падштурхоўвалі яго выступіць супраць рэгенткі Сафіі.

Паход на крымскіх татар, здзейсненныя прыбліжаным царэўны, князем Васілём Галіцыным, што скончыўся няўдачаю, выклікаў незадаволенасць. Прыхільнікі Пятра вырашылі гэта выкарыстаць дзеля сваёй выгады, і 8 ліпеня 1689 года Пётр упершыню выступіў супраць сястры-рэгенткі. У гэты дзень адбываўся хрэсны ход з Крамля ў Казанскі сабор, заснаваны князем Д. М. Пажарскім у гонар вызвалення Масквы ад палякаў. Па заканчэнні абедні Пётр падыйшоў да сястры і загадаў ёй не браць удзелу ў працэсіі. Сафія прыняла выклік: узяла ў рукі вобраз Прасвятой Багародзіцы і пайшла за крыжамі і харугвамі. Не падрыхтаваны да такога, Пётр пакінуў ход.

7 жніўня 1689 нечакана для ўсіх адбылася вырашальная падзея. У гэты дзень царэўна Сафія загадала начальніку стральцоў Фёдару Шаклавітаму падрыхтаваць пабольш сваіх людзей у Крэмль, быццам для суправаджэння ў Данскі манастыр на багамолле. Разам з тым распаўсюдзіўся слых, быццам у дварцы знайшлі ліст з паведамленнем, што цар Пётр ноччу вырашыў заняць сваімі «пацешнымі» Крэмль, забіць царэўну і брата цара Івана і захапіць уладу. Тады Шаклавіты сабраў стралецкія палкі, каб ісці «вялікім сходам» на Прэабражэнскае і пабіць усіх прыхільнікаў Пятра за іх намер забіць царэўну Сафію. Тады ж паслалі траіх верхавых назіраць, што робіцца ў Прэабражэнскім, і скакаць з паведамленнем, калі вызначыцца, што цар Пётр куды-небудзь з’ехаў са сваімі палкамі.

Але прыхільнікі Пятра сярод стральцоў паслалі двух аднадумцаў з весткай у Прэабражэнскае. Пасля данясення Пётр з невялікай світай у трывозе паскакаў у Троіца-Сергіеў манастыр. Вынікам перажытых жахаў стралецкіх выступленняў была хвароба Пятра: пры моцным хваляванні ў яго пачыналіся канвульсіўныя рухі твара. 8 жніўня ў манастыр прыбылі абедзве царыцы, Наталля і Еўдакія, а пасля іх прыйшлі «пацешныя» палкі з гарматамі. 16 жніўня ад Пятра прыйшла грамата, каб ад усіх палкоў былі прысланы ў Тройца-Сергіеў манастыр начальнікі і па 10 шарагоўцаў. Царэўна Сафія забараніла выконваць гэты загад і прыгразіла смяротным пакараннем, а цару Пятру адаслалі грамату з паведамленнем, што ніяк нельга выконваць яго загад.

27 жніўня прыйшла новая грамата цара Пятра — ісці ўсім палкам да Троіцы. Большая частка войск падпарадкавалася законнаму цару, і царэўне Сафіі прыйшлося прызнаць паражэнне. Яна сама адправілася ў Траецкі манастыр, але ў сяле Ваздзвіжэнскае яе сустрэлі пасланнікі Пятра з загадам вярнуцца ў Маскву. У хуткім часе Сафія была зняволена ў Новадзявочы манастыр пад строгі нагляд.

7 кастрычніка быў схоплены, а потым пакараны смерцю Фёдар Шаклавіты. Старэйшы брат, цар Іван (ці Іаан), сустрэў Пятра ва Успенскім саборы і фактычна аддаў яму ўсю ўладу. З 1689 года ён не браў удзелу ў кіраванні, хоць ажно да смерці ў 1696 працягваў называцца царом. Мала ўдзельнічаў у кіраванні і сам Пётр, уступіўшы паўнамоцтвы роду Нарышкіных.

Пачатак экспансіі Расіі. 1690—1699

27-гадовы Пётр I. Партрэт пэндзля Кнелера быў падораны Пятром у 1698 англійскаму каралю.

Азоўскія паходы. 1695—1696

Асноўны артыкул: Азоўскія паходы Пятра I

Прыярытэтам дзейнасці Пятра I у першыя гады адзінаўладдзя быў працяг вайны з Крымам. З XVI стагоддзі Маскоўская Русь вяла барацьбу з крымскімі і нагайскімі татарамі за валоданне шырокімі прыбярэжнымі землямі Чорнага і Азоўскага мораў. У ходзе гэтай барацьбы Расія сутыкнулася з Асманскай імперыяй, якая ахоўвала татар. Адным з апорных ваенных пунктаў была турэцкая крэпасць Азоў, размешчаная пры ўпадзенні ракі Дон у Азоўскае мора.

Першы Азоўскі паход, які пачаўся вясною 1695 года, скончыўся няўдала ў верасні таго ж года з-за адсутнасці флоту і негатоўнасці рускай арміі дзейнічаць у аддаленні ад баз забеспячэння. Але ўжо зімою 1695—96 года пачалася падрыхтоўка да новага паходу. У Варонежы разгарнулася будаўніцтва вёславай рускай флатыліі. У маі 1696 года 40-тысячная руская армія пад камандаваннем генералісімуса Шэіна зноў аблажыла Азоў, толькі на гэты раз руская флатылія блакіравала крэпасць з мора. Пётр I прымаў удзел у асадзе ў званні капітана на галеры. Не дачакаўшыся штурму, 19 ліпеня 1696 крэпасць здалася.

Вынікам Азоўскіх паходаў стаў захоп крэпасці Азоў, пачатак будаўніцтва порта Таганрог, магчымасць нападзення на паўвостраў Крым з мора, што значна засцерагло ад небяспекі паўднёвую мяжу Расіі. Аднак атрымаць выйсце да Чорнага мора праз Керчанскі праліў Пятру не ўдалося: ён застаўся пад кантролем Асманскай імперыі. Сіл для вайны з Турцыяй, як і паўнавартаснага марскога флоту ў Расіі яшчэ не было.

Для фінансавання будаўніцтва флоту ўводзяцца новыя віды падаткаў: землекарыстальнікі былі злучаны ў «кумпанствы» па 10 тыс. двароў, кожны з якіх на свое грошы павінен быў пабудаваць карабель. У гэты час выяўляюцца першыя адзнакі незадаволенасці дзейнасцю Пятра. Была раскрыта змова Цыклера, які спрабаваў арганізаваць стралецкае паўстанне. Летам 1699 першы вялікі рускі карабель «Крэпасць» (46-пушачны) адвёз рускага пасла ў Канстанцінопаль для перамоў аб міры. Само існаванне такога карабля схіліла султана да заключэння міру ў ліпені 1700, які заставіў за Расіяй крэпасць Азоў.

Пры будаўніцтве флоту і рэарганізацыі арміі Пётр быў вымушаны абапірацца на іншаземных спецыялістаў. Пасля заканчэння Азоўскіх паходаў, ён вырашае адправіць на абучэнне за мяжу маладых дваран, а ў хуткім часе і сам адправіўся ў першае падарожжа па Еўропе.

Вялікае пасольства. 1697—1698

Вялікае пасольства на гравюры сучасніка. Партрэт Пятра I у адзенні галандскага матроса

Асноўны артыкул: Вялікае пасольства

У сакавіку 1697 года ў Еўропу праз Ліфляндыю было адпраўлена вялікае пасольства, асноўнай цэллю якога было знайсці саюзнікаў супраць Асманскай імперыі. Вялікімі паўнамоцнымі пасламі былі прызначаны генерал-адмірал Ф. Я. Лефарт, генерал Ф. А. Галовін, начальнік Пасольскага прыказа П. Б. Вазніцын. Усяго ў пасольства ўвайшло да 250 чалавек, сярод якіх пад іменем урадніка Прэабражэнскага палка Пятра Міхайлава лічыўся сам цар Пётр I. Упершыню рускі цар распачаў падарожжа за межы сваёй дзяржавы, і яшчэ інкогніта.

Пётр аб’ездзіў усю Еўропу, наведаў Рыгу, Кёнігсберг, Брандэнбург, Галандыю, Англію, Аўстрыю, быў намечаны візіт да Венецыі і да Папы Рымскага. Пасольства завербавала ў Расію некалькі сотняў спецыялістаў па карабельнай справе, закупіла ваенную і іншую зброю.

Раніца стралецкай казні. Мастак В. І. Сурыкаў, 1881

Акрамя перамоў Пётр шмат часу прысвяціў вывучэнню караблебудаванню, ваеннай справы і другіх навук. Пётр папрацаваў цесляром на верфях Ост-Індскай кампаніі, пры ўдзеле цара быў пабудаваны карабель «Пётр и Павел». У Англіі наведаў Грынвіцкую абсерваторыю, пазнаёміўся з Ісаакам Ньютанам.

Вялікае пасольства галоўнай задачы не выканала: кааліцыю супраць Асманскай імперыі стрварыць не ўдалося з-за падрыхтоўкі еўрапейскіх краін да Вайны за іспанскую спадчыну (1701—14 гады). Але дзякуючы гэтай вайне склаліся спрыяльныя ўмовы для барацьбы Расіі за Балтыку. Такім чынам, адбылася пераарыентацыя знешняй палітыкі Расіі з паўднёвага напрамку на паўночны.

У ліпені 1698 года Вялікае пасольства было пярэрвана паведамленнем аб новым стралецкім мецяжы ў Маскве, які быў падаўлены яшчэ да прыбыцця Пятра. Па прыбыцці цара ў Маскву (25 жніўня) былі пакараны смерцю больш за тысячу стральцоў, а царэўна Сафія была пастрыжана ў манахіні пад імем Сусанны і адпраўлена ў Новадзявочы манастыр, дзе правяла астатак свайго жыцця. Той жа лёс напаткаў і некаханую жонку Пятра — Еўдакію Лапухіну, якую сілком адправілі ў Суздальскі манастыр нават супраць волі духавенства.

Пасля вяртання цара пачалася яго пераўтваральная дзейнасць, накіраваная спачатку на змяненне знешніх адзнакаў, якія адрознівалі старарасійскі ўклад жыцця ад еўрапейскага.

Стварэнне Расійскай імперый. 1700—1724 гады

Петр I з знакам ордэна Св. Андрэя Першазваннага на блакітнай андрэеўскай ленце і зоркай на грудзях. Ж.-М. Натье, 1717

Паўночная вайна са Швецыяй 1700—1721 гады

Асноўны артыкул: Паўночная вайна 1700-1721

Пасля вяртання цара з Вялікага пасольства цар пачаў рыхтавацца да вайны са Швецыяй за выхад да Балтыйскага мора. У 1699 годзе быў створаны паўночны саюз супраць шведскага караля Карла XII, у які акрамя Расіі ўвайшлі Данія, Саксонія і Рэч Паспалітая на чале з саксонскім курфюрстам і польскім каралём Аўгустам II. Рухаючай сілай саюза было імкненне Аўгуста II адабраць у Швецыі Ліфляндыю, за дапамогу ён абяцаў Расіі землі, якія раней належалі рускім (Інгерманландыя і Карэлія).

Для ўступлення ў вайну Расіі неабходна было заключыць мір з Асманскай імперыяй. Пасля дасягнення перамір’я з турэцкім султанам часам на 30 гадоў Расія 19 жніўня 1700 года аб’явіла вайну Швецыі пад маркай помсты за крыўду, аказаную цару Пятру ў Рызе.

План Карла XII заключаўся ў тым, каб па адным разбіць ворагаў з дапамогай англа-галандскага флоту. У хуткім часе пасля бамбардзіроўкі Капенгагена Данія 8 жніўня 1700 года выйшла з вайны, яшчэ да ўступлення ў яе Расіі. Няўдала скончыліся спробы Аўгуста II захапіць Рыгу.

Паражэннем рускай арміі скончылася спроба захапіць крэпасць Нарву. 30 лістапада 1700 (па нов. стылі) Карл XII з 8500-тысячнай арміяй атакаваў лагер рускіх войск і поўнасцю разграміў 35-тысячную дрэнна падрыхтаваную рускую армію. Сам Пётр I ад’ехаў ад войск у Ноўгарад за 2 дні да гэтага. Палічыўшы, што Расія дастаткова аслаблена, Карл XII пайшоў у Лівонію, каб направіць усе сілы супраць галоўнага, як ён сам лічыў, праціўніка — Аўгуста II.

Штурм крэпасці Нотэбург 11 кастрычніка 1702 года. У цэнтры намаляваны Пётр I. А. Е. Кацэбу, 1846

Але Пётр, спехам рэарганізаваў армію па еўрапейскім прыкладзе, аднавіў баявыя дзеянні. Ужо ў 1702 годзе (11 (22) кастрычніка) Расія захапіла крэпасць Нотэбург (перайменавана ў Шлісельбург), а вясною 1703 года — крэпасць Ніеншанц у вусця Нявы. Тут 16 мая 1703 года пачалося будаўніцтва Санкт-Пецярбурга, а на востраве Котлін была размешчана база рускага флоту — крэпасць Краншлот (у далейшым Кранштат). У 1704 годзе былі захоплены Нарва, Дэрпт, Расія замацавалася ва Усходняй Прыбалтыцы. На прапанову заключыць мір Пётр I атрымаў адмову.

Пасля звяржэння Аўгуста II у 1706 і замены яго польскім каралём Станіславам Ляшчынскім Карл XII пачаў ракавы для яго паход на Расію. Захапіўшы Мінск і Магілёў, кароль не адважыўся ісці на Смаленск. Заручыўшыся падтрымкай украінскага гетмана Івана Мазепы. Пётр I накіраваў у Беларусь 70-тысячнае войска на чале з князем Аляксандрам Меншыкавым, якое стала ля Полацка вайсковым табарам. Карл павеў войскі на поўдзень з намерам умацаваць армію прыхільнікамі Мазепы. 28 верасня 1708 года ў вёсцы Лясной шведскі корпус Левенгаўпта, які ішоў на аб’яднанне з арміяй Карла XII з Ліфляндыі, быў разбіты рускай арміяй пад камандаваннем Меншыкава. Шведская армія была пазбаўлена падмацавання і абоза з ваеннымі прыпасамі. У далейшым Пётр адзначаў гадавіну гэтай бітвы як паваротны момант у Паўночнай вайне.

У Палтаўскай бітве 27 чэрвеня 1709 года армія Карла XII была нашчэнт разбіта, шведскі кароль з невялікай колькасцю салдат уцёк у Турцыю.

У траўні 1710 году Пётр I з Меншыкавым арганізавалі забойства манахаў Сафійскага сабору ў Полацку. Пасля адыходу расійскіх войскаў з гораду сабор быў узарваны.

У 1710 годзе ў вайну ўмяшалася Турцыя. Пасля паражэння ў Пруцкім паходзе 1711 года Расія вярнула Азоў Турцыі и разбурыла Таганрог, але за кошт гэтага ўдалося заключыць чарговае перамір’е з туркамі.

Пётр I у Палтаўскай бітве. Л. Каравак, 1718

Дзякуючы панаванню Швецыі на моры Паўночная вайна зацягнулася да 1721 года. Сярод найбольш яркіх бітв на моры можна адзначыць бітву пры мысе Гангут 27 чэрвеня 1714 года і пры востраве Грэнгам у чэрвені 1720 года. У абедзвюх гэтых бітвах расійскі флот атрымаў перамогу.

30 жніўня 1721 года паміж Расіяй і Швецыяй быў заключаны Ніштацкі мір, па якім Расія атрымала выхад да Балтыйскага мора, далучыла тэрыторыю Інгрыі, часту Карэліі, Эстляндыю і Ліфляндыю. Расія стала вялікай еўрапейскай дзяржавай, у азнаменаванне чаго 22 кастрычніка (2 лістапада) 1721 года Пётр прыняў тытул імператара.

Руска-турэцкая вайна 1710—1713

Асноўны артыкул: Пруцкі паход, 1711

Пасля паражэння ў Палтаўскай бітве шведскі кароль Карл XII укрыўся ў валоданнях Асманскай імперыі, горадзе Бендэры. Пётр I заключыў дагавор з Турцыяй аб выдварэнні [[Карл XII|Карла XII]] з турэцкай тэрыторыі, але затым шведскаму каралю дазволілі застацца і стварыць пагрозу паўднёвай мяжы Расіі пры дапомозе часткі ўкраінскага казацтва і крымскіх татар. Дамагаючыся высылкі Карла XII, Пётр I стаў пагражаць вайной Турцыі, але ў адказ 20 лістапада 1710 года султан сам аб’явіў вайну Расіі. Сампраўднай прычынай вайны з’явіліся захоп рускімі войскамі Азова ў 1696 годзе і з’яўленне рускага флоту ў Азоўскім моры.

Вайна з боку Турцыі абмежавалася зімнім набегам крымскіх татар, васалаў Асманскай імперыі, на Украіну. Расія павяла вайну на 3 франты: войскі здзейснілі паходы супраць татар на Крым і на Кубань, сам Пётр I, абапіраючыся на дапамогу правіцелей Валахіі і Малдавіі, вырашыў здзейсніць глыбокі паход да Дуная, дзе спадзяваўся падняць на барацьбу з туркамі хрысціянскіх васалаў Атаманскай імперыі.

6 (17) сакавіка 1711 года Пётр I выехаў да войск з Масквы з вернай сяброўкай Кацярынай Аляксееўнай, якую загадаў лічыць сваёй жонкай і царыцаю (яшчэ да афіцыяльнага шлюбу, які адбыўся ў 1712). Армія перайшла мяжу Малдавіі ў чэрвені 1711, але ўжо 20 ліпеня 1711 года 190 тысяч турак і крымскіх татар прыціснулі 38- тысячную рускую армію да правага берага ракі Прут, поўнасцю абкружыўшы яе. У, як здавалася б, бязвыхаднай сітуацыі Пятру ўдалося заключыть з вялікім візірам Пруцкі мірный дагавор, па якому армія і сам цар пазбеглі паланення, але Расія аддала Азоў Турцыі і згубіла выхад да Азоўскага мора.

З жніўня 1711 года баявых дзеянняў не вялося, хоць у працэсе пагаджэння канчатковага дагавора Турцыя некалькі разоў паграджала зноў пачаць вайну. Толькі ў чэрвені 1713 быў заключаны Андрыанаўскі мірны дагавор, які ў цэлым сцвердзіў умовы Пруцкага пагаднення. Расія атрымала магчымасць вясці Паўночную вайну без 2-га фронту, хоць і згубіла заваяванні Азоўскіх паходаў.

Рух Расіі на ўсход

Экспансія Расіі на ўсход пры Пятры I не спынялася. У 1714 годзе экспедыцыя Бухгольца дана поўдні ад Іртыша заснавала Омск, Усць-Каменагорск, Сяміпалацінск і іншыя крэпасці. У 1716—1717 гадах у Сярэднюю Азію быў адпраўлены атрад Бекавіча-Чаркаскага з мэтай схіліць хівінскага хана да падданства і выведаць шлях у Індыю. Аднак рускі атрад быў знішчаны ханам.

Каспійскі паход 1722—1723

Найбольш буйным знешнепалітычным мерапрыемствам Пятра пасля Паўночнай вайны быў Каспійскі (або Персідскі) паход у 1722—1723 гадах. 18 чэрвеня 1722, пасля звароту за дапамогай сына персідскага шаха Тохмас-мирзы, з Астрахані па Каспіі адплыў 22-тысячны рускі атрад. У выніку паходу быў заваяваны заходні бераг Каспійскага мора з крэпасцямі Баку, Рэштом, Астрабад. Далейшы рух у Закаўказзе быў спынены пагрозай уступа ў вайну Асманскай імперыі. 12 верасня 1723 года быў састаўлен Пецярбургскі дагавор з Персіяй, па якімому ў склад Расійскай імперыі ўключалася заходняе і паўднёвае ўзбярэжжа Каспія з гарадамі Дэрбент і Баку і правінцыямі Гілян, Мазендеран і Астрабад. Расія і Персія таксама заключылі абарончы саюз супраць Турцыі. Па Стамбульскім (Канстанцінопальскім) дагаворы ад 12 чэрвеня 1724 года Турцыя прызнавала ўсе набыцці Расіі ў заходняй частцы Каспійскага мора і адмаўлялася ад далейшых прэтэнзій на Персію. Стык меж паміж Расіяй, Турцыяй і Персіяй быў усталяваны на месцы зліцця рэк Аракс і Кура. Пасля, аднак, у Персіі ў выніку паміжусобнай барацьбы за ўладау надышла смута, і Турцыя аспрэчыла становішча Стамбульскага гавароза раней, чым мяжа была сапраўды ўсталявана.

Расійская імперыя пры Пятры I

Пасля перамогі ў Паўночнай вайне і заключэння Ніштацкага міру ў верасні 1721 года Сенат і Сінод вырашылі паднесці Пятру тытул Імператара Усерасійскага з наступнай фармулёўкай: «як звычайна ад рымскага сената за знатныя справы імператараў іх такія тытулы публічна ім у дар прынесены і на статутах для памяці ў вечныя роды падпісаны»

22 кастрычніка (2 лістапада) 1721 года Пётр I прыняў тытул, які з’яўляўся не проста ганаровыі, але і сведчыў аб новай ролі Расіі ў міжнародных справах. Прусія і Галандыя неадкладна прызналі новы тытул рускага цара, Швецыя ў 1723, Турцыя ў 1739, Англія і Аўстрыя ў 1742, Францыя і Іспанія ў 1745 і, нарэшце, Рэч Паспалітая ў 1764 годзе.

Сакратар прускага пасольства ў Расіі ў 1717—1733 гг., І.-Г. Фаакерот, па просьбе Вальтэра, які працаваў над гісторыяй праўлення Пятра, напісаў успаміны аб Расіі пры Пятры. Факкеродт паспрабаваў ацаніць колькасць насельніцтва Расійскай імперыі да канцы праўлення Пятра I. Па яго звесткам колькасць асоб податнага саслоўя складала 5 мільёнаў 198 тысяч чалавек, колькасць сялян і гараджан, уключаючы асоб жаночага полу, ацэньвалася прыкладна ў 10 млн. Шмат душ было ўтаено памешчыкамі, паўторная рэвізія павялічыла лік падатных душ да амаль 6 млн чалавек. Рускіх дваранаў з сямействамі налічывалася да 500 тыс.; службоўцаў да 200 тыс. і духоўных асоб з сем’ямі да 300 тыс. душ.

Жыхары заваяваных абласцей, якія не знаходзіліся пад падаткам, складалі па ацэнцы ад 500 да 600 тыс. душ. Казакоў з сямействамі ва Украіне, на Дану і Яіку і ў памежных гарадах налічвалася ад 700 да 800 тыс. душ. Колькасць сібірскіх народаў была невядома, але Факерот палічыў яе да мільёна чалавек. Такім чынам, насельніцтва Расійскай імперыі складала да 15 мільёнаў падданых і саступала ў Еўропе па колькасці толькі Францыі (каля 20 млн).

Ператварэнні Пятра I

Гл. таксама: Рэформы Пятра І

Усю дзяржаўную дзейнасць Пятра ўмоўна можна падзяліць на два перыяды: 1695—1715 гады і 1715—1725.

Асаблівасцю першага этапу былі паспех і не заўсёды прадуманы характар, што тлумачылася вядзеннем Паўночнай вайны. Рэформы былі нацэлены галоўным чынам на збор сродкаў для вядзення вайны, праводзіліся гвалтоўным метадам і часта не прыводзілі да жаданага выніку. Акрамя дзяржаўных рэформ на першым этапе праводзіліся шырокія рэформы змены культурнага ўкладу жыцця.

У другім перыядзе рэформы былі больш планамернымі і накіраванымі на ўнутранае ўладкаванне дзяржавы.

У цэлым рэформы Пятра былі накіраваны на ўмацаванне Расійскай дзяржавы і далучэнне кіруючага пласта да еўрапейскай культуры з адначасовым узмацненнем абсалютнай манархіі. Вынікам кіравання Пятра Вялікага была стварэнне магутнай Расійская імперыя, на чале якой знаходзіўся імператар, які валодаў абсалютнай уладай. Падчас рэформ было пераадолена тэхніка-эканамічнае адставанне Расіі ад еўрапейскіх дзяржаў, заваяваны выхад да Балтыйскага мора, праведзены ператварэнні ва ўсіх сферах жыцця расійскага грамадства. У той жа час узмацняліся прыгонніцкія парадкі, разросся бюракратычны апарат, былі створаны перадумовы (Указ аб спадчыне прастола) для крызісу вярхоўнай улады, якія прывялі да эпохі «дварцовых пераваротаў».

Рэформы дзяржаўнага кіравання

У Пятра I спачатку адсутнічала выразная праграма рэформ у сферы дзяржаўнага кіравання. З’яўленне новай дзяржаўнай установы або змена адміністрацыйна-тэрытарыяльнага кіравання краінай дыктавалася вядзеннем войнаў, якое патрабавала значных фінансавых рэсурсаў і мабілізацыі насельніцтва. Перанятая Пятром I сістэма ўлады не дазваляла сабраць досыць сродкаў на рэарганізацыю і павелічэнне войска, пабудову флоту, будаўніцтвы крэпасцей і Санкт-Пецярбурга.

З першых гадоў кіравання Пятра прасочвалася тэндэнцыя паніжэння ролі малаэфектыўнай Баярскай думы ў кіраванні дзяржавай. Яшчэ ў 1699 годзе пры цары быў арганізаваная Блізкая канцылярыя, або Кансіліўм міністраў, які складаўся з 8 членаў, што кіравалі асобнымі прыказамі. Гэта быў правобраз будучыні Урадаўнічага Сената, сфарміраванага 22 лютага 1711 года. Пётр так сфармуляваў асноўную задачу Сената: «Глядзець ва ўсёй дзяржаве выдаткаў, і непатрэбныя, а асабліва марныя, адставіць. Грошай, як магчыма, збірать, паколькі грошы сутнасць артэрыяю вайны.»

Створаны Пятром для бягучага кіравання дзяржавай на час адсутнасці цара (у той час цар адпраўляўся ў Пруцкі паход), Сенат у складзе 9 чалавек у хуткім часе ператварыўся з часовай установы ў стала дзеючаяую вышэйшую ўрадавую ўстанову, што было замацавана ўказам 1722 года. Ён кантраляваў правасуддзе, ведаў гандлем, зборамі і расходамі дзяржавы, назіраў за спраўнасцю адбывання дваранамі воінскай павіннасці, яму былі перададзены функцыі Разраднага і Пасольскага прыказаў.

Рашэнні ў Сенаце прымаліся калегіяльна, на агульным зборы і падцвярджаліся подпісамі ўсіх членаў вышэйшага дзяржаўнага органа. Калі адзін з 9 сенатараў адмовіцца падпісаць рашэнне, то рашэнне лічылася несапраўдным. Такім чынам Пётр I дэлегаваў частку сваіх паўнамоцтваў Сенату, але ў той жа час усклаў на яго членаў персанальную адказнасць.

Для лепшага кантролю за працай урада была створана новая пасада. З 1715 года за працай Сената сачыў генерал-рэвізор, з 1718 пераіменаваны ў обер-сакратара. З 1722 года кантроль за Сенатам здзяйсняюць генерал-пракурор і обер-пракурор, якім падпарадкоўваліся пракуроры ўсіх іншых устаноў. Ніякае рашэнне Сената не мела сілы без згоды і подпісы генерал-пракурора. Генерал-пракурор і яго намеснік обер-пракурор падпарадкоўваліся напрамую цару.

Сенат як урад мог прымаць рашэнні, але для іх выканання патрабаваўся адміністрацыйны апарат. У 1717—1721 гадах была праведзена рэформа выканаўчых органаў кіравання, у выніку якой сістэма прыказаў з іх расплывістымі функцыямі была заменена па шведскім узоры 11 калегіямі — папярэднікамі будучых міністэрстваў. У адрозненне ад загадаў функцыі і сферы дзейнасці кожнай калегіі былі строга размежаваныя, а адносіны ў самой калегіі будаваліся на прынцыпе калегіяльнасці рашэнняў. Былі ўведзеныя Калегія замежных спраў, Ваенная калегія, Адміралцейства-калегія, Камер-калегія (збор прыбыткаў дзяржавы), Штатс-кантор-калегія (сачыла за расходамі), Рэвізіон-калегія (збор і выдаткоўванне казённых сродкаў), Комерц-калегія (пытанні судаходства, мытні і гандлю), Берг-калегія (горнай справай), Мануфактур-калегія (лёгкай прамысловасцю), Юстыц-калегія (судовай сістэмай). У 1721 годзе была створана Вотчынная калегія (пытанні дваранскага землеўладання). У 1720 гадах на правах калегіі быў створаны Галоўны магістрат, які кіраваў гарадскім насельніцтвам, а ў 1721 годзе — Свяцейшы Сінод. З 28 лютага 1720 года Генеральны рэгламент увёў адзіную для ўсёй краіны сістэму справаводства ў дзяржаўным апараце.

Для кантролю за выкананнем рашэнняў на месцах і памяншэнні павальнай карупцыі з 1711 года засноўвалася пасада фіскалаў, якія павінны былі «таемна праведаць, даносіць і выкрываць» усі злоўжыванні, як вышэйшых, так і ніжэйшых службоўцаў, пераследваць казнакрацтва, хабарніцтва, прымаць даносы ад прыватных асоб. Галоўным фіскалам быў генерал-фіскал, прызначаны царом, яго памочнікам — обер-фіскал, прызначаны Сенатам. Вертыкаль фіскальнага кантролю была даведзена да ўзроўню горада.

У 1708—1715 гадах была праведзена абласная рэформа з мэтай умацавання вертыкалі ўлады на месцах і лепшага забеспячэння войска маёмасцю і рэкрутамі. У 1708 годзе краіна была падзелена на 8 губерніяў на чале з губернатарами, якія мелі ўсю паўнату судовай і адміністрацыйнай улады: Маскоўскую, Інгермандландскую (пасля Санкт-Пецярбургскую), Кіеўскую, Смаленскую, Азоўскую, Казанскую, Архангелагародскую і Сібірскую. Маскоўская губерня давала больш траціны паступленняў у казну, за ёй ішла Казанская губерня.

Губернатары таксама ведалі размешчанымі на тэрыторыі губерні войскамі. У 1710 годзе з’явіліся новыя адміністрацыйныя адзінкі — долі, якія аб’ядноўвалі 5536 двароў. Першая абласная рэформа не вырашыла пастаўленых задач, а толькі значна павялічыла лік дзяржаўных службоўцаў і расходы на іх утрыманне.

У 1719—1720 гадах была праведзена другая абласная рэформа, якая ліквідавала долі. Губерніі сталі дзяліцца на 50 правінцый на чале з ваяводамі, а правінцыі на дыстрыкты на чале з земскімі камісарамі, прызначанымі Камер-калегіяй. У вядзенні губернатара засталіся толькі ваенныя і судовыя справы.

У выніку рэформ дзяржаўнага кіравання скончылася афармленне абсалютнай манархіі, а таксама бюракратычнай сістэмы, на якую абапіраўся імператар.

Радавыя стральцы ў 1674 годзе. Літаграфія з кнігі XIX ст.

Рэформы арміі і флоту

Пры ўступленні на царства Пётр атрымаў у распараджэнне сталае стралецкае войска, схільнае да анархіі і мецяжам, не здольнае ваяваць з заходнімі арміямі. Прэабражэнскі і Сямёнаўскі палкі, якія выраслі з дзіцячых пацех юнага цара, сталі першымі палкамі новай расійскай арміі, пабудаванай з дапамогай замежнікаў па еўрапейскім узоры. Рэфармаванне войска і стварэнне флоту сталі неабходнымі ўмовамі перамогі ў Паўночнай вайне 1700—1721 гадоў.

Рыхтуючыся да вайны са Швецыяй, Пётр загадаў у 1699 годзе ажыццявіць агульны рэкруцкі набор і пачаць навучанне салдат на ўзор, заведзены ў прэабражэнцаў і сямёнаўцаў. Гэты першы рэкруцкі набор даў 25 пяхотных палкоў і два драгунскіх. У 1705 годзе кожныя 20 двароў павінны былі выстаўляць на пажыццёвую службу аднаго рэкрута, халастога хлопца ва ўзросце ад 15 да 20 гадоў. Пасля рэкрутаў сталі браць з вызначанага ліку душ мужчынскага полу сярод сялян. Набор у флот, як і ў войска, здзяйсняўся з рэкрутаў.

Таксама Пётр матэрыяльна рэфармаваў армію. У новым войску была уведзена адзіная форма (зялёныя кафтаны для пяхоты і сінія для кавалерыі), што адбылося амаль на пяцьдзесят гадоў раней за арміі Заходняй Еўропы, былі канчаткова аформлены правы і абавязкі вайскошцаў і афіцэраў, уводзіліся новыя нормы харчавання і шмат іншага. Быліпабудаваны новыя заводы для вырабу зброі. Сярод іх вядомы Тульскі збройны завод Архівавана 16 снежня 2014., а таксама Аланецкі завод па вырабу артылерыі.

Радавы ваеннага пех. палка ў 1720—1732 гг. Літаграфія з кнігі XIX ст.

Калі спачатку сярод афіцэраў былі пераважна замежныя спецыялісты, то пасля пачатку працы навигацкой, артылерыйскай, інжынернай школ рост войска задавальняўся рускімі афіцэрамі з дваранскага саслоў’я. У 1715 годзе ў Пецярбургу была адкрыта Марская акадэмія. У 1716 годзе быў выдадзены Воінскі Статут, які строга вызначаў службу, правы і абавязкі ваенных. У выніку ператварэнняў было створана моцнае рэгулярнае войска і магутны ваенна-марскі флот, якога раней у Расіі проста не было. Да канца валадарання Пятра колькасць рэгулярных сухапутных войскаў дасягала 210 тыс. (з іх лічылася 2600 у гвардыі, 41 550 у конніцы, 75 тыс. у пяхоце, 74 тыс. у гарнізонах) і да 110 тыс. нерэгулярных войскаў. Флот складаўся з 48 лінейных караблёў; галер і іншых судоў 787; людзей на ўсіх судах было амаль 30 тысяч.

Царкоўная рэформа

Адным з найважных ператварэнняў Пятра I з’яўляецца царкоўная рэформа, накіраваная на падначаленне царквы манарху. Руская праваслаўная царква таго часу калі не відавочна, то ўтоена процідзейнічала ператварэнням Пятра, якія разбуралі старажытны жыццёвы ўклад. Да таго ж большасць шырокіх царкоўных земляў было вызвалена ад выплаты падаткаў, што супярэчыла інтарэсам расійскай дзяржавы.

У 1700 года, пасля смерці патрыярха Адрыяна, Пётр I замест прызначэння выбараў новага патрыярха часова паставіў на чале духавенства свайго паплечніка, мітрапаліта Разанскага Стэфана Яворского, які атрымаў новы тытул местоблюстителя патрыяршага пасаду. Са знікненнем сану патрыярха павялічылася магчымасць цара ўплываць на духавенства.

Быў таксама адноўлены Манастырскі прыказ, на чале якога ўстаў І. А. Мусин-Пушкін. У яго вядзенне перайшлі абавязкі скасаванага Патрыяршага разраду. Заахвочвальным матывам рэформы было тое, што з тых часоў Манастырскі прыказ (гэта значыць дзяржава) узяў пад кантроль усе манастырскія і царкоўныя землеўладанні, прыбыткі з якіх ішлі ў казну. З мэтай аслабіць уплыў манастыроў былі прыняты меры да скарачэння колькасці манахаў, забаранялася будаваць новыя манастыры.

У 1721 года Пётр зацвердзіў Духоўны рэгламент, складанне якога было даручана пскоўскаму епіскапу, сябру цара Феафану Пракопавічу. У выніку адбылася карэнная рэформа царквы, якая ліквідавала аўтаномію духавенства і цалкам падпарадкавалая яго дзяржаве. У Расіі было скасавана патрыярства і ўведзена Духоўная калегія, неўзабаве пераназваная ў Свяцейшы Сінод. Ён валодаў функцыяй духоўнага суда, тлумачэнне царкоўных догм, барацьба з ерассю і іншыя чыста царкоўныя справы. Усе члены Сінода прызначаліся царом і прыносілі прысягу. Сярод мер, якія праводзяцца Пятром у гэтай сферы, была некаторая лібералізацыя па дачыненні да прадстаўнікоў іншых веравызнанняў. У выніку царкоўных рэформ Пятра I была ліквідавана аўтаномія царквы, якая цалкам стала падпарадкоўвацца дзяржаве.

Фінансавая рэформа

Азоўскія паходы, а затым і Паўночная вайна 1700—1721 гадоў патрабавалі вялізных сродкаў, на збор якіх і былі накіраваны фінансавыя рэформы.

На першым этапе ўсё зводзілася да пошуку новых крыніц сродкаў. Да традыцыйных мытных і карчомных збораў дадаваліся зборы і выгоды ад манапалізацыі продажы асобных тавараў (солі, алкаголю, варволю, шчаціння і т. д.), ускосных падаткаў (лазневыя, рыбныя, конскія падаткі, падатак на дубовыя труны і т. д.), абавязковае выкарыстанне гербавай паперы, чаканка манет меншай вагі.

У пачатку XVIII стагоддзя Пётр правёў грашовую рэформу па ўзоры, прапанаванаму яму Ісаакам Ньютонам. Найбольш важнай мерай падчас фінансавай рэформы стала ўвядзенне падушнага падатку замест існавалага да гэтага падворнага абкладання. У 1710 годзе была праведзена перапіс насельніцтва, якая паказала рэзкае памяншэнне насельніцтва ў краіне з-за ўцёкаў сялян ад цяжкіх падаткаў. Памешчыки таксама былі зацікаўлены ў прыніжэнні колькасці плацельшчыкаў. У 1718—1724 гадах была праведзена паўторны перапіс насельніцтва паралельна з рэвізіяй насельніцтва (пераглядам перапісу), распачатай у 1722 годзе. Па гэтай рэвізіі асоб падатнага стану апынулася 5 967 313 чалавек.

На аснове атрыманых дадзеных урад падзяліў колькасць насельніцтва на колькасць грошай, неабходных для ўтрымання войска і флоту. У выніку быў вызначаны памер падушнага падатку: прыгонныя памешчыкаў плацілі дзяржаве 74 капейкі, дзяржаўныя сяляне — 1 рубель 14 капеек (бо не плацілі чынш), гарадское насельніцтва — 1 рубель 20 капеек. Душа была злічальнай — памерлыя не выключаліся з падатных спісаў, нованароджаныя не ўключаліся, у выніку падатковая нагрузка вельмі нераўнамерна размяркоўвалася сярод народа.

У выніку падатнай рэформы быў значна павялічаны памер казны за кошт рэзкага ўзмацнення падатковай нагрузкі не толькі на сялянства, але і на іх памешчыкаў. Калі ў 1710 годзе прыбыткі распасціраліся да 3 134 000 руб.; то ў 1725 годзе іх было 10 186 707 руб. (па замежных звестках — да 7 859 833 руб.).

Ператварэнні ў прамысловасці і гандлі

Усвядоміўшы падчас Вялікага пасольства тэхнічнае адставанне Расіі, Пётр не мог абыйсці бокам праблему рэфармавання расійскай прамысловасці. Адной з галоўных праблем было адсутнасць кваліфікаваных майстроў. Цар вырашаў гэту праблему шляхам прыцягнення на рускую службу замежнікаў на выгадных умовах, пасылкай рускіх дваранаў на навучанне ў Еўропу. Фабрыканты атрымлівалі вялікія прывілеі: вызваляліся з дзецьмі і майстрамі ад вайсковай службы, былі подсудны толькі суду Мануфактур-калегіі, пазбаўляліся ад падаткаў і ўнутраных мыт, маглі бязмытна прывозіць з-за межы патрэбныя ім прылады і матэрыялы, іх хаты вызваляліся ад ваеннага пастою.

Істотныя меры былі распачаты па геолагаразведке карысных выкапняў Расіі. Раней расійская дзяржава ў сыравінным дачыненні цалкам залежала ад замежных дзяржаў, галоўным чынам, Швецыі (адтуль везлі жалеза). Пасля адкрыцця пакладаў жалезнай руды і іншых карысных выкапняў на Урале Пётр набыў магчымасць вырабляць ваенную тэхніку з расійскай сыравіны. На Урале ў 1723 закладзены найбуйны жалезаробчы завод у Расіі, з якога развіўся горад Екацярынбург. Пры Пятры былі заснаваны Неўянск, Каменск-Уральскі, Ніжні Тагіл. З’яўляюцца зброевыя заводы ў Аланецкім краі, развіваецца гарбарная і тэкстыльная прамысловасць, што абумаўлялася неабходнасцю вытворчасці экіпіроўкі і абмундзіравання для рускіх войскаў, з’яўляецца шолкапрадзение, вытворчасць паперы і іншыя вытворчасці.

У 1719 года быў выдадзен «Берг-прывілей», па якоме ўсякаму давалася права ўсюды шукаць, плавіць, варыць і чысціць металы і мінералы пры ўмове плацяжу «горнага падатку» у 1/10 кошты здабычы і 32-х доляў у карысць уладальніка той зямлі, дзе знойдзеныя паклады руды. За ўтойванне руды і спробу перашкаджаць здабычы ўласніку пагражала канфіскацыя зямлі, целавае пакаранне і нават смяротная кара «па віне гледзячы».

Асноўнай праблемай на рускіх мануфактурах таго часу была недахоп працоўнай сілы. Праблема вырашалася гвалтоўнымі мерамі: да мануфактурам прыпісвалі цэлыя вёскі і сёлы, сяляне якіх адпрацоўвалі свае падаткі дзяржаве на мануфактурах (такія сяляне атрымаюць назва прыпісных), на фабрыкі пасылалі злачынцаў і жабракоў. У 1721 годзе з’явіўся ўказ, у якім дазвалялася «купецким людзям» купляць вёскі, сялян якіх можна было перасяляць на мануфактуры (такія сяляне атрымаюць назва пасесійных).

Далейшае развіццё атрымаў гандаль. З будаўніцтвам Пецярбурга роля галоўнага порта краіны перайшла ад Архангельска да будучай сталіцы. Будаваліся рачныя каналы.

У цэлым палітыку Пятра ў гандлі можна ахарактарызаваць як палітыку пратэкцыянізму, якая заключалася ў падтрымцы айчыннай вытворчасці і ўсталяванне падвышаных мыт на імпартную прадукцыю (гэта адпавядала ідэі меркантылізму). У 1724 годзе быў уведзены першы гандлёвы тарыф, чкі заахвочваў экспарт айчыннай прадукцыі і абмяжоўваў імпарт замежнай прадукцыі. Такім чынам, пры Пятры быў закладзены падмурак рускай прамысловасці, у выніку чаго ў сярэдзіне XVIII стагоддзя Расія выйшла на першае месца ў свеце па вытворчасці металу. Колькасць фабрыкаў і заводаў у канцы царствавання Пятра дасягнула 233.

Сацыяльная палітыка

Асноўная мэта, праследуемая Пятром I у сацыяльнай палітыцы, — юрыдычнае афармленне саслоўных правоў і абавязкаў кожнай катэгорыі насельніцтва Расіі. У выніку склалася новая структура грамадства, у якой больш выразна сфарміраваўся саслоўны характар. Былі пашыраны правы і вызначаны абавязкі дваранства, і, у той жа час, узмоцнены прыгонны прыгнёт сялян і здзейснена прымацаванне гарадскога насельніцтва да месца свайго жыхарства.

Дваранства

Асноўныя вехі:

1. Указ аб адзінаспадчыннасці 1714 года: землеўласнік, які мае сыноў, мог адпісваць усю сваю нерухомая маёмасць толькі аднаму з іх па выбары. Астатнія былі абавязаны несці службу. Указ азначаў канчатковае зліццё дваранскага маёнтка і баярскай вотчыны, тым самым, канчаткова сцёршы розніцу паміж двума саслоўямі феадалаў.

1. «Табель аб рангах» 1722 года: раздзяленне ваеннай, грамадзянскай і прыдворнай службы на 14 рангаў. Пры дасягненні восьмага класа любы служачы або ваенны мог атрымаць статус нашчадкавага дваранства. Тым самым кар’ера чалавека залежала першым чынам не ад яго паходжання, але ад дасягненняў на дзяржаўнай службе.

Месца ранейшага баярства заняў «генералітэт», які складаецца з чыноў першых чатырох класаў «Табеля аб рангах». Асабістая выслуга змяшала прадстаўнікоў ранейшай родавай шляхты з людзьмі, паднятымі службай. Заканадаўчыя меры Пятра, не пашыраючы істотна саслоўных правоў дваранства, істотна змянілі яго абавязкі. Ваенная справа, якая была ў маскоўскія часы павіннасцю вузкага класа служылых людзей, становіцца зараз павіннасцю ўсіх пластоў насельніцтва. Дваранін пятроўскіх часоў па-ранейшаму валодае выключным правам землеўладання, але з прычыны ўказаў аб адзінаспадчыннасці і аб рэвізіі на яго ўскладаецца адказнасць перад дзяржавай за податную спраўнасць сваіх сялян.

Дваранства было абавязана для падрыхтоўкі да службы вучыцца. Пётр разбурыў ранейшую замкнёнасць служылага класа, адкрыўшы шляхам выслугі праз Табель аб рангах доступ у сераду шляхетства людзям іншых саслоўяў. З іншага боку, законам аб адзінаспадчыннасці ён адкрыў выхад з дваранства ў купцы і духавенства тым, хто жадаў гэтага. Дваранства Расіі становіцца саслоўем ваенна-бюракратычным, правы якога стварае і спадчынна вызначае дзяржаўная служба, а не нараджэнне.

Сялянства

Рэформы Пятра значна пагоршылі становішча сялян. Першым чынам, было пашырана прыгоннае права. Па ўказе аб рэвізіі, у залежнасць ад землеўласніка паставілі ўсіх хто жыў і працаваў на яго зямлі: хто раз трапляў у рэвізскія спісы, таму ўжо не было выхаду з прыгоннага стану. З часоў Пятра няма больш ні халопаў, ні задворных людзей, ні гуляшчых, — усе яны сталі прыгоннымі таго спадара, на зямлі якога заспела іх рэвізія. Так з’явілася новая катэгорыя дзяржаўных сялян.

Пры Пятры стварылася новая разнавіднасць залежных земляробаў — сялян, прыпісаных да мануфактур. Гэтыя сяляне ў XVIII стагоддзі атрымалі назва пасесійных. Указам 1721 года было дазволена дваранам і купцам-фабрыкантам купляць сялян для працы на мануфактурах. Набытыя да фабрыкі сяляне не лічыліся ўласнасцю яе ўладальнікаў, а як бы жывым інвентаром, так што ўладальнік фабрыкі не мог ні прадаваць, ні закладваць сялян асобна ад мануфактуры.

Гарадское насельніцтва

Сацыяльная палітыка Пятра Вялікага, якая тычылася гарадскога насельніцтва, таксама імкнулася прымацавать жыхароў гарадоў да месца платы падушнага падатку. Дзеля гэтага насельніцтва падзялялася на дзве катэгорыі: рэгулярных (прамыслоўцы, купцы, рамеснікі цэхаў) і нерэгулярных гараджан (усіх астатніх). Адрозненне гарадскога рэгулярнага жыхара ў канцы праўлення Пятра ад нерэгулярнага заключалася ў тым, што рэгулярны гараджанін удзельнічаў у гарадскім кіраванні шляхам выбірання членаў магістрата, быў запісаны ў гільдыю і цэх ці нёс грашовую павіннасць у долі, якая выпадала на яго па грамадскай раскладцы.

У 1722 годзе з’явіліся рамесныя цахі па заходнееўрапейскаму прыкладу. Асноўнай мэтай іх стварэння стала аб’яднанне разрозненых рамесных майстраў для стварэння прадукцыі, неабходнай арміі. У выніку цэхавая замкнёнасць перашкаджала ўступленню ў іх гараджан і сялян, што тармазіла развіцце дробнатаварнай вытворчасці.

У перыяд праўлення Пятра змянілася сістэма кіравання гарадамі, у якіх з’явіліся Гарадскія магістраты, падначаленыя Галоўнаму магістрату. Гэтыя меры, амаль знішчыўшы гарадское самакіраванне, аддалі гарадское грамадства ў распараджэнне ўсялякага начальства.

Пераўтварэнні ў культуры

Гвалтоўнае галенне барод. Лубок XVIII стагоддзя

Пётр I адмяніў дзеючы ў Расіі каляндар і ўвёў юліянскі каляндар, па якім Новы год святкаваўся не восенню (1 верасня), а 1 студзеня, і каляндар стаў адзначацца з 1 студзеня 1700 года ад Нараджэння Хрыстова замест 7208 (па візантыйскай эры ад стварэння свету). Па юліянскім каляндары Расія жыла да 1918 года, калі Савецкая ўлада ўвяла грыгарыянскі каляндар, на які да XX стагоддзя перайшлі ўсе краіны Еўропы.

Пасля вяртання з Вялікага пасольства Пётр I павёў барацьбу з знешнімі праявамі старарускага ладу жыцця (найбольш вядома забарона на бароды), але не менш звяртаў увагу на прылучэнне дваранства да адукацыі і свецкай еўрапезаванай культуры. Сталі з’яўляцца свецкія навучальныя ўстановы, заснавана першая руская газета, з’яўляюцца пераклады шматлікіх кніг на рускую мову. Поспех па службе Пётр паставіў для дваранінаў у залежнасць ад адукацыі. У 1724 Пётр паклаў пачатак заснаванню Акадэміі навук (адкрылася ў 1725 пасля яго смерці).

Вялікае значэнне мела будаўніцтва каменнага Пецярбурга, у якім прымалі ўдзел замежныя архітэктары і якое здзяйснялася па распрацаваным царом плану. Ім стваралася новая гарадская серада з незнаёмымі раней формамі побыту і баўленні часу (тэатр, маскарады). Змянілася ўнутранае ўбранне хат, уклад жыцця, склад ежы і інш.

Асамблея пры Пятры I

Адмысловым указам цара ў 1718 былі ўведзены на заходні манер асамблеі, якія ўяўлялі новую для Расіі форму зносін паміж людзьмі. На асамблеях дваране танцавали і вольна мелі зносіны, у адрозненні ад ранейшых застолляў і бясед. Такім чынам знатныя жанчыны змаглі ўпершыню далучыцца да культурнага свабоднага часу і грамадскага жыцця. Рэформы, праведзеныя Пятром I, закранулі не толькі палітыку, эканоміку, але таксама мастацтва. Пётр запрашаў замежных мастакоў у Расію і адначасова пасылаў таленавітых маладых людзей навучацца «майстэрствам» за мяжу, у асноўным у Галандыю і Італію. У другой чвэрці XVIII ст. «пятроўскія пенсіянеры» сталі вяртацца ў Расію, прывозячы з сабою новы мастацкі досвед і набытае майстэрства. Паступова ў кіруючай серадзе складалася іншая сістэма каштоўнасцей, светаўспрымання, эстэтычных паданняў.

Асоба Пятра I

Пётр I у 1709 годзе. Малюнак XIX стагоддзя.

Знешні выгляд Пятра

Ужо на трэці дзень, калі царом Аляксеем Міхайлавічам было загадана з царэвіча зняць «меру», высвятлілася, што немаўля даволі буйны — 11 вяршкоў (48,9 см) у даўжыню і 3 вяршка (13,3 см) у шырыню.

Яшчэ дзіцём Пётр дзівіў людзей прыгажосцю і жвавасцю свайго твару і фігуры. З-за свайго высокага росту — 200,7 см (6 футаў 7 дзюймаў) — ён выдаваўся ў натоўпе на цэлую галаву. Навакольных палохалі вельмі моцныя сутаргавыя паторгванні твару, асабліва ў хвіліны гневу і душэўнага хвалявання. Гэтыя канвульсіўныя рухі сучаснікі прыпісвалі дзіцячаму ўзрушэнню падчас стралецкіх бунтаў або спробе атручвання царэўнай Сафіяй.

Падчас візіту ў Еўропу Пётр I пужаў вытанчаных арыстакратаў грубаватай манерай зносін і прастатой нораваў. Ганноверская курфюрстина Сафія пісала аб Пятру так:

«Цар высокі ростам, у яго выдатныя рысы твару і высакародная выпраўка; ён валодае вялікай жвавасцю розуму, адказы ў яго хуткія і дакладныя. Але пры ўсіх вартасцях, якімі надарыла яго прырода, пажадана было бы, каб у ім было паменш грубізны. Гэта гаспадар вельмі добры і разам вельмі благі… Калі бы ён атрымаў лепшае выхаванне, то з яго выйшаў бы чалавек дасканалы, таму што ў яго шмат вартасцей і незвычайны розум.»

Пазней, ужо ў 1717 годзе, падчас знаходжання Пятра ў Парыжы, герцаг Сен-Сымон, так запісаў сваё ўражанне аб Пятры:

«Ён быў вельмі высокі ростам, добра складзены, даволі хударлявы, з кругловатым тварам, высокім ілбом, выдатнымі бровамі; нос у яго даволі кароткі, але не занадта, і да канца некалькі тоўсты; вусны даволі буйныя, колер твару чырванаваты і смуглы, цудоўныя чорныя вочы, вялікія, жывыя, праніклівыя, прыгожай формы; погляд велічны і ветлівы, калі ён назірае за сабою і стрымліваецца, у адваротным выпадку суровы і дзікі, з сударагамі на твары, якія паўтараюцца не часта, але скажаюць і вочы і ўвесь твар, палохаючы ўсіх прысутных. Сударага доўжылася звычайна адно імгненне, і тады погляд яго рабіўся дзіўным, як бы разгубленым, потым усё зараз жа прымала звычайны выгляд. Увесь выгляд яго выказвала розум, разважанне і веліч і не пазбаўленая была хароствы.»

Сям’я Пятра I

Пётр I дапытвае царэвіча Аляксея. Ге Н. Н., 1871

У першы раз Пётр ажаніўся ў 17 гадоў па патрабаванні маці з Еўдакіяй Лапухінай у 1689 годзе. Праз год у іх нарадзіўся царэвіч Аляксей, які выхоўваўся пры маці ў паняццях, чужых рэфарматарскай дзейнасці Пятра. Астатнія дзеці Пятра і Еўдакіі памерлі неўзабаве пасля нараджэння. У 1698 годзе Еўдакія Лапухіна апынулася замяшаная ў стралецкім бунце, мэтай якога было ўзвядзенне на царства яе сына, і была сослана ў манастыр.

Аляксей Пятровіч, афіцыйны спадчыннік расійскага прастолу, асуджаў ператварэнні свайго бацькі, і неўзабаве збег у Вену пад заступніцтва сваяка сваёй жонкі, імператара Карла VI, дзе шукаў падтрымкі ў нізвяржэнні Пятра I. У 1717 годзе бязвольнага царэвіча ўгаварылі вярнуцца дахаты, дзе ён быў узяты пад варту. 24 чэрвеня (5 ліпеня) 1718 года Вярхоўны суд, які складаўся з 127 чалавек, вынес смяротны прысуд Аляксею, прызнаўшы яго вінаватым у дзяржаўнай здрадзе.

26 чэрвеня (7 ліпеня) 1718 года царэвіч, не дачакаўшыся прывядзення прысуду ў выкананне, памёр у Петрапаўлаўскай крэпасці. Сапраўдны чыннік смерці царэвіча Аляксея дагэтуль пэўна не ўсталяваны.

Ад шлюбу з прынцэсай Шарлотай Браўншвайгскай царэвіч Аляксей пакінуў сына Пятра Аляксеевіча (1715—1730), які стаў у 1727 годзе імператарам Пятром II, і дачку Наталлю Аляксееўну (1714—1728).

У 1703 годзе Пётр I сустрэў 19-летнюю Кацярыну, у дзявоцтве Марту Скаўронскую, захопленую рускімі войскамі як ваенная здабыча пры ўзяцці шведскай крэпасці Марыенбург. Пётр забраў былую прыслужніцу з прыбалтыйскіх сялян у Аляксандра Меншыкава і зрабіў яе сваёй палюбоўніцай. У 1704 Кацярына нараджае першынца, названага Пятром, у наступным годзе Паўла (неўзабаве абодва памерлі). Яшчэ да законнага шлюбу з Пятром Кацярына нарадзіла дочак Ганну (1708) і Елізавету (1709). Лізавета пазней стала імператрыцай (кіравала ў 1741—1762), а прамыя нашчадкі Ганны кіравалі Расіяй пасля смерці Елізаветы, з 1762 па 1917.

Кацярына адна магла ўправіцца з царом у яго прыпадках гневу, умела ласкай і цярплівай увагай супакоіць прыступы сутаргавага галаўнога боля Пятра. Гук голасу Кацярыны супакойваў Пятра; потым яна:

«саджала яго і брала, лашчачы, за галаву, якую злёгку почесывала. Гэта вырабляла на яго магічнае дзеянне, ён засыпаў у некалькі хвілін. Каб не парушаць яго сну, яна трымала яго галаву на сваіх грудзях, седзячы нерухома ў працяг двух або трох гадзін. Пасля таго ён прачынаўся цалкам свежым і бадзёрым.»

Сям’я Пятра I у 1717: Пётр I, Кацярына, старэйшы сын Аляксей Пятровіч ад першай жонкі, малодшы двухгадовы сын Пётр і дочкі Ганна і Елізавета. Эмаль на меднай пласцінцы.

Афіцыйны шлюб Пятра I з Кацярынай Аляксееўнай адбылося 19 лютага 1712, неўзабаве пасля вяртання з Пруцкага паходу. У 1724 Пётр каранаваў Кацярыну як імператрыцу і суправіцельніцу. Кацярына Аляксееўна нарадзіла мужу 11 дзяцей, але большасць з іх памерла ў дзяцінстве, акрамя Ганны і Елізаветы.

Пасля смерці Пятра ў студзені 1725 года Кацярына Аляксееўна пры падтрымцы служывага дваранства і гвардзейскіх палкоў стала першай кіруючай расійскай імператрыцай Кацярынай I, але правілы нядоўга і памёрла ў 1727 годзе, вызваліўшы пасад для царэвіча Пятра Аляксеевіча. Першая жонка Пятра, Еўдакія Лапухіна, перажыла сваёй шчаслівай суперніцу і памерла ў 1731 годзе, паспеўшы ўбачыць валадаранне свайго ўнука Пятра Аляксеевіча.

Прастоланаследдзе

У апошнія гады валадарання Пятра Вялікага ўстаў пытанне аб наследванні прастолу: хто зойме трон пасля смерці імператара. Абвешчаны пры адрачэнні Аляксея Пятровіча спадчыннікам прастолу царэвіч Пётр Пятровіч (1715—1719, сын ад Кацярыны Аляксееўны) памёр у дзяцінстве. Прамым спадчыннікам станавіўся сын царэвіча Аляксея і прынцэсы Шарлоты, Пётр Аляксеевіч. Аднак, калі прытрымлівацца звычаю і абвясціць спадчыннікам сына Аляксея, то ўзбуджаліся надзеі супернікаў рэформ вярнуць старыя парадкі, а з іншага боку ўзнікалі боязь у паплечнікаў Пятра, якія галасавалі за смяротнае пакаранне Аляксея.

5 (16) лютага 1722 года Пётр выдаў Указ аб прастоланаследдзі (скасаваны Паўлам I праз 75 гадоў), у якім адмяняў старажытны звычай перадаваць трон прамым нашчадкам па мужчынскай лініі, але дапушчаў прызначэнне спадчыннікам любога годнага чалавека па волі манарха. Тэкст гэтага найважнага ўказу абгрунтоўваў неабходнасць дадзенай меры:

… чего для благоразсудили сей уставъ учинить, дабы сiе было всегда въ волѣ правительствующаго государя, кому оный хочетъ, тому и опредѣлить наслѣдство, и опредѣленному, видя какое непотребство, паки отмѣнитъ, дабы дѣти и потомки не впали въ такую злость, какъ выше писано, имѣя сiю узду на себѣ. Тэкст Указу ў сучаснай арфаграфіі па С. М. Салаўёву Архівавана 17 мая 2007.

Указ быў настолькі незвычайны для рускага грамадства, што прыйшлося яго растлумачваць і патрабаваць згоды ад падданых пад прысягай. Раскольнікі абураліся: «Узяў за сябе шведку, і тая царыца дзяцей не народзіць, і ён зрабіў указ, каб за будучага гаспадара крыж цалаваць, і крыж цалуюць за шведа. Зразумела, стане валадарыць швед».

Пётр Аляксеевіч быў адсунуты ад прастолу, але пытанне аб прастоланаследдзі заставалася адчыненым. Шмат кто меркаваў, што пасад зойме або Ганна, або Елізавета, дочкі Пятра ад шлюбу з Кацярынай Аляксееўнай. Але ў 1724 годзе Ганна адмовілася ад якіх-небудзь дамаганняў на расійскі трон пасля таго, як абручылася з герцагам Голштынскім Карлам-Фрыдрыхам. Калі б пасад заняла малодшая дачка Елізавета, якой было 15 гадоў (у 1724), то замест яе правіл бы герцаг Галштынскі, які марыў з дапамогай Расіі вярнуць землі, заваяваныя датчанамі.

Не жадаў Пётр і яго пляменніц, дочак старэйшага брата Івана: Ганну Курляндскую, Кацярыну Мекленбургскую і Праскоўю Іаанаўну. Заставаўся толькі адзін кандыдат — жонка Пятра, імператрыца Кацярына Аляксееўна. Пятру патрэбен быў чалавек, які бы працягнуў пачатую ім справу, яго ператварэнні. 7 мая 1724 Пётр каранаваў Кацярыну імператрыцай і суправіцельніцай, але праз кароткі час западозрыў у шлюбнай здрадзе (справа Монса). Указ 1722 года парушыў звыклы ўклад атрымання трона ў спадчыну, спадчынніка жа Пётр перад смерцю прызначыць не паспеў.

Смерць Пятра

Нікіцін І. Н. «Пётр I перад смерцю»

У апошнія гады валадарання Пётр моцна хварэў (відаць, каменная хвароба нырак). Улетку 1724 года яго хвароба ўзмацнілася, у верасні ён адчуў сябе лепей, але праз некаторы час прыступы ўзмацніліся. У кастрычніку Пётр адправіўся аглядаць Ладажскі канал, насуперак саветам свайго лейб-медыка Блюментроста. З Аланца Пётр праехаў у Старую Русу і ў лістападзе вадой паехаў у Пецярбург. У Лахты яму прыйшлося, знаходзячыся па поясе ў вадзе, ратаваць селы на мель бот з салдатамі. Прыпадкі хваробы ўзмацніліся, але Пётр не звяртаў на іх увагі і працягваў займацца дзяржаўнымі справамі. 17 студзеня 1725 года яму стала так дрэнна, што ён загадаў паставіць у суседнім са сваёй спальняй пакоем паходную царкву, а 22 студзеня выспавядаўся. Сілы пачалі пакідаць хворага, ён ужо не крычаў, як перш, ад жорсткага болю, але толькі стагнаў.

27 студзеня (7 лютага) былі прабачаны ўсе асуджаныя на смерць або катаргу (выключаючы забойцаў і абвінавачаных у неаднаразовым разбоі). У той жа дзень у канцы другой гадзіны Пётр запатрабаваў паперы, пачаў пісаць, але пяро выпала з яго рукі, а з напісанага змаглі разабраць толькі два слова: «Аддайце ўсё…». Цар загадаў паклікаць тады дачку Ганну Пятроўну, каб яна пісала пад яго дыктоўку, але калі яна прыйшла, Пётр ужо ўпаў у забыццё.

Калі стала відавочна, што імператар памірае, паўстала пытанне, хто зойме месца Пятра. Сенат, Сінод і генералітэт — установы, якія не мелі фармальнага права распараджацца лёсам трону, яшчэ да смерці Пятра сабраліся ў ноч з 27 на 28 студзеня 1725, каб вырашыць пытанне аб пераемніку. У залу паседжанняў пракраліся гвардзейскія афіцэры, на плошчу вышлі два гвардзейскіх палкі, і пад барабанны бой войскаў, выведзеных партыяй Кацярыны Аляксееўны і Меншыкава, у 4 гадзіны раніцы 28 студзеня (8 лютага) 1725 года Сенат прыняў аднагалосную пастанову, паводле якой трон атрымлівала жонка Пятра, Кацярына Аляксееўна, якая стала першай расійскай імператрыцай пад імем Кацярына I.

У пачатку шостай гадзіны раніцы 28 студзеня (8 лютага) 1725 года Пётр Вялікі памёр. Пахаваны ён быў у саборы Петрапаўлаўскай крэпасці ў Санкт-Пецярбургу.

Памяць аб Пятры I

Помнікі

У гонар Пятра Вялікага ўзведзены помнікі ў розных гарадах Расіі і замежжа. Самым першым і найбольш вядомым з’яўляецца Медны коннік у Пецярбургу, яго стварэнне і пастаноўка занялі больш за 10 гадоў. Самы вялікі помнік паводле памеру ўсталяваў у 1997 годзе ў Маскве над Масква-ракой, скульптар З. Царатэлі. За мяжой помнікі Пятру ўсталяваныя ў Ціраспалі, Лондане, Антверпене, Ротэрдаме і інш.

Медны коннік у Пецярбургу. Пастаўлены ў 1782 годзе.

Помнік Пятру Вялікаму ў Таганрогу. Пастаўлены ў 1903 годзе.

Пётр I у мастацкай літаратуры

• Аляксей Мікалаевіч Талстой напісаў «Пётр Першы» — найбольш вядомы раман аб жыцці Пятра I, выданы ў 1945 годзе.
• А. С. Пушкін правёў глыбокае вывучэнне жыцця імператара, і зрабіў яго героем сваіх паэм «Палтава» и «Медны коннік», а таксама романа «Арап Пятра Вялікага».
• Меражкоўскі Д. С., «Пётр і Аляксей» — раман.

У музыцы

• «Пётр Вялікі» (Pierre le Grand, 1790) — опера Андрэ Грэтры
• «Юнацтва Пятра Вялікага» (Das Petermännchen, 1794) — опера Іозефа Вайгля
• «Цар-цясляр, або Годнасць жанчыны» (1814) — зінгшпіль К. А. Ліхтэнштэйна
• «Пётр Вялікі, цар рускі, ці Лівонскі цясляр» (Pietro il Grande zar di tutte le Russie or Il falegname di Livonia, 1819) — опера Гаэтана Даніцэці
• «Саардамскі бургамістр» (Il borgomastro di Saardam, 1827) — опера Гаэтана Даніцэці
• «Цар і цясляр» (Zar und Zimmermann, 1837) — аперэта Альберта Лорцынга
• «Паўночная зорка» (L'étoile du nord, 1854) — опера Джакама Мейербера
• «Тытунёвы капітан» (1942) — аперэта У. У. Шчарбачова
• «Пётр I» (1975) — опера Андрэя Пятрова

Акрамя таго, у 1937—1938 гадах Міхаіл Булгакаў і Барыс Асаф’еў працавалі над лібрэта оперы «Пётр Вялікі», якая так і засталася нерэалізаваным праектам (лібрэта апублікавана ў 1988 годзе).

Гл. таксама

• Расійская гвардыя

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Пётр I
• В. О. Ключевский. Курс русской истории Архівавана 15 лістапада 2010. (руск.)
• Н. И. Костомаров. Русская история в жизнеописаниях её главнейших деятелей Архівавана 5 жніўня 2016. (руск.)
• С. М. Соловьёв. История России с древнейших времён Архівавана 5 жніўня 2016. (руск.)
• Былое России: Предки императора Петра I Алексеевича Великого Романова (до 5-го поколения) (руск.)
• Пётр 1-й в Переславле-Залесском, строительство потешной флотилии Архівавана 13 мая 2008. (руск.)
• Предания и легенды о Петре Первом Великом (руск.)