Чорная смерць

Чорная смерць
Мініяцюра П’ера ду Цільта, якая ілюструе «Tractatus quartus bu Gilles li Muisit» (Турнэ, каля 1353 года). Жыхары Турнэ хаваюць ахвяр Чорнай смерці.
Хвароба	Бубонная і лёгачная чума
Узбуджальнік	Чумная палачка
Месца	Еўразія, Паўночная Афрыка
Месца пачатку	Цянь-Шань або пустыня Гобі
Дата пачатку	1346
Дата заканчэння	1353
Пацверджаных смерцяў	75 000 000 чал.
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Чорная смерць (або Чорны мор ад лац.: Atra mors) — другая ў гісторыі пандэмія чумы, пік якой прыпаў на 1346—1353 гады, а паўторныя ўспышкі працягваліся аж да XIX стагоддзя. Ахвярамі хваробы сталі дзясяткі мільёнаў людзей: па розных ацэнках, ад хваробы загінула ад 30 % да 60 % насельніцтва Еўропы.

З вялікай імавернасцю, пандэмія пачалася ў Цэнтральнай або Усходняй Азіі. Так, у 1338—1339 гадах непадалёк ад возера Ісык-Куль на тэрыторыі сучаснага Кыргызстана адбыўся ўсплёск смерцяў ад Чорнай смерці. У Еўропу, з вялікай імавернасцю, чума прыйшла з паўночнага ўзбярэжжа Каспійскага мора, адкуль хвароба распаўсюдзілася на большую частку Еўразіі і Паўночнай Афрыкі. Таксама хвароба магла стаць прычынай масавых выміранняў афрыканскіх цывілізацый ніжэй Сахары.

Інфекцыйным агентам была чумная палачка Yersinia pestis, што пацвердзілі генетычныя даследаванні астанкаў ахвяр пандэміі; тым не менш некаторыя даследчыкі вылучаюць альтэрнатыўныя тэорыі пра прыроду чорнай смерці.

Неэфектыўнасць сярэдневяковай медыцыны і рэлігійных інстытутаў у барацьбе з чумой спрыялі адраджэнню язычніцкіх культаў і забабонаў, пераследу патэнцыйных «атрутнікаў» і «распаўсюджвальнікаў чумнога яду», а таксама ўсплёску рэлігійнага фанатызму і рэлігійнай нецярпімасці. Чорная смерць пакінула каласальны след у гісторыі Еўропы, наклаўшы адбітак на эканоміку, псіхалогію, культуру і нават генетычны склад насельніцтва.

Назвы

Большасць еўрапейскіх сучаснікаў апісвалі хваробу словам pestilentia (з лац. — «эпідэмія») і яго вытворнымі, часам у спалучэнні з эпітэтам «вялікая»; у некаторых мовах выкарыстоўваліся выразы «вялікая» або «раптоўная смерць». У рускіх летапісах бубонную форму захворвання называюць «морам жалязою», а лёгачную — «морам каркотаю».

Выраз «чорная смерць» (лац.: atra mors) першапачаткова выкарыстоўваўся ў пераносным значэнні і не быў звязаны з сімптомамі чумы. Упершыню чумная эпідэмія апісваецца так у трагедыі Сенекі «Эдып». Адносна эпідэміі XIV стагоддзя выраз «чорная смерць» (лац.: mors nigra) упершыню сустракаецца ў апублікаваным у 1350 годзе вершы парыжскага астролага Сімона Кавінскага. Венецыянскі паэт Джакомо Руфіні, апісваючы ўспышку чумы 1556 года, называе яе «чорнай хваробай, пачварай цемры» (лац.: atra lues, Monstra nigrantis). Кардынал Фрэнсіс Гаске ў 1908 годзе выказаў здагадку, што назва «чорная смерць» замацавалася за эпідэміяй XIV стагоддзя з падачы нідэрландскага гісторыка Іагана Пантана, які сцвярджаў у 1631 годзе, што яе «з-за сімптомаў называлі atra mors». Тым не менш, шырокае распаўсюджанне гэта назва атрымала толькі ў XIX стагоддзі, паколькі яно выкарыстоўвалася ў папулярных падручніках гісторыі пад аўтарствам Элізабэт Пенроўз, а таксама ў манаграфіі нямецкага доктара Юстуса Гекера «Der schwarze Tod im vierzehnten Jahrhundert» (з ням. — «Чорная смерць у XIV стагоддзі»), які са спасылкай на Понтана тлумачыў яго паходжанне пачарненнем скуры.

Назву «Чорная смерць» узводзяць і да таго, што трупы памерлых у эпідэміі 1346—1351 гадоў хутка чарнелі і выглядалі як бы «абвугленымі», што наводзіла жах на сучаснікаў.

Прычыны распаўсюджвання чумы і высокай смяротнасці

Кліматычны фактар

XIV стагоддзе было часам глабальнага пахаладання, якое змяніла цёплы і вільготны малы кліматычны оптымум VIII—XIII стагоддзяў. Асабліва рэзкім было змяненне клімату ў Еўразіі. Прычыны, якія выклікалі гэтую з’яву, дакладна не ўстаноўленыя да гэтага часу, аднак часцей за ўсё сярод іх называюць паніжаную сонечную актыўнасць, якая, як мяркуецца, дасягнула мінімуму ў канцы XVII стагоддзя, а таксама складаныя ўзаемадзеянні паміж атмасфернай цыркуляцыяй і Гальфстрымам у Паўночнай Атлантыцы.

Як і юстыніянавай чуме васьмю стагоддзямі раней, Чорнай смерці папярэднічалі шматлікія катаклізмы. Дакументы і хронікі таго часу данеслі звесткі пра згубную засуху і наступны голад у Цэнтральным Кітаі, нашэсце саранчы ў правінцыі Хэнань, а затым ураганы і праліўныя дажджы, якія накрылі ў 1333 годзе Ханбалык (цяпер Пекін). Усё гэта, на думку вучоных, прывяло да шырокамаштабнай міграцыі дробных грызуноў (мышы, пацукі і іншыя) бліжэй да месцаў пражывання людзей, а таксама да іх вялікай шчыльнасці, што ў выніку і стала прычынай распаўсюджвання эпідэміі.

Клімат Еўропы стаў не толькі халодным, але і няўстойлівым; перыяды павышанай вільготнасці чаргаваліся з засухай, скараціўся вегетацыйны перыяд раслін. Калі 1300—1309 гады ў Еўропе выдаліся цёплымі і празмерна засушлівымі, то ў 1312—1322 гады надвор’е стала халодным і вільготным, ліўневыя дажджы пачынаючы з 1314 года на карню губілі ўраджай, што прывяло да вялікага голаду 1315—1317 гадоў. Недахоп ежы ў Еўропе адчуваўся аж да 1325 года. Пастаяннае недаяданне, якое прыводзіла да агульнага аслаблення імуннай сістэмы, з непазбежнасцю вылілася ў эпідэміі, у Еўропе лютавала пелагра і ксерафтальмія.

Сацыяльна-эканамічныя фактары

Акрамя экалагічных перадумоў, распаўсюджванню чумы спрыяў шэраг сацыяльна-эканамічных фактараў. Да эпідэмій і голаду дадаваліся ваенныя бедствы: у Францыі бушавала вайна, пазней названая Стагадовай. У Італіі працягвалі варагаваць паміж сабой гвельфы і гібеліны, у Іспаніі ішлі ўнутраныя канфлікты і грамадзянскія войны, над часткай Усходняй Еўропы ўстанавілася мангола-татарскае ярмо. Бадзяжніцтва, беднасць і вялікая колькасць уцекачоў з разбураных вайной абласцей, перамяшчэнне вялізных армій і ажыўлены гандаль лічацца даследчыкамі важнымі фактарамі, якія спрыялі хуткаму распаўсюджванню пандэміі. Неабходнай умовай падтрымання эпідэміі з’яўляецца дастаткова высокая шчыльнасць насельніцтва. У сціснутых з усіх бакоў крэпаснымі сценамі гарадах, за якімі падчас аблог укрывалася таксама і насельніцтва прадмесцяў, шчыльнасць насельніцтва была значна большай за мінімум, неабходны для падтрымання эпідэміі. Скучанасць людзей, вымушаных часта туліцца ў адным пакоі або, у лепшым выпадку, у адным доме, пры поўным іх невуцтве ў адносінах да правілаў прафілактыкі захворванняў таксама выступіла значным фактарам развіцця пандэміі.

Павышэнне шчыльнасці насельніцтва стварае спрыяльныя ўмовы для многіх інфекцыйных хвароб. І сапраўды, у канцы XII стагоддзя пасля доўгай адсутнасці «прачнулася» натуральная воспа і дасягнула піка распаўсюджвання незадоўга да прыходу чумы. У той перыяд воспавыя эпідэміі ахапілі Ламбардыю, Галандыю, Францыю і Германію. Да воспы дадалася праказа, распаўсюджванне якой прыняло настолькі катастрафічны размах, што царква была вымушана выдзяляць для хворых спецыяльныя прытулкі (лепразорыі), якія атрымалі італьянскую назву lazaretti. Але нягледзячы на гэта, працягваўся рост насельніцтва, якое ў хуткім часе стала ахвярай чумы.

Існаваў і лёгкі ў рэалізацыі механізм перадачы інфекцыі. Паразітаванне блох на чалавеку (прычым не толькі чумной блыхі Xenopsylla cheopis, але і чалавечай блыхі Pulex irritans, якая таксама здольная перадаваць чуму), відаць, было таксама звычайнай з’явай.

Сваю ролю, несумненна, адыграла і велізарная колькасць пацукоў (дастатковая для ўтварэння сінантропных ачагоў чумы), а таксама настолькі цесны кантакт з імі, што ў адным з «чумных твораў» таго часу (Lékařské knížky Крышціяна з Прахатыц) прыводзіцца спецыяльны рэцэпт на выпадак, «калі каму пацук твар шчыпне або змочыць».

Што датычыцца асабістай гігіены, сітуацыя ўскладнялася тым, што з часоў Ранняга Сярэдневякоўя, асабліва ў манаскім асяроддзі, была распаўсюджана практыка, на лацінскай мове звалася alousia. Alousia ўяўляла сабой свядомы адмову ад жыццёвых задавальненняў і пакаранне грэшнага цела шляхам пазбаўлення яго самага неабходнага, часткай якога ўяўлялася мыццё. На справе гэта азначала прыхільнасць да асабліва доўгага посту і малітвы, а таксама доўгатэрміновую, а часам і пажыццёвую адмову ад пагружэння ў ваду — хоць у часы Высокага Сярэдневякоўя колькасць наступных ёй паступова пачала скарачацца. Згодна з тым жа поглядам, клопат пра цела лічылася грахоўнай, а празмерна частае мыццё і звязанае з ім сузіранне ўласнага голага цела — уводзіць у спакусу. Святая Агнэса^[хто?], па некаторых версіях, за час свайго свядомага жыцця не мылася ніводнага разу.

Акрамя таго, санітарны стан гарадоў, па цяперашніх мерках, было жудасным. Вузкія вуліцы былі захламлены смеццем, якое выкідвалі на маставую проста з дамоў. Калі яно пачынала перашкаджаць руху, кароль або мясцовы сеньёр загадваў яго прыбраць, чысціня падтрымлівалася некалькі дзён, пасля чаго ўсё пачыналася зноў.

Зараджэнне эпідэміі

Цянь-Шань і Гобі — два найбольш імаверныя месцы зараджэння чумы.

Існуюць розныя меркаванні адносна таго, дзе знаходзіўся ачаг, які выклікаў эпідэмію. Даследчык Філіп Славін выказаў здагадку, што хвароба ўзнікла ў Цянь-Шані. Напрыклад, Крыстафер Этвуд згадвае гіпотэзу Макніла, згодна з якой штуршок эпідэміі далі манголы, заваяваўшы Юньнань (Паўднёвы Захад Кітая), таму што грызуны-пераносчыкі паходзілі са схілаў Гімалаяў.

Келі мяркуе, што другая пандэмія чумы пачалася ў адным з прыродных ачагоў у пустыні Гобі, непадалёк ад цяперашняй мангола-кітайскай мяжы, дзе суркі-тарбаганы, пішухі і іншыя прадстаўнікі атрадаў грызуноў і зайцападобных вымушаны былі пакінуць звыклыя месцы з-за недахопу корму, справакаванага засухамі і падвышанай арыднасцю клімату, і перамясціцца бліжэй да чалавечага жылля. Сярод скучаных жывёл пачалася эпізаотыя; сітуацыя ўскладнялася таксама тым, што ў манголаў мяса сурка (яно водзіцца ў гарах і стэпах, але адсутнічае ў Гобі) лічыцца далікатэсам, мех сурка таксама высока цэніцца, і таму на звяркоў вялася пастаянная паляванне. У такіх умовах заражэнне станавілася непазбежным, і махавік эпідэміі быў запушчаны каля 1320 года.

Чуму таксама маглі несці з сабой мангольскія войскі і гандляры па Вялікім шаўковым шляху. Улічваючы, што шлях праз Гобі пралягаў на Усход, першапачаткова пандэмія ўдарыла па Кітаю, дзе ў 1331 годзе, згодна з кітайскімі крыніцамі, асабліва пацярпела правінцыя Хэбэй, у якой ад яе загінула 90 % жыхароў. Больш ясныя дакументальныя пацвярджэнні датуюцца 1330 годам, калі хронікі пачынаюць згадваць пра нейкую «моравую пошасць». Крыстафер Этвуд лічыць першым з’яўленнем чумы серыю эпідэмій, якія ахапілі правінцыю Хэнань пачынаючы з 1313 года, а ўспышка 1331 года забрала 90 % насельніцтва.

Лічыцца, што менавіта пра Манголію расказвае арабскі гісторык Аль-Макрызі, калі згадвае пра моравую пошасць, «якая лютавала ў шасці месяцах коннага шляху з Тэбрыза… і трыста плямёнаў згінула без яснай на тое прычыны ў сваіх зімовых і летніх лагерах… і шаснаццаць прадстаўнікоў ханскага роду памерлі разам з Вялікім Ханам і шасцю з яго дзяцей. Таму Кітай зусім абязлюдзеў, у той час як Індыя пацярпела куды менш».

Ханам, пра якога ішла гаворка, магчыма, быў 28-гадовы Туг-Тэмур, які памёр у верасні 1332 года (годам раней памёр яго старэйшы сын і спадчыннік Аратнадара, а ў пачатку снежня 1332 года — малалетні пераемнік Ірынджыбал). Яго папярэднік Есун-Тэмур памёр чатыры гады раней, 15 жніўня 1328 года, таксама ад нейкай хваробы. З пэўнай доляй дапушчэння гісторыкі лічаць яго адной з першых ахвяр Чорнай смерці. Тым не менш, сіналагі звычайна не робяць высноў пра прычыны гэтых раптоўных смерцяў.

Не пазней 1335 года разам з купецкімі караванамі чума дасягнула Індыі. Ібн аль-Вардзі таксама пацвярджае, што першыя пятнаццаць год чума свірэпствовала на Усходзе і толькі пасля таго дасягнула Еўропы. Ён жа некалькі канкрэтызуе яе распаўсюд па тэрыторыі Індыі, кажучы пра тое, што «паражаны быў Сінд» — то бок, па інтэрпрэтацыі Джона Эберта, нізоўі Інда і паўночны захад краіны, паблізу з цяперашняй Пакістанскай мяжой. Эпідэмія знішчыла войска султана Мухамада Туглука, якая знаходзілася меркавана непадалёк ад Дэагіры, сам султан захварэў, але ачуняў. У «Кембрыджскай гісторыі Індыі» гэта эпідэмія звязваецца з халерай, С. Скот і Ч. Дункан мяркуюць, што гэта была чума.

Сітуацыя з Чорнай смерцю ва ўсходніх краінах ускладняецца перш за ўсё тым, што, кажучы пра «моравую пошасць» або «павальную хваробу», старажытныя хронікі не называюць яе і, як правіла, не ўтрымліваюць звестак, па якіх можна зразумець характар яе праходжання. У прыватнасці, кітайскі эпідэміёлаг У Ляньдэ, склаўшы спіс з 223 эпідэмій, якія наведалі Кітай з 242 года да нашай эры, аказаўся не ў сілах дакладна вызначыць, пра якую ўласна хваробу ішла гаворка. Дакладныя медыцынскія апісанні, адпаведныя бубоннай чуме, з’яўляюцца, на яго думку, у адзіным медыцынскім трактаце, у якім гаворка ідзе пра эпідэмію 1641—1642 гадоў. Распаўсюджванне Чорнай смерці ў Азіі застаецца ў пачатку XXI стагоддзя недастаткова вывучаным — аж да таго, што ёсць скептыкі, сцвярджаюць, што Азія не была закранута эпідэміяй увогуле або была закранута ў вельмі невялікай меры. Сучасныя малекулярна-генетычныя метады дазволілі вырашыць гэтую праблему. На сённяшні дзень (2013) палеабіёлагі апублікавалі 43 асобныя даследаванні матэрыялу, узятага амаль з 40 чумных магіл або магільных ям і некалькіх соцень людзей, якія ва ўсіх выпадках давалі станоўчыя вынікі ідэнтыфікацыі бактэрыі Yersinia Pestis.

В’етнам і Карэя, па ўсёй бачнасці, пазбеглі чумы. Японія, якую эпідэмія таксама абмінула, знаходзілася ў жаху. Вядома, што па імператарскім загадзе ў Кітай была адпраўлена экспедыцыя, каб сабраць як мага больш інфармацыі пра новую бяду і навучыцца з ёй змагацца. Для Еўропы ж тое, што адбываецца там, заставалася далёкай трывожнай чуткай, у якой рэальны стан рэчаў шчодра расквечваўся фантазіяй. Так, авіньёнскі музыка Луіс Хейлінген пісаў сябрам пра тое, што даведаўся ад усходніх купцоў.

У Вялікай Індыі… у першы дзень прайшоў лівень з жаб, змей, яшчарак, скарпіёнаў і падобных ім атрутных гадаў, на другі з неба лупілі маланкі і агнявыя бліскавіцы, уперамешку з градам нябачанай дагэтуль велічыні, і, нарэшце, на трэці дзень з неба сышоў агонь і смуродны дым, які змёў з зямлі ўсё, што яшчэ заставалася жывым сярод людзей і іншых стварэнняў, і спаліў усе былыя там гарады да самага шчэнту. (...) Затым быў вялікі мор…, які паразіў і ўсе краіны вакол праз смуродны вецер.

Фларэнтыйскі купец Матэа Вілані, пляменнік гісторыка Джавані Вілані, у сваім «Працягу Новага Хронікі, або Гісторыі Фларэнцыі», складзеным яго памерлым ад чумы знакамітым дзядзькам, паведамляе:

Ад генуэзскіх купцоў, вартых усялякага даверу, мы чулі пра тое, што адбылося ў тых краінах, у верхняй Азіі, незадоўга да пачатку эпідэміі. Там ці то з зямлі, ці то з неба з'явіўся агнявы смерч і, распаўсюджваючыся на захад, бесперашкодна знішчыў значную частку гэтага краю. Некаторыя сцвярджаюць, што з смуроду, які выдаваў агонь, нарадзіліся гніласнае рэчыва сусветнай заразы, але за гэта мы не можам ручацца. Яшчэ нам паведаміў адзін высокашаноўны фларэнтыйскі францысканец, біскуп (…) у каралеўстве, варты даверу, які знаходзіўся падчас чумы непадалёк ад горада Мекі, што там на працягу трох сутак ішоў крывавы дождж са змеямі, якія атруцілі сваім смуродам і спустошылі ўсе ваколіцы. Падчас гэтай навалы быў пашкоджаны храм Магамета і часткова яго грабніца...

Хроніка распаўсюджвання чумы

Распаўсюджванне Чорнай смерці ў Еўропе ў 1347—1353 гадах.

Эпідэмія мела перыяд «прадвеснікаў». У перыяд з 1100 па 1200 год эпідэміі чумы адзначаліся ў Індыі, Сярэдняй Азіі і Кітаі, але чума пранікла таксама ў Сірыю і Егіпет. Асабліва моцна пацярпела насельніцтва Егіпта, якое страціла ў эпідэмію больш за мільён чалавек. Але, нягледзячы на тое, што ўдзельнікі пятага крыжовага паходу трапілі ў Егіпце ў самыя зачумленыя раёны, тады гэта не прывяло да ўзнікнення маштабнай эпідэміі ў Еўропе.

1338—1339 гады, возера Ісык-Куль. Пераломным пунктам, адкуль чума пачала рух на Захад, лічыцца возера Ісык-Куль, дзе яшчэ ў канцы XIX стагоддзя расійскі археолаг Данііл Хвольсон заўважыў, што колькасць магільных камянёў у мясцовай нестарыянскай суполцы, датаваных 1338—1339 гадамі, аказалася катастрафічна вялікай. На адным з гэтых надмагілляў, якія існуюць і дагэтуль, Хвольсан здолеў прачытаць надпіс: «Тут спачывае Кутлук. Ён памёр ад чумы разам з жонкай сваёй Магну-Келкай». У далейшым гэтая інтэрпрэтацыя ставілася пад сумненне, пры гэтым указвалася, што назву хваробы варта хутчэй разумець як «моравую пошасць», пад якой магла разумецца любая інфекцыйная хвароба, аднак супадзенне дат указвае, што з вельмі высокай імавернасцю гаворка ішла менавіта пра чуму, якая адсюль пачала распаўсюджвацца на захад. Гэтая гіпотэза была пацверджана генетычным даследаваннем, апублікаваным у часопісе Nature у 2022 годзе. Прычынай смерці загінулых у 1338—1339 гадах сапраўды была Yersinia pestis.

1340—1341 гады, Цэнтральная Азія. На некалькі наступных гадоў дакладныя даныя пра прасоўванне чумы на захад адсутнічаюць. Мяркуецца, што яе ўспышкі адбыліся ў Баласагуне ў 1340 годзе, затым у Таласе ў 1341 годзе і, нарэшце, у Самаркандзе.

Кастрычнік-лістапад 1346 года, Залатая Арда. У 1346 годзе чума з’явілася ў нізоўях Дона і Волгі, спустошыўшы сталіцу золатаардынскіх ханаў Сарай і бліжэйшыя гарады. Летапісны звод 1497 года ў запісе за 6854 год ад стварэння свету (1346 год ад нараджэння Хрыстова) змяшчае звесткі пра моцны мор:

Бысть мор силен под восточною страною: на Орначи, и на Азсторокань, на Сараи, на Бездежь, и на прочии грады во странах тех, на босурмене, на Татары, на Ормены, на Обезы, на Фрязи, на Черкасы, яко не бысть кому погребати их.

На думку нарвежскага гісторыка Оле Бенедыктава, у паўночным і заходнім напрамках чума распаўсюджвацца не магла з-за ўзаемнай варожасці, якая ўсталявалася паміж золатаардынцамі і іх даннікамі. Эпідэмія спынілася ў донскіх і волжскіх стэпах, паўночныя суседзі Арды такім чынам не пацярпелі. Аднак чуме быў адкрыты паўднёвы шлях. Раздзяліўшыся на два рукавы, адзін з якіх, паводле сведчання персідскіх крыніц, разам з купецкімі караванамі, якія прадаставілі для чумных пацукоў і блох вельмі зручны сродак перамяшчэння, праз нізоўі Волгі і Каўказскі хрыбет працягнуўся на Сярэдні Усход, у той час як другі па моры дасягнуў Крымскага паўвострава.

Існуе і больш матэрыяльнае тлумачэнне. На думку расійскага гісторыка Юрыя Лощыца, чума была прывезена ў Еўропу разам з «жывым таварам», які генуэзцы куплялі ў татараў і прадавалі па ўсім Міжземнамор’і, а разам з ім развезлі і чуму.

1346 год, Крымскі паўвостраў. Разам з купецкімі караблямі чума пранікла ў Крым, дзе, паводле арабскага гісторыка Ібн аль-Вардзі (які, у сваю чаргу, чэрпаў звесткі ад купцоў, якія гандлявалі на Крымскім паўвостраве), ад яе загінула 85 тысяч чалавек, «не ўлічваючы тых, якіх мы не ведаем».

Усе еўрапейскія хронікі таго часу сыходзяцца ў тым, што чуму ў Еўропу прынеслі генуэзскія караблі, якія гандлявалі па ўсім Міжземнамор’і. Пра тое, як гэта здарылася, існуе расказ відавочцы, генуэзскага натарыуса Габрыэля дэ Мюсі (Gabriele de' Mussi), які многімі даследчыкамі, зрэшты, лічыцца сумніўным. У 1346 годзе ён апынуўся ў генуэзскай факторыі ў Кафе, абложанай войскамі золатаардынскага хана Джанібека. Паводле дэ Мюсі, пасля таго, як у мангольскім войску пачалася чума, хан загадаў з дапамогай катапультаў закідваць трупы памерлых ад хваробы ў Кафу, дзе неадкладна пачалася эпідэмія. Аблога скончылася нічым, паколькі аслабленае хваробай войска было вымушана адступіць, у той час як генуэзскія караблі з Кафы працягнулі плаванне, разносячы чуму далей па ўсіх міжземнаморскіх партах.

Рукапіс дэ Мюсі, якая цяпер знаходзіцца ў бібліятэцы Універсітэта Уроцлава, упершыню была апублікавана ў 1842 годзе. Сачыненне не датавана, аднак час яго напісання лёгка ўсталёўваецца па апісаных падзеях. У цяперашні час частка даследчыкаў ставіць пад сумнеў звесткі, якія змяшчаюцца ў рукапісы, лічачы, што, па-першае, дэ Мюсі кіраваўся тагачасным разуменнем распаўсюджвання хваробы праз пах у выглядзе міязмаў, і чума, магчыма, пранікла ў крэпасць з пацучынымі блыхамі, або, паводле дапушчэння Міхаіла Супотніцкага, дэ Мюсі, вярнуўшыся ў Італію і застаўшы там пачатак эпідэміі, памылкова звязаў яе з вяртаннем генуэзскіх караблёў. Аднак, у гіпотэзы пра «біялагічную вайну хана Джанібека» знайшліся свае абаронцы. Так, амерыканскі мікрабіёлаг Марк Уіліс у сваю чаргу ўказвае, што ў тагачасных умовах асаднае войска размяшчалася дастаткова далёка ад горада на бяспечнай адлегласці ад стрэл і снарадаў праціўніка, у той час як пацукі не любяць адыходзіць далёка ад сваіх нор. Таксама ён звяртае ўвагу на патэнцыйную магчымасць заражэння ад трупа праз невялікія ранкі і драпіны на скуры, якім маглі падвергнуцца далакопы.

Вясна 1347 года, Канстанцінопаль. Наступная ўспышка хваробы адбылася ў Канстанцінопалі, сталіцы Візантыйскай імперыі, дзе генуэзская факторыя размяшчалася ў адным з прыгарадаў — Перэ. Адной з ахвяр чумы стаў трынаццацігадовы Андронік, малодшы сын імператара Іаана Кантакузіна. Сам імператар пакінуў у сваёй «Гісторыі» расказ пра эпідэмію ў горадзе і далейшае распаўсюджванне хваробы на ўзбярэжжы Анатоліі, астравах Эгейскага мора і Балканах. Візантыйскі гісторык Нікіфар Грыгара пісаў пра «цяжкую чумападобную хваробу», ад якой «у большасці дамоў усе жыхары выміралі адначасова». Паводле сведчання венецыянцаў, памерла 90 % насельніцтва горада, і хоць гэты лік гісторыкі лічаць перабольшаным, смяротнасць у горадзе была сапраўды вельмі высокай.

Вясна-лета 1347 года, Блізкі Усход. Чума пачала распаўсюджвацца ў Месапатаміі, Персіі, у верасні таго ж года з’явілася ў Трапезундзе. Хваробу неслі з сабой уцекачы з ахопленага эпідэміяй Канстанцінопаля, насустрач ім рухаліся тыя, хто ратаваўся ўцёкамі з Закаўказзя. Таксама чуму неслі з сабой купецкія караваны. У гэты час хуткасць яе перасоўвання значна знізілася, пакрываючы каля 100 км у год, чума толькі праз два гады змагла дасягнуць Анатолійскіх гор на захадзе, дзе яе далейшае прасоўванне спыніла мора.

Восень 1347 года, Александрыя. Егіпецкі гісторык Аль-Макрызі падрабязна расказвае пра прыбыццё ў александрыйскую гавань карабля з Канстанцінопаля, на якім з 32 купцоў і 300 чалавек карабельнай каманды і рабоў у жывых здолелі застацца толькі 40 маракоў, 4 купцы і адзін раб, «якія памерлі тут жа ў порце». Разам з імі ў горад прыйшла чума, і далей, падымаючыся ўверх па Ніле, дасягнула Асуана ў лютым 1349 года, за гэты час цалкам спустошыўшы краіну. У далейшым прасоўванні на Поўдзень неадольнай перашкодай для чумных пацукоў і блох стала пустыня Сахара.

Моравая пошасць распаўсюдзілася на Грэцыю і далей на Балгарыю і Заходнюю Румынію (у тыя часы якая была часткай Венгерскага каралеўства) аж да Польшчы, накрыла сабой Кіпр, дзе да эпідэміі дадалася яшчэ адна катастрофа — цунамі. Даведзеныя да адчаю кіпрыёты са страху перад бунтам перабілі ўсё мусульманскае насельніцтва вострава, пры гэтым многія з тых, хто нападаў ненадоўга перажылі сваіх ахвяр.

Нікаля Пусэн. «Чума ў Ашдодзе», 1630 год.

Кастрычнік 1347 года, Месіна. Хоць генуэзскія хронікі захоўваюць поўнае маўчанне пра распаўсюджванне чумы ў Паўднёвай Італіі, рэгіён пацярпеў ад яе не менш за іншыя. Сіцылійскі гісторык фра Мікеле дэ П'яца у сваёй «Свецкай гісторыі» падрабязна апісвае прыбыццё ў порт Месіны 12 генуэзскіх галер, якія прынеслі з сабой «смяротны біч». Гэты лік, зрэшты, вар’іруецца, хтосьці ўспамінае «тры караблі, загружаныя спецыямі», хтосьці — чатыры, «з камандай з заражаных маракоў», якія вярталіся з Крыма. Паводле сведчання дэ П’яцы, «трупы заставаліся ляжаць у дамах, і ні адзін святар, ні адзін сваяк — сын ці бацька, хто-небудзь з блізкіх — не рашаліся ўвайсці туды: далакопам абяцалі вялікія грошы, каб тыя вынеслі і пахавалі мёртвых. Дамы памерлых стаялі незамкнутыя з усімі скарбамі, грашыма і каштоўнасцямі; калі хто-небудзь жадаў увайсці туды, ніхто не заступаў яму шлях». У хуткім часе генуэзцы былі выгнаныя, але гэта ўжо нічога не магло змяніць.

Восень 1347 года, Катанія. Насельніцтва гібнуўшай Месіны спрабавала выратавацца панічным уцёкам, пры гэтым, паводле сведчання таго ж дэ П’яцы, многія паміралі прама на дарозе. Перажыўшыя дасягнулі Катаніі, дзе іх чакаў далёка не гасцінны прыём. Даведаўшыяся пра моравую пошасць жыхары адмаўляліся мець справу з уцекачамі, пазбягалі іх і нават адмаўлялі ў ежы і вадзе. Аднак гэта іх не выратавала і ў хуткім часе горад вымер амаль цалкам. «Што сказаць пра Катанію, горад, які цяпер сцёрты з памяці?» — пісаў дэ П’яца. Чума адсюль працягвала распаўсюджвацца па востраве, моцна пацярпелі Сіракузы, Шака, Агрыджэнта. Горад Трапані літаральна абязлюдзеў, стаўшы «асірацелым пасля смерці гараджан». Адной з апошніх ахвяр эпідэміі стаў Джавані Рандаца, «баязлівы герцаг сіцылійскі», які безвынікова спрабаваў схавацца ад заражэння ў замку Сент-Андрэа. Усяго Сіцылія страціла каля траціны насельніцтва; пасля таго, як праз год чума адступіла, востраў аказаўся літаральна завалены трупамі.

Кастрычнік 1347 года, Генуя. Выгнаныя з Месіны генуэзскія караблі паспрабавалі вярнуцца дадому, але ўжо прачуўшыя пра небяспеку жыхары Генуі з дапамогай падпаленых стрэл і катапультаў выгналі іх у мора. Такім чынам Генуі ўдалося адцягнуць пачатак эпідэміі на два месяцы.

1 лістапада 1347 года, Марсель. У пачатку лістапада ўжо каля 20 зачумленых караблёў плавалі па Міжземным моры і Адрыятыцы, распаўсюджваючы хваробу ва ўсіх партах, дзе хоць ненадоўга кідалі якар. Частка генуэзскай эскадры знайшла прытулак у Марселі, распаўсюдзіўшы чуму ў гасцінным горадзе, і ў трэці раз была выгнаная, каб разам з мёртвым экіпажам канчаткова знікнуць у моры. Марсель страціў ледзь ці не палову насельніцтва, але заслужыў славу аднаго з вельмі нешматлікіх месцаў, дзе гараджан іўдзейскага веравызнання не гналі і дзя яны маглі разлічваць на прытулак ад неістуючых натоўпаў.

Снежань 1347 года, Генуя. Паводле паведамленняў хронік, у Генуі эпідэмія пачалася 31 снежня 1347 года. Паводле сучасных падлікаў, у горадзе памерла ад 80 да 90 тысяч чалавек, але дакладная лічба застаецца невядомай. У той жа час ахвярамі чумы станавіліся жыхары наступных астравоў: Сардзінія, Корсіка, Мальта, Эльба.

Студзень 1348 года, Венецыя. Эфектыўныя адміністрацыйныя меры процідзеяння здолелі абараніць Венецыю ад хаосу, але спыніць чуму ўсё ж не змаглі. Паводле розных падлікаў, у горадзе загінула каля 60 % насельніцтва.

Студзень 1348 года, Авіньён. Хронікі сведчаць, што ад чумы загінула ледзь ці не 80 % насельніцтва Авіньёна, рэзідэнцыі Папы Рымскага. Сучасныя гісторыкі, уважаючы гэты лік завышаным, лічаць, што ад чумы вымерла каля 50 % авіньёнцаў. У любым выпадку, смяротнасць была настолькі вялікая, што для пахавання цел не хапала зямлі. Папа Клімент VI быў вымушаны асвяціць раку, куды трупы памерлых звальвалі з вазоў. Сярод іншых, ахвярай авіньёнскай чумы стала Лаура — каханая і муза Франчэска Петраркі.

Снежань 1347 — сакавік 1348 гадоў, Мальёрка. Мяркуецца, што чума была занесена на Мальёрку караблём, які прыбыў з Марселя або Манпелье, дакладная дата яго прыбыцця не ўстаноўлена. Вядома імя першай ахвяры на востраве: нехта Гілем Брас, рыбак, жыхар вёскі Алі ў Алькудзіі. Чума спустошыла востраў.

Студзень-сакавік 1348 года, Італьянскія графствы. У Таскану чума таксама была занесена генуэзцамі. З гэтага часу чума пакінула парты, дзе лютавала дагэтуль, і пачала прасоўванне ўглыб кантынента. Першым горадам на яе шляху стала Піза, наступным — Пістоя, дзе ў тэрміновым парадку быў арганізаваны савет па наглядзе за грамадскім здароўем па прыкладзе венецыянскага. Трупы было загадана хаваць у наглуха закалочаных трунах, магілы капаць не менш за паўметра глыбінёй. Каб не сеяць паніку, забараняліся памінальныя службы, пахавальныя адзенні і звон. Аднак і тут праявілася ўласцівая Сярэдневякоўю саслоўнасць — усе гэтыя распараджэнні «ні ў якім разе не тычыліся рыцараў, дактароў права, суддзяў і дактароў медыцыны, якім можа быць аказана ўсялякая пашана па жаданні іх спадчыннікаў». Перу́джа, Сіена, Арвіета стараліся не заўважаць распаўсюджвання эпідэміі, спадзеючыся, што агульны лёс іх абміне — але, як аказалася, дарма. Па заўвагах сучаснікаў, у Арвіеце смяротнасць склала да 90 %, сучасныя даследчыкі, лічачы гэтую лічбу перабольшанай, мяркуюць, тым не менш, што ад чумы вымерла каля паловы насельніцтва.

Сакавік 1348 года, Фларэнцыя. Мясцовы летапісец Бальдасары Банаюці, малодшы сучаснік Бакача, паведамляе, што хвароба прыйшла ў горад у сакавіку 1348 года і не спынялася да верасня, забіўшы не толькі мноства людзей, але і свойскіх жывёл. Лекары не ведалі, як з ёй змагацца, а напалоханыя гараджане пакідалі сваіх заражаных сваякоў у кінутых дамах. Касцёлы былі заваленыя памерлымі, усюды капалі брацкія магілы, у якія целы ўкладваліся пластамі. Узраслі цэны на прадукты, лекі, свечкі і пахавальныя паслугі. Дзейнасць гандлёвых і рамесных цэхаў спынілася, зачыніліся таверны і майстэрні, заставаліся адкрытымі толькі касцёлы і аптэкі, настаяцелі і ўладальнікі якіх, нароўні з далакопамі, значна ўзбагаціліся. Агульная колькасць памерлых ад эпідэміі, падлічаная ў кастрычніку 1348 года па загадзе епіскапа Анджэла Ачаёлі і прыёраў, склала 96 000.

Сакавік 1348 года, Іспанія. На думку гісторыкаў, чума пранікла ў Іспанію двума шляхамі — праз баскскія вёскі ў Пірэнеях і звычайным чынам, праз парты — Барселону і Валенсію. Да пачатку 1348 года эпідэмія распаўсюдзілася на паўвостраве, ад яе памерла каралева Арагона Элеанора. Кароль Кастыліі Альфонса XI Справядлівы памёр ад хваробы проста ў сваім паходным лагеры падчас аблогі Гібралтара ў сакавіку 1350 года.

Вясна 1348 года, паўднёвае і ўсходняе Міжземнамор’е. Александрыйская чума з’явілася ў Газе, адкуль перакінулася на Сірыю і Палесціну. Дамаск страціў ледзь ці не палову жыхароў, а ўвесь арабскі Усход не далічыўся 30—40 % насельніцтва. Ібн Батута, які апісаў чуму ў гэтых месцах, расказваў, што мусульмане ўладкоўвалі працэсіі і трымалі строгі пост, дзеля таго, каб уцішыць гнеў Алаха. Велізарная колькасць паломнікаў хлынула ў Меку, прынёсшы з сабой чуму і на Аравійскі паўвостраў. Пры тым, што Медзіна, другі па значнасці горад, звязаны з імем Прарока, па невядомых прычынах не быў закрануты эпідэміяй, Мека жорстка пацярпела ад хваробы, у горадзе памерла мноства жыхароў і навучэнцаў мясцовых медрэсэ. Падобнае бедства, якое здарылася ў галоўным рэлігійным цэнтры ісламу, выклікала ў мусульман замяшанне. У пошуках рашэння яны, як і хрысціянскія суседзі, абвінавацілі меканскіх яўрэяў у тым, што тыя самой сваёй прысутнасцю ў святым горадзе наклікалі гнеў Алаха.

Вясна 1348 года, Бардо. Увесну 1348 года чума пачалася ў Бардо, дзе ад хваробы памерла малодшая дачка караля Эдуарда III — прынцэса Іаанна, у гэты час накіроўвалася ў Іспанію для заключэння шлюбу з прынцам Педра Кастыльскім.

Чэрвень 1348 года, Парыж. Паводле Райманда ды Вінарыа, у чэрвені на заходняй частцы парыжскага неба ўзышла надзвычай яркая зорка, расцэненая як прадвесце чумы. Кароль Філіп VI палічыў за лепшае пакінуць горад, але «сварлівая каралева» Жанна Бургундская не перажыла эпідэміі; тады ж ад чумы памерла Бона Люксембургская, жонка дафіна Іаана. Парыжскі ўніверсітэт страціў мноства прафесараў, так што прыйшлося знізіць патрабаванні да новых прэтэндэнтаў. У ліпені чума распаўсюдзілася па паўночным узбярэжжы краіны.

Ліпень-жнівень 1348 года, Паўднёва-заходняя Англія. Паводле крыніцы, вядомай як «Хроніка шэрага манаха», варотамі чумы стаў партовы горад Мелькомб, дзе першыя выпадкі захворвання былі зафіксаваныя 7 ліпеня, «у свята святога Фамы-мучаніка». Паводле іншых крыніц, першымі заразіліся Саўтгемптан і Брысталь, пры гэтым даты пачатку эпідэміі вар’іруюцца ад канца чэрвеня да сярэдзіны жніўня. Мяркуецца, што караблі, якія прынеслі з сабой Чорную смерць, прыбылі з Кале, дзе незадоўга да таго ішлі ваенныя дзеянні. Англічане вярталіся з багатымі трафеямі (як адзначаў храніст, «не было амаль ніводнай жанчыны, не ўбранай у французскую сукенку»), і цалкам імаверна, на адной з гэтых сукенак на востраў прыбыла чумная палачка.

Як і ў Францыі, у прыходзе чумы вінавацілі распушчаную моду, у прыватнасці, занадта адкрытыя жаночыя сукенкі, настолькі аблягаючыя, што іх уладальніцам даводзілася падкладаць ззаду пад спадніцы лісіныя хвасты, каб не выглядаць занадта ўжо задзірліва. Па адной з легенд, кавалькада падобных вершніц з кінжаламі, ярка і скандальна апранутых, наклікала на галовы англічан гнеў Гасподні. Проста падчас свята грымнула навальніца са шквальным ветрам, маланкамі і громам, пасля чаго на астравах з’явілася чума ў вобразе Дзевы або старога ў чорным (або чырвоным) адзенні.

Пахаванне ахвяр чумы ў Турнэ. Фрагмент мініяцюры з хронікі Жыля Ле Мюізі, XIV стагоддзе.

Ліпень 1348 года. Чума пранікла ў Руан, дзе «не засталося месца, каб пахаваць памерлых», ахапіла Нармандыю і з’явілася ў Турнэ, апошнім горадзе на фламандскай мяжы. Тады ж яна пранікла ў Шлезвіг-Гольштэйн, Ютландыю і Далмацыю.

Восень 1348 года, Лондан. Чума распаўсюджвалася на Брытанскіх астравах з захаду на ўсход і поўнач. Пачаўшыся летам, яна ў верасні ўжо наблізілася да сталіцы. Кароль Эдуард III, які да гэтага часу цвёрда ўтрымліваючы народ ад марадзёрства і панікі, а чыноўнікаў ад уцёкаў (у краіне працавалі суды, засядаў Парламент, спраўна спаганяліся падаткі), нарэшце не вытрымаў і ўцёк у адзін з загарадных маёнткаў, запатрабаваўшы сабе свяшчэнныя рэліквіі. Апошнім яго загадам перад ад’ездам была адмена зімовай Парламенцкай сесіі 1349 года. Услед за каралём збегла вышэйшае духавенства, што выклікала абурэнне народа, які адчуваў сябе кінутым на волю лёсу; у далейшым здаралася, што збеглых біскупаў збівалі і запіралі ў касцёлах у пакаранне.

У Англіі чума азнаменавалася між іншым ўсеагульным падзеннем скаціны. Прычыны гэтага феномену невядомыя. Па адной з версій, хвароба дзейнічала таксама на жывёл або, можа быць, пакінутыя без нагляду статкі паражаліся яшчурам або сібірскай язвай. Краіна была жорстка спустошана, паводле сучасных ацэнак, апусцела каля тысячы вёсак. У Пуле больш за сто гадоў пасля эпідэміі заставалася яшчэ столькі пустых дамоў, што кароль Генрых VIII вымушаны быў даць загад засяліць іх нанова.

Снежань 1348 года, Шатландыя. Шатландцы, быўшы даўнімі ворагамі англічан, некаторы час з задавальненнем назіралі за іх бедствамі. Аднак калі яны сабраліся ў Селкеркскім лесе, каб разарыць памежныя англійскія землі, хвароба перакінулася і на іх. Хутка чума распаўсюдзілася ў гарах і далінах самой Шатландыі. Англійскі летапісец адзначыў з гэтай нагоды, што «іх радасць ператварылася ў плач, калі караючы меч Госпада… абрынуўся на іх люта і нечакана, паражаючы іх не менш, чым англічан, гнойнікамі і прышчамі». Нягледзячы на тое, што высокагор’і хвароба закранула ў меншай ступені, эпідэмія каштавала краіне траціны насельніцтва. У студзені 1349 года чума з’явілася ва Уэльсе.

Снежань 1348 года, Навара. Сустрэча «іспанскай» і «французскай» чумы адбылася на тэрыторыі Наварскага каралеўства. Толькі 15 з 212 мясцовых абшчын у Памплоне і Сангуэсе (большую частку з іх складала насельніцтва дробных вёсачак) не былі закрануты эпідэміяй.

Пачатак 1349 года, Ірландыя. У Ірландыю эпідэмія пранікла разам з заражаным караблём з Брысталя, і за кароткі час захапіла востраў. Існуе меркаванне, што Чорная смерць згуляла на руку мясцоваму насельніцтву, у большасці сваёй знішчыўшы захопнікаў-англічан, якія заселі ў крэпасцях, у той час як ірландцы ў вёсках і высакагор’ях практычна не пацярпелі. Зрэшты, гэтае сцвярджэнне аспрэчваецца многімі даследчыкамі.

1349 год, Скандынавія. Першай чума з’явілася ў нарвежскім Бергене, куды, паводле падання, была занесена на адным з англійскіх караблёў, якія везлі для продажу груз воўны. Гэты карабель, поўны трупаў, апынуўся непадалёк ад узбярэжжа і трапіў на вочы мясцовым жыхарам, якія не грэбавалі «берагавым правам». Падняўшыся на борт, яны захапілі груз воўны, пасля чаго хвароба перакінулася на Скандынавію. З Нарвегіі хвароба пранікла ў Швецыю, пасля чаго распаўсюдзілася ў Нідэрландах, Даніі, Германіі, Швейцарыі, Аўстрыі і Венгрыі.

1349 год. Паразіўшы Усходняе Міжземнамор’е, Меку і Персію, чума дасягнула Багдада.

У 1350 годзе чорны чумны сцяг быў падняты над польскімі гарадамі. Каралю Казіміру III удалося ўтрымаць народ ад эксцэсаў у дачыненні да «чужынцаў», таму ў Польшчу беглі многія, якія ратаваліся ад пагромаў яўрэі.

1352 год, Пскоў. Паводле Ніканаўскага летапісу, «ббысть мор во Пскове силен зело и по всей земле Псковской, сице же смерть бысть скоро: храхне человек кровию, и в третий день умираше, и быше мертвии всюду». Далей летапісы паведамляюць, што святары не паспявалі хаваць мёртвых. За ноч да царквы прыносілі па дваццаць-трыццаць трупаў, так што даводзілася класці ў адну магілу па пяць-дзесяць цел і адпяваць усіх адначасова. Пскавічы ў жаху ад таго, што адбывалася, малілі аб дапамозе наўгародскага архіепіскапа Васіля. Той, адгукнуўшыся на заклікі, з’явіўся ў горадзе, але па вяртанні памёр на рацэ Узе 3 чэрвеня.

1353 год, Маскоўскае княства і Паўднёвая Русь. Памёр 36-гадовы вялікі князь Сямён Горды. Яшчэ да сваёй смерці ён пахаваў двух малалетніх сыноў. На прастол уступіў малодшы брат Сямёна князь Іван. У Глухаве, паводле летапісу, не засталося ні аднаго жывога. Хвароба таксама спустошыла Смаленск, Кіеў, Чарнігаў, Суздаль і нарэшце, спусціўшыся на Поўдзень, знікла ў Дзікім полі.

Каля 1351—1353 гадоў, паўночныя астравы. З Нарвегіі чума трапіла і ў Ісландыю. Зрэшты, адносна Ісландыі сярод даследчыкаў няма адзінага меркавання. Калі Нэйфі адназначна вызначае Ісландыю сярод краін, якія пацярпелі ад чумы, то Оле Бенедыктаў на падставе ісландскіх дакументаў таго часу даказвае, што чумы на востраве не было.

Спустошыўшы Шэтландскія, Аркнейскія і Фарэрскія астравы і дасягнуўшы на ўсходзе краю Скандынаўскага паўвострава і Грэнландыі на захадзе, чума пачала падупадаць. У Грэнландыі эпідэмія нанесла па мясцовай калоніі такі ўдар, ад якога тая ўжо не магла аправіцца і паступова прыйшла ў заняпад і запусценне.

Асобныя рэгіёны Францыі і Навары, а таксама Фінляндыя і каралеўства Багемія па невядомых прычынах не былі закрануты другой пандэміяй, хоць у далейшым гэтыя вобласці былі паражаныя новай эпідэміяй у 1360—1363 гадах і паражаліся пазней, на працягу шматлікіх вяртанняў бубоннай чумы.

Дэмаграфія эпідэміі

Дакладных лічбаў як наогул па колькасці насельніцтва ў Сярэднія вякі, так і па смяротнасці ад Чорнай смерці і наступных вяртанняў эпідэміі, не існуе, хоць захавалася шмат колькасных ацэнак сучаснікаў, якія тычацца асобных рэгіёнаў і гарадоў, што дазваляе ацаніць прыблізную колькасць ахвяр эпідэміі. Так, англійскі храніст з Сэнт-Олбанса Томас Уолсінгем сцвярджаў, што чума забрала «амаль палову ўсяго чалавецтва».

Згодна з «Кембрыджскай сусветнай гісторыяй хвароб», даследчыкі звычайна сыходзяцца пры ацэнцы смяротнасці ў Еўропе і на Блізкім Усходзе на лічбах паміж 30 і 50 %. Мацней за ўсё ад пандэміі пацярпелі Цэнтральная Італія, Паўднёвая Францыя, Усходняя Англія і Скандынавія; адносна няшмат ахвяр (менш за 20 %) было ў Мілане, Чэхіі і некаторых абласцях Нідэрландаў, зусім не было ў Нюрнбергу. «Кембрыджская энцыклапедыя палеапаталогіі» прыводзіць ацэнку долі памерлых у 25 % сусветнага насельніцтва, або больш за 60 мільёнаў чалавек, уключаючы траціну насельніцтва Еўропы (15—25 мільёнаў), 30—50 % насельніцтва Англіі, дзве траціны загінуўшых у Нарвегіі і Ісландыі, да трох чвэрцяў у Парыжы і Венецыі.

Калі казаць пра Заходнюю Еўропу, то У. Нэйфі адзначае, што першы падлік колькасці ахвяр эпідэміі быў праведзены па загадзе Папы Клімента VI і паказаў лічбу ў 23,84 мільёна чалавек — 31 % еўрапейскага насельніцтва. Брытанскі гісторык Філіп Ціглер у працы, якая выйшла ў 1969 годзе, ацаніў смяротнасць ад эпідэміі ў Еўропе прыкладна ў траціну насельніцтва, што складала ад 20 да 25 мільёнаў чалавек.

У сваім даследаванні, апублікаваным у 1941 годзе, дэмограф Барыс Урланіс адзначаў, што высокі ўзровень смяротнасці быў уласцівы перш за ўсё гарадам, а не сельскай мясцовасці, і 30—40 % смяротнасці для гарадскога насельніцтва даюць сёмую-восьмую частку насельніцтва для Еўропы і дваццатую для Расіі.

Аўтары прац па эпідэміялогіі (Ш. Марцін і У. Нэйфі) паказваюць, што паміж 1331 і 1351 гадамі эпідэмія забрала каля паловы насельніцтва Кітая, у той час як яшчэ 15 % прыйшлося на загінулых ад стыхійных бедстваў. Аднак сінолагі, якія спасылаюцца на даныя перапісаў, як правіла, не адзначаюць такой грандыёзнай страты насельніцтва. Яны падкрэсліваюць, што насельніцтва Паўночнага Кітая, пераважна закранутага эпідэміямі, ужо да пачатку XIV стагоддзя прыкметна скарацілася ў параўнанні з насельніцтвам Паўднёвага Кітая, а адносна высокую смяротнасць у другой-трэцяй чвэрці XIV стагоддзя звязваюць хутчэй з голадам, чым з эпідэміямі.

Чорная смерць была эпідэмічнай катастрофай, але не прывяла да дэпапуляцыі ні Еўропы, ні свету ў цэлым. Ужо адразу пасля заканчэння пандэміі ў Еўропе адбыўся дэмаграфічны выбух, насельніцтва Еўропы стала расці (на іл.), і гэты рост, нягледзячы на наступныя эпідэміі чумы, працягваўся бесперапынна некалькі стагоддзяў, аж да дэмаграфічнага пераходу.

Эпідэміялогія

Асноўны артыкул: Чума § Інфіцыраванне

Узбуджальнікам чумы з’яўляецца грамадмоўная бактэрыя Yersinia pestis, названая ў гонар свайго першаадкрывальніка Аляксандра Ерсена. У макроце палачка чумы можа захоўвацца да 10 дзён. На бялізне і вопратцы, запэцканых выдзяленнямі хворага, яна захоўваецца тыднямі, бо слізь і бялок ахоўваюць яе ад згубнага дзеяння высыхання. У трупах жывёл і людзей, якія загінулі ад чумы, яна выжывае з пачатку восені да зімы. Нізкая тэмпература, замарожванне і размарожванне не знішчаюць узбуджальніка. Губіцельнымі для Y. pestis з’яўляюцца высокая тэмпература, сонечнае святло і высыханне. Нагрэў да 60 ºС забівае дадзены мікраарганізм праз 1 гадзіну, да 100 ºС — за некалькі хвілін. Адчувальная да розных хімічных дэзінфектантаў.

Блыха Xenopsylla cheopis, заражаная бактэрыямі чумы (бачныя як цёмная маса).

Прыродным пераносчыкам чумы з’яўляецца блыха Xenopsylla cheopis, у наш час паразітуючая на грызунах, а ў Сярэднія вякі шырока распаўсюджаная і на людзях. Блыха можа заразіцца чумой як пры ўкусе хворай жывёліны, так і пры ўкусе чалавека, хворага септычнай формай чумы, калі развіваецца чумная бактэрыямія. Без сучаснага лячэння чума практычна заўсёды мае лятальны канец, а ў тэрмінальным перыядзе хваробы любая форма чумы ператвараецца ў септычную. Таму крыніцай заражэння ў Сярэднія вякі мог быць любы хворы чалавек.

У цыркуляцыю ўзбуджальнікаў чумы магла ўключацца і чалавечая блыха Pulex irritans, якая не пераходзіць на пацукоў і іншых грызуноў, але таксама здольная перадаваць чуму ад чалавека да чалавека.

Механізм заражэння чалавека наступны: у прадстраўніку інфіцыраванай блыхі чумныя бактэрыі размнажаюцца ў такой колькасці, што ўтвараюць літаральна корку (так званы «блок»), закрываючы сабой прасвет стрававода, прымушаючы заражаную блыху зрыгваць слізістую бактэрыяльную масу ў ранічку, утвораную ад укусу. Акрамя таго, заўважана, што заражаная блыха з-за таго, што глытанне адбываецца з цяжкасцю і ў страўнік трапляе значна менш звычайнага, вымушана кусаць часцей і піць кроў з большай жорсткасцю. Адна блыха можа за кароткі тэрмін заразіць да 11 гаспадароў.

Чорны пацук — пераносчык чумы і гаспадар блыхі Xenopsylla cheopis.

«Чумны блок» у заражанай блыхі Xenopsylla cheopis утвараецца не адразу, а праз 8 — 24 дзён. За гэты час блыха магла змяніць некалькі гаспадароў (не заражаючы іх) або, забіўшыся ў багаж або седлавую сумку, дабрацца да наступнага караван-сарая, дзе знаходзіла сабе новага гаспадара, і эпідэмія рабіла яшчэ адзін крок, прасоўваючыся з хуткасцю каля 4 км у суткі.

Прыродны гаспадар чумной блыхі — чорны пацук — таксама адрозніваецца высокай вынослівасцю і рухавасцю і здольны падарожнічаць на вялікія адлегласці ў харчовых запасах наступаючай арміі, фуражы або ежы гандляроў, перабягаючы ад дома да дома, а таксама абменьвацца паразітамі з мясцовым пацучынным насельніцтвам, працягваючы, такім чынам, эстафету хваробы.

Клінічная сімптаматыка

У сучаснай навуцы

Асноўны артыкул: Клінічная карціна чумы

Інкубацыйны перыяд пры чуме вар’іруе ад некалькіх гадзін да 9 сутак.

З улікам спосабу заражэння, лакалізацыі і распаўсюджанасці захворвання вылучаюць наступныя клінічныя формы чумы: скурную, бубонную, першасна-лёгачную, першасна-септычную, кішачную, другасна-септычную і скурна-нарыўную. Дзве апошнія формы ў цяперашні час сустракаюцца рэдка, а пры сярэдневяковых эпідэміях, калі практычна кожны выпадак чумы заканчваўся смерцю, — наадварот, часта.

Узбуджальнік пранікае праз пашкоджанні скуры ў выніку ўкусу блыхі або хворай чумой жывёлы, праз слізістую абалонку або паветрана-кропельным шляхам. Затым ён дасягае лімфатычных вузлоў, у якіх пачынае бурна размнажацца. Хвароба пачынаецца раптоўна: моцны галаўны боль, высокая тэмпература з дрыжыкамі, твар гіперэмаваны, затым ён цямнее, пад вачыма з’яўляюцца цёмныя кругі. Бубон (павялічаны запалёны лімфатычны вузел) з’яўляецца на другі дзень захворвання.

Лёгачная чума з’яўляецца найбольш небяспечнай формай захворвання. Яна можа ўзнікнуць альбо ў выніку ўскладнення бубоннай чумы, альбо пры заражэнні паветрана-кропельным шляхам. Хвароба таксама развіваецца бурна. Хворы лёгачнай чумой уяўляе выключную небяспеку для навакольных, так як з макротай выдзяляе вялікую колькасць узбуджальнікаў.

Палачка Y. pestis пры флюарэсцэнтнай мікраскапіі, 200-кратнае павелічэнне.

Бубонная форма чумы развіваецца пры пранікненні ўзбуджальніка ў кроў праз скуру. На першым жа абарончым рубяжы (у рэгіянальных лімфатычных вузлах) ён захопліваецца лейкацытамі. Чумныя палачкі прыстасаваны да размнажэння ў фагацытах. У выніку лімфатычныя вузлы губляюць сваю абарончую функцыю, ператвараючыся ў «фабрыку мікробаў». У самым лімфатычным вузле развіваецца востры запаленчы працэс, у які ўцягваюцца яго капсула і навакольныя тканіны. У выніку на другі дзень захворвання ўтвараецца буйное хваравітае ўшчыльненне — першасны бубон. Лімфагенна ўзбуджальнікі могуць пранікаць у бліжэйшыя лімфатычныя вузлы, фарміруючы другасныя бубоны першага парадку.

З бубона, які страціў здольнасць затрымліваць інфекцыю, узбуджальнікі паступаюць у кроў — развіваецца транзітарная бактэрыямія, якая, акрамя ўсяго іншага, робіць магчымым інфіцыраванне ўкусіўшых хворага блох і ўтварэнне эпідэмічных ланцугоў тыпу «чалавек — блыха — чалавек». Разбураючыся ў крыві, чумныя палачкі выдзяляюць таксіны, якія выклікаюць цяжкую інтаксікацыю, аж да інфекцыйна-таксічнага шоку. На фоне транзітарнай бактэрыяміі магчыма занясенне ўзбуджальніка ў аддаленыя лімфатычныя вузлы з фарміраваннем другасных бубонаў другога парадку. Парушэнне фактараў згортвання крыві за кошт рэчываў, якія выдзяляюцца бактэрыямі, спрыяе развіццю крывацёкаў, утварэнню гематом, якія маюць цёмна-бардовы колер.

Першасна-септычная чума таксама развіваецца пры пранікненні ўзбуджальніка ў кроў праз скуру, але пры высокай вірулентнасці ўзбуджальніка і/або нізкай супраціўляльнасці арганізма (у часы Чорнай смерці такая форма часта ўзнікала ў людзей пэўных генатыпаў, якіх чума сама ж і элімінавала) першасныя бубоны адсутнічаюць. Мінаючы рэгіянальныя лімфатычныя вузлы, мікраарганізмы адразу трапляюць у кроў і разносяцца па ўсіх органах.

Асабліва небяспечным з’яўляецца паражэнне лёгкіх. Мікробы і іх таксіны разбураюць сценкі альвеол. Хворы пачынае распаўсюджваць узбуджальніка чумы паветрана-кропельным шляхам. Першасна-лёгачная чума ўзнікае пры паветрана-кропельным шляху заражэння, яна характарызуецца тым, што першасны працэс развіваецца ў альвеолах. У клінічнай карціне характэрным з’яўляецца хуткае развіццё дыхальнай недастатковасці.

Кожная з клінічных формаў чумы мае свае асаблівасці. Прафесар Браўдэ так апісвае паводзіны і выгляд хворага бубоннай чумой у першыя дні захворвання:

Знешні выгляд хворага, яго паводзіны, стан псіхікі і маторыкі адразу ж звяртаюць на сябе ўвагу і паслужылі падставай для ўзнікнення народнага паняцця пра «ачумеласць». Рэзкая гіперэмія твару, яго азызласць, рэзкая гіперэмія слізістых вачэй («вочы раз'ятранага быка») і верхніх дыхальных шляхоў з невялікай іктэрычнасцю дапаўняюць карціну ўзбуджэння.

Твар хворага чумой атрымаў лацінскую назву facies pestica, па аналогіі з тэрмінам facies Hippocratica (маска Гіпакрата), якая азначае твар паміраючага чалавека.

Пры траплянні ўзбуджальніка ў кроў (з бубона або пры першасна-септычнай форме чумы) ужо праз некалькі гадзін пасля пачатку захворвання з’яўляюцца кровазліцці на скуры і слізістых абалонках.

У апісаннях XIV стагоддзя

Апісанне стану чумных хворых у эпоху другой эпідэміі дайшло да нас усё ў тым жа манускрыпце дэ Мюсі, «Гісторыі» Іаана Кантакузіна, Нікіфара Грыгары, Дыянісія Коле, арабскага гісторыка Ібн аль-Хаціба, Дэ Гіня, Джавані Бакача і іншых сучаснікаў.

Згодна з іх сцвярджэннямі, чума праяўлялася ў першую чаргу ў «бесперапыннай ліхаманцы» (febris continuae). Хворыя адрозніваліся павышанай раздражняльнасцю, біліся і трызнілі. Крыніцы, якія захаваліся, апавядаюць пра «хворых, якія шалёна гарлапаняць з вокнаў»: як мяркуе Джон Кэлі, інфекцыя паражала таксама цэнтральную нервовую сістэму. Узбуджэнне змянялася пачуццём прыгнечанасці, страху і тугі, болямі ў вобласці сэрца. Дыханне хворых было кароткім і перарывістым, часта змяняючыся кашлем з крывахарканнем або макротай. Мача і кал афарбоўваліся ў чорны колер, кроў цямнела да чарнаты, язык высыхаў і таксама пакрываўся чорным налётам. На целе ўзнікалі чорныя і сінія плямы (петэхіі), бубоны, карбункулы. Асабліва ўражваў сучаснікаў цяжкі пах, што ішоў ад хворых.

Частка аўтараў таксама кажа пра крывахарканне, якое разглядалася як прыкмета хуткай смерці. Шаліяк асабліва адзначаў гэты сімптом, называючы Чорную смерць «чумой з крывахарканнем».

У многіх выпадках чума працякала ў бубоннай форме, выкліканай уласна укусам заражанай блыхі. У прыватнасці, яна была характэрная для Крыма, дзе дэ Мюсі апісаў працяканне хваробы як такое, што пачыналася з колючых боляў, затым жару і нарэшце з’яўлення цвёрдых бубонаў у пахвіне і пад пахамі. Наступным этапам была «гніласная гарачка», якая суправаджалася галаўным болем і зацямненнем свядомасці, на грудзях з’яўляліся «пухліны» (карбункулы).

Падобныя сімптомы мела чума ў італьянскіх гарадах, але тут да вышэйпералічанага дадаваліся насавы крывацёк і свішчы. Пра крывахарканні італьянцы не згадваюць — выключэннем з’яўляецца адзіны рукапіс, вядомы дзякуючы Лудавіка Мураторы.

У Англіі чума часцей праяўлялася ў лёгачнай форме, з крывахарканнем і крывавай ірвотай, прычым хворы, як правіла, паміраў на працягу двух сутак. Тое ж самае адзначаюць нарвежскія хронікі, рускія летапісцы кажуць пра чорныя плямы на скуры і лёгачныя крывацёкі.

У Францыі, паводле запісаў Шаліяка, чума праяўлялася ў абедзвюх формах — у першы перыяд свайго распаўсюджвання (два месяцы) у асноўным у лёгкай форме, хворы паміраў на трэція суткі, у другі — у бубоннай, прычым час жыцця павялічваўся да пяці дзён.

Асаблівы жах наводзіла на сярэднявяковых людзей першасна-септычная чума, характэрная для Канстанцінопаля. Вонкава здаровы чалавек пры ёй гінуў у той жа дзень, так, малодшы сын імператара Іаана Кантакузіна, Андронік, згас на працягу трох гадзін.

Русскія летапісы кажуць пра ўласцівасць і прыкметы хваробы такім чынам:

«Раптам ударыць як нажом у сэрца, у лапатку або паміж плячыма; агонь палае ўнутры; кроў цячэ горлам; выступае моцны пот і пачынаюцца дрыжыкі. У іншых робяцца залозы, на шыі, сцягне, пад скулай, у пазусе або за лапаткай. Вынік адно: смерць непазбежная, хуткая, але пакутлівая. Не паспявалі хаваць целы; ледзьве дзесяць здаровых прыпадала на сто хворых; няшчасныя здыхалі без усялякай дапамогі. У адну магілу закопвалі сем, восем і больш трупаў. Многія дамы зусім апусцелі; у іншых засталося па адным немаўляці». Арыгінальны тэкст (руск.)   «Вдруг ударит как ножом в сердце, в лопатку или между плечами; огонь пылает внутри; кровь течет горлом; выступает сильный пот и начинается дрожь. У других делаются железы, на шее, бедре, под скулою, пазухою или за лопаткою. Следствие одно: смерть неизбежная, скорая, но мучительная. Не успевали хоронить тел; едва десять здоровых приходилось на сто больных; несчастные издыхали без всякой помощи. В одну могилу зарывали семь, восемь и более трупов. Многие домы совсем опустели; в иных осталось по одному младенцу»

Медыцынскія меры процідзеяння

Стан медыцыны ў Сярэднявякоўі

Асноўны артыкул: Сярэднявяковая медыцына

Ускрыццё трупа. Мініяцюра. Францыя, XV стагоддзе.

У часы Чорнай смерці медыцына ў хрысціянскай Еўропе знаходзілася ў глыбокім заняпадзе. Шмат у чым гэта было звязана з прымітыўна-рэлігійным падыходам да ўсіх сфер ведаў. Нават у адным з найбуйнейшых сярэдневяковых універсітэтаў — Парыжскім — медыцына лічылася другаснай навукай, бо ставіла сабе задачай «аздараўленне тленнага цела». Ілюстрацыяй таму з’яўляецца, між іншага, ананімная алегарычная паэма XIII стагоддзя пра «Вяселле Сямі Мастацтваў і Сямі Дабрадзейнасцяў». У гэтым творы Пані Граматыка выдае замуж сваіх дачок — Дыялектыку, Геаметрыю, Музыку, Рыторыку і Тэалогію, пасля чаго да яе прыходзіць Дама Фізіка (тагачасная назва медыцыны) і таксама просіць знайсці ёй мужа, атрымліваючы ад Граматыкі недвухсэнсоўны адказ: «Вы не з нашай сям’і. Нічым не магу вам дапамагчы».

Нейкі дапаможнік таго часу, аўтар якога застаўся невядомым, наказваў урачу пасля ўваходу ў дом пытацца ў сваякоў хворага, ці спавядаўся ён і ці прычасціўся ён святых тайн. Калі гэтага не было зроблена, хворы павінен быў выканаць свой рэлігійны доўг неадкладна або, прынамсі, паабяцаць гэта зрабіць, бо збаўленне душы лічылася важнейшым за выратаванне цела.

Хірургія лічылася занадта брудным рамяством, якім царкоўныя правілы не дазвалялі займацца святарам, нават тым, хто меў медыцынскую адукацыю, што азначала ў рэальным жыцці дакладны падзел у Еўропе прафесій таго, хто навучаўся ва ўніверсітэце антычнай медыцыне на ўрача (physician) і менш вучонага хірурга-практыка (surgeon), якія амаль заўсёды належалі да розных цэхаў. Анатаміраванне мёртвых ніколі не забаранялася, аднак рэальна распаўсюдзілася толькі з XIV—XV стст., пераважным заставалася тэарэтычнае вывучэнне анатоміі па кнігах Галена.

Таленавітыя медыкі пастаянна рызыкавалі трапіць у поле зроку інквізіцыі, але асаблівае абурэнне карумпаванай часткі духавенства выклікала тое, што ўрачы карысталіся аўтарытэтам і павагай у моцных свету гэтага, адцягваючы на сябе ўзнагароджанні і міласці. Адзін з медыкаў таго часу пісаў:

Клірыкі звычайна тоўпяцца каля галавы хворых, з усіх сіл стараючыся даказаць вялікую дзейснасць свайго ўмяшання, заклікаў да святых, рэліквій, асвячоных свечак, абедняў, міласціны, ахвяраванняў і іншага набожнага шарлатанства. Калі ўрачу ўдасца здабыць перамогу над хваробай, гэта прыпісваецца заступніцтву святых, абяцанням і малітвам клірыкаў. Надарыцца ж яму памерці, вінаваты ў гэтым, вядома ж, урачы.

Гіпотэзы пра прычыны чумы і прапанаваныя меры прафілактыкі

Што тычыцца тагачаснай навукі пра эпідэмічныя хваробы, у ёй змагаліся два асноўныя кірункі. Першы, звязаны з імем аднаго з апошніх атамістаў старажытнасці, Лукрэцыя Кара, лічыў прычынай іх узнікнення нейкія нябачныя воку «насенні хваробы», або драбнюткія хваробатворныя «жывёлкі» (Марк Варон), якія пранікалі ў арганізм здаровага чалавека пры кантакце з хворым. Гэтае вучэнне, якое атрымала ў далейшым назву вучэння пра кантагію (то бок «заражэнні»), у тыя часы атрымала сваё далейшае развіццё ўжо пасля адкрыцця ван Левенгука. Як сродак прафілактычнай барацьбы з чумой кантагіяністы прапаноўвалі ізаляцыю хворых і доўгія каранціны: «След выконваць, наколькі гэта магчыма, старанна пазбягаць публічных спрэчак, каб людзі не дыхалі адзін на аднаго і адзін чалавек не мог заразіць некалькіх. Таму варта заставацца ў адзіноце і не сустракацца з людзьмі, якія прыбылі з тых месцаў, дзе паветра атручана».

Аднак наяўнасць або адсутнасць нябачных «чумных жывёлак» здавалася досыць тэарэтычнай; тым больш для ўрачоў таго часу прывабнай здавалася тэорыя «міязмаў», створаная вялікімі розумамі старажытнасці — Гіпакратам і Галенам — і развітая затым «шэйхам урачоў» Авіцэнам. У кароткім выкладзе сутнасць тэорыі можна звесці да атручвання арганізма нейкім ядавітым рэчывам («пнеўмай»), якое выдзяляецца з зямных нетраў. У аснове яе ляжала цалкам здаровае назіранне пра згубнасць для людзей выпарэнняў балот і іншых «нездаровых месцаў» і прыхільнасць пэўных захворванняў да пэўных геаграфічных пунктаў. Адсюль, на думку «міязматыкаў», вецер здольны разносіць ядавітыя выпарэнні на вялікія адлегласці, прычым яд можа як утрымлівацца ў паветры, так і атручваць сабой ваду, ежу і прадметы побыту. Другаснай крыніцай міязмаў становіцца хворае або мёртвае цела, што «пацвярджалася» падчас чумной эпідэміі цяжкім пахам, які суправаджаў захворванне, і трупным смуродам. Зрэшты, і тут лекары разыходзіліся ў разуменні, адкуль бяруцца ядавітыя выпарэнні. Калі старажытныя без ваганняў лічылі іх прычынай «тэлурычныя» (то-бок глебавыя) выдзяленні, у звычайным стане бяспечныя, якія ператварае ў смяротны яд балотнае гніенне, у Сярэднія вякі з’явіліся меркаванні пра касмічнае ўздзеянне на працэс узнікнення «міязмаў», прычым у якасці галоўнага віноўніка выступала планета Сатурн, якая атаясамлівалася з апакаліптычным вершнікам-Смерцю. На думку «міязматыкаў», прыліўнае ўздзеянне планеты абуджае ядавітыя выпарэнні балот.

Наяўнасць міязма вызначалася пахам, але пра тое, якога тыпу павінен быць пах чумы, меліся дыяметральна супрацьлеглыя меркаванні. Так, захаваліся ўспаміны пра «вецер, які даносіў пах нібы з ружовага саду», пасля чаго ў бліжэйшым горадзе, вядома ж, пачалася эпідэмія. Але значна часцей чуме прыпісвалі пахі рэзкія і цяжкія, так, у Італіі лічылі прычынай эпідэміі велізарнага кіта, выкінутага хвалямі на бераг і «які распаўсюдзіў вакол сябе нясцерпны смурод».

Для барацьбы з эпідэміяй прапаноўвалася некалькі простых сродкаў:

• Уцячы з заражанай мясцовасці і ў бяспецы чакаць канца эпідэміі. Менавіта адсюль бярэ свой пачатак знакамітая сярэдневяковая прыказка «далей, даўжэй, хутчэй», прыдуманая, па паданні, знакамітым персідскім філосафам і ўрачом Абу Бакрам Ар-Разі. Уцякаць патрабавалася як мага далей, як мага хутчэй і заставацца далёка ад заражанай мясцовасці дастаткова доўга, каб канчаткова ўпэўніцца, што небяспека мінула. Лекары раілі перабрацца ў «сціплы домік [у вёсцы], які не паддаецца волкасці, удалечыні ад могілак, жывёльных магільнікаў і бруднай вады, а таксама ад агародаў, дзе расце цыбуля-парэй, капуста ці іншыя расліны, на якіх маюць звычку асядаць чумныя міязмы»;
• Ачышчэнне паветра ў заражанай мясцовасці або доме. З гэтай мэтай праз горад гналі статкі, каб дыханне жывёл ачысціла атмасферу (адзін са спецыялістаў таго часу прыпісваў падобную здольнасць коням і таму настойліва раіў сваім пацыентам на час эпідэміі перабірацца ў стайні). Ставілі сподачкі з малаком у пакой памерлага, каб такім чынам паглынаць заразу. З той жа мэтай у дамах разводзілі павукоў, здольных, паводле пераканання таго часу, адсарбаваць разліты ў паветры яд. Для таго каб разагнаць заражанае паветра, званілі ў званы і палілі з гармат. У пакоях з той жа мэтай выпускалі лётаць маленькіх птушачак, каб яны ўзмахамі крылаў праветрывалі памяшканне.
• Індывідуальная абарона, якая разумелася як стварэнне нейкага буфера паміж чалавекам і заражаным асяроддзем. Улічваючы тое, што эфектыўнасць такой буфернай абароны можна было вызначыць выключна з дапамогай уласнага нюху, яна лічылася добрай, калі ўдавалася цалкам знішчыць або па меншай меры аслабіць «чумны пах». Па гэтай прычыне рэкамендавалася насіць з сабой і часта нюхаць кветкавыя букеты, бутэлечкі з духамі, духмяныя травы і ладан. Раілі таксама наглуха зачыняць вокны і дзверы, зачыняць вокны прасякнутай воскам тканінай, каб не дапусціць пранікнення ў дом заражанага паветра. Аднак часам прапаноўвалася забіваць чумное злавонне злавоннем яшчэ больш жорсткім — рэцэпты такога роду былі часам прадыктаваныя адчаем і бездапаможнасцю. Так, крымскія татары раскідвалі па вуліцах сабачыя трупы, еўрапейскія ўрачы раілі трымаць у дамах казлоў. Даваліся нават рэкамендацыі доўга затрымлівацца ў прыбіральні, удыхаючы тамтэйшыя водары, паколькі былі назіранні таго, што чысцільшчыкі прыбіральняў менш пакутуюць ад эпідэміі. Падобная прапанова выклікала, зрэшты, пратэст ужо ў тагачасных спецыялістаў, якія ўказвалі, што падобнае «агідна ў звычайнай сітуацыі, і цяжка чакаць, каб яно дапамагло падчас эпідэміі».

Лекары рэкамендавалі ўстрымлівацца ад спажывання хатняй і дзікай вадаплаўнай птушкі, харчавацца супамі і булёнамі, не спаць пасля світання і, нарэшце, устрымлівацца ад інтымных зносін з жанчынамі, а таксама (памятаючы пра тое, што «падобнае прыцягвае падобнае») устрымлівацца ад думак пра смерць і страху перад эпідэміяй і ў што б там ні стала захоўваць бадзёры настрой духу.

Лячэнне

Лепшыя розумы сярэдневякоўя не мелі ілюзій адносна магчымасці лячэння чумных хворых. Арсенал сярэдневяковага ўрача, які ўключаў лекі на расліннай ці жывёльнай аснове, а таксама хірургічныя інструменты, быў абсалютна бяссільны супраць эпідэміі. «Бацька французскай хірургіі» Гі дэ Шаліяк называў чуму «абразлівай хваробай», супраць якой урачэбнае саслоўе не магло нічога супрацьпаставіць. Франка-італьянскі ўрач Раймонд Шален ды Вінарыа не без горкага цынізму заўважаў, што «не можа асуджаць урачоў, якія адмаўляюцца дапамагаць зачумленым, бо ніхто не жадае ісці следам за сваім пацыентам». Акрамя таго, з узмацненнем эпідэміі і ростам страху перад чумой усё больш медыкаў стараліся таксама знайсці выратаванне ва ўцёках, хоць гэтаму можна супрацьпаставіць і сапраўдныя выпадкі адданасці сваёй справе. Так, Шаліяка, па яго ўласным прызнанні, ад уцёкаў утрымаў толькі «страх перад ганьбай», ды Вінарыа ж, насуперак уласнай парадзе, заставаўся на месцы і памёр ад чумы ў 1360 годзе.

Аптэка. Мініяцюра з Tacuinum sanitatis — сярэдневяковага трактата пра здароўе. XIV стагоддзе.

Клінічная карціна чумы, з пункту гледжання медыцыны XIV стагоддзя, выглядала наступным чынам: міязмы, пранікнуўшы ў арганізм, нараджаюць у вобласці сэрца запоўнены ядам бубон або фурункул, які, затым, прарваўшыся, атручвае кроў.

Спробы лячэння, хаця і вельмі малаэфектыўныя, усё ж рабіліся. Шаліяк раскрываў чумныя бубоны і прыпякаў іх распаленай качаргой. Чуму, якую разумелі як атручванне, спрабавалі лячыць існуючымі на той момант проціяддзямі, у прыватнасці, «французскім тарыякам», да бубонаў прыкладалі высушаныя шкуркі жаб і яшчарак, здольных, паводле распаўсюджанага ў тыя часы пераканання, выцягваць з крыві яд, з той жа мэтай ужывалі каштоўныя камяні, у прыватнасці, размолаты ў парашок смарагд.

У XIV стагоддзі, калі навука яшчэ цесна перапляталася з магіяй і акультызмам, а многія аптэкарскія рэцэпты складаліся па правілах «сімпатыі», то бок уяўнай сувязі чалавечага цела з тымі ці іншымі аб’ектамі, падзейнічаўшы на якія, быццам бы можна было лячыць хваробу, шматлікімі былі выпадкі шарлатанства або дзеянняў пад афектам, якія прыводзілі да самых недарэчных вынікаў. Так, прыхільнікі «сімпатычнай магіі» спрабавалі «выцягнуць» хваробу з дапамогай моцных магнітаў. Вынікі такога «лячэння» невядомыя, але наўрад ці яны былі здавальняючымі.

Найбольш разумным уяўлялася падтрымліваць сілы хворага добрым харчаваннем і ўмацоўваючымі сродкамі і чакаць, кб сам арганізм адолеў хваробу. Але выпадкі ачуньвання падчас эпідэміі Чорнай смерці былі адзінкавымі і амаль усе прыйшліся на канец эпідэміі.

Чумныя дактары

Асноўны артыкул: Чумны доктар

Доктар Шнабель фон Ром («Доктар Дзюба з Рыма»), гравюра Поля Фюрста, 1656.

У гэтых умовах сеньёры або гарады аплачвалі паслугі адмысловых «чумных дактароў», у абавязкі якіх уваходзіла заставацца ў горадзе да канца эпідэміі і лячыць тых, хто стаў яе ахвярай. Як правіла, за гэтую няўдзячную і вельмі небяспечную працу браліся пасрэдныя медыкі, няздольныя знайсці сабе лепшай працы, або маладыя выпускнікі медыцынскіх факультэтаў, якія спрабавалі здабыць сабе імя і стан хуткім, але вельмі рызыкоўным шляхам.

Лічыцца, што першых чумных дактароў наняў папа Клімент VI, пасля чаго гэтая практыка стала прымяняцца па ўсёй Еўропе.

Для абароны ад «міязмаў» чумныя дактары насілі знакамітую дзюбатую маску (адсюль іх мянушка падчас эпідэміі — «дзюбатыя ўрачы» (фр.: docteurs à bec)). Маска, якая спачатку закрывала толькі твар, але пасля вяртання чумы ў 1360 годзе пачала цалкам пакрываць галаву, рабілася са шчыльнай скуры са шкельцамі для вачэй, а ў дзюбу закладаліся кветкі і травы — ружовыя пялёсткі, размарын, лаўр, ладан і г. д., якія павінны былі абараняць ад чумных «міязмаў». Каб не задушыцца, у дзюбе прарабляліся дзве невялікія адтуліны. Шчыльны касцюм, як правіла, чорнага колеру, таксама рабіўся са скуры або васкаванай тканіны, складаўся з доўгай кашулі, якая спускалася да пят, штаноў і высокіх ботаў, а таксама пары пальчатак. У рукі чумны доктар браў доўгую палку — яе выкарыстоўвалі для таго, каб не дакранацца да пацыента рукамі і, акрамя таго, разганяць на вуліцы паквольных разявак, калі такія з’яўляліся. Гэты папярэднік сучаснага процічумнага касцюма ратаваў не заўсёды, і многія ўрачы гінулі, спрабуючы аказаць дапамогу сваім пацыентам.

У якасці дадатковай абароны чумным дактарам рэкамендавалі «добры глыток віна са спецыямі»; як часта бывае ў гісторыі, трагедыю суправаджаў фарс: захаваўся характэрны анекдот пра групу кёнігсбергскіх дактароў, якія, трохі перастараўшыся ў плане дэзінфекцыі, былі арыштаваныя за п’яны дэбош.

Адміністрацыйныя меры процідзеяння

«Венецыянцы як свінні, зачапі адну, усе згрудзяцца разам і кінуцца на крыўдзіцеля», — адзначаў храніст. Сапраўды, Венецыя на чале з дожам Андрэа Дандала была першай, і нейкі час адзінай з еўрапейскіх краін, якая здолела арганізаваць сваіх грамадзян, каб пазбегнуць хаосу і марадзёрства, і разам з тым, наколькі тое было магчыма, процідзейнічаць разгулу эпідэміі.

Перш за ўсё, 20 сакавіка 1348 года, загадам венецыянскага савета, у горадзе была арганізавана спецыяльная санітарная камісія з трох венецыянскіх дваран. Караблі, якія ўваходзілі ў гавань, загадана было ставіць на надгляд, і, калі былі знойдзены «замежнікі, якія хаваюцца», хворыя на чуму або мерцвякі, — неадкладна спальваць карабель. Для пахавання памерлых быў адведзены адзін з астравоў у венецыянскай лагуне, прычым магілы загадана было капаць на глыбіню не менш за паўтара метра. Пачынаючы з 3 красавіка і да канца эпідэміі, дзень у дзень спецыяльныя пахавальныя каманды павінны былі праплываць па ўсіх венецыянскіх каналах, крыкам «Мёртвыя целы!», патрабуючы ад насельніцтва выдаваць ім сваіх памерлых для пахавання. Адмысловыя каманды для збору трупаў дзень пры дні павінны былі наведваць усе бальніцы, багадзельні і проста збіраць памерлых на вуліцах. Любому венецыянцу належала апошняе слова на дарогу ад мясцовага святара і пахаванне на чумным востраве, які атрымаў назву Лазарэта — як мяркуе Джон Кэлі, па імені бліжэйшай царквы Святой Панны Назарэтскай, па здагадцы Іагана Нола — ад манахаў Святога Лазара, якія хадзілі за хворымі. Тут жа праходзілі саракадзённы каранцін тыя, хто прыбылі з Усходу або з зачумленых месцаў, тут жа на працягу сарака дзён павінны былі заставацца іх тавары — тэрмін быў абраны ў памяць пра саракадзённае знаходжанне Хрыста ў пустыні (адсюль і паходзіць назва «каранцін» — ад італьянскага quaranta, «сорок»).

Для падтрымання парадку ў горадзе забаронены быў гандаль віном, зачыненыя ўсе тракціры і таверны, любы гандляр, злоўлены на месцы злачынства, губляў свой тавар, пры гэтым належала неадкладна выбіваць днішчы ў бочках і зліваць іх змесціва прама ў каналы. Забараняліся азартныя гульні, вытворчасць ігральных костак (праўда, рамеснікі змаглі абысці гэтую забарону, надаючы косткам форму малітоўнага ружанца). Зачыняліся публічныя дамы, сваіх палюбоўніц мужчынам належала альбо неадкладна адпраўляць прэч, альбо гэтак жа неадкладна браць замуж. Каб зноў насяліць апусцелы горад, былі адкрыты даўгавыя турмы, памякчана заканадаўства аб даўгавых выплатах, уцекачам-даўжнікам абяцана прабачэнне, калі яны пагодзяцца пакрыць адну пятую неабходнай сумы.

З 7 жніўня, каб пазбегнуць магчымай панікі, забараняліся жалобныя адзенні і часова адмяняўся старадаўні звычай выстаўляць труну з памерлым каля парога хаты, аплакваючы яго ўсёй сям’ёй на вачах у мінакоў. Нават у той час, калі эпідэмія дасягнула свайго максімуму і смяротнасць складала 600 чалавек у суткі, дож Андрэа Дандала і Вялікі Савет заставаліся на месцах і працягвалі працаваць. 10 ліпеня ўцёкшым з горада чыноўнікам было загадана на працягу наступных васьмі дзён вярнуцца ў горад і аднавіць працу, непадпарадкаваўшымся пагражалі звальненнем. Усе гэтыя меры сапраўды дабратворна паўплывалі на парадак у горадзе, і ў далейшым вопыт Венецыі перанялі ўсе еўрапейскія дзяржавы.

Чума ў афіцыйнай і народнай рэлігіі

Каталіцкая царква і чума

Папа Клімент VI.
Паясная выява на камеі

З пункту гледжання Рымска-Каталіцкай Царквы, прычыны эпідэміі былі ясныя — пакаранне за чалавечыя грахі, адсутнасць любові да блізкіх, пагоню за свецкімі спакусамі пры поўным забыцці духоўных пытанняў. У 1347 годзе, з пачаткам эпідэміі, царква, а пасля яе і народ, былі ўпэўнены, што надыходзіць канец свету і збываюцца прароцтвы Хрыста і апосталаў. У вайне, голадзе і хваробе бачылі вершнікаў Апакаліпсісу, прычым менавіта чума павінна была выканаць ролю вершніка, чый «конь бледны і імя яму — Смерць». З чумой спрабавалі змагацца з дапамогай малебнаў і хросных ходаў, так, кароль Швецыі Магнус II, калі небяспека падступіла да яго сталіцы, узначаліў хросны ход басанож з непакрытай галавой, молячы аб адводзе бедства. Цэрквы былі запоўнены вернікамі. Як лепшы сродак для ўжо захварэлых або для таго, каб пазбегнуць заражэння, царква рэкамендавала «страх Божы, бо Усявышні адзін можа адвесці чумныя міязмы». Апекуном чумных хворых лічыўся Святы Себасцьян, з ім таксама было звязана павер’е пра спыненне чумы ў адным з гарадоў, калі ў мясцовай царкве быў пабудаваны і асвячоны прыдзел, дзе ўсталявалі статую гэтага святога.

З вуснаў у вусны перадаваўся расказ пра тое, што вослік, які вёз у Месіну, дзе пачалася эпідэмія, статую Святой Дзевы, раптам спыніўся і ніякімі высілкамі не ўдалося зрушыць яго з месца. Яшчэ з пачаткам эпідэміі, калі жыхары Месіны сталі прасіць у катанійцаў для выратавання ад гібелі даслаць ім мошчы Святой Агаты, епіскап Катанніі Герардус Орта пагадзіўся быў гэта зрабіць, але таму запрацівіліся яго ўласныя прыхаджане, пагражаючы смерцю, калі ён вырашыць пакінуць горад без абароны. «Што за глупства, — абураўся фра Мікеле, — Калі б святая Агата хацела ў Месінy, яна сама б пра тое сказала!» У рэшце рэшт, супраціўныя бакі прыйшлі да кампрамісу, дамовіўшыся, што патрыярх здзейсніць крапленне святой вадой, у якой была абмыта ра́ка Святой Агаты. У выніку сам біскуп памёр ад чумы, хвароба ж працягвала заваёўваць усё новыя і новыя прасторы.

У падобных умовах жыццёва важным станавілася пытанне — што выклікала Божы гнеў і якім чынам уміласцівіць Усявышняга, каб мор спыніўся раз і назаўсёды. У 1348 годзе прычыну няшчасця бачылі ў новай модзе на боты з доўгімі высока загнутымі насамі, якія асабліва абурылі Бога.

Святары, якія прымалі апошнюю споведзь у паміраючых, станавіліся частымі ахвярамі чумы, таму ў разгар эпідэміі ў частцы гарадоў ужо немагчыма было знайсці нікога, здольнага здзейсніць таінства саборавання або прачытаць адыходную над нябожчыкам. Баючыся заражэння, святары і манахі таксама спрабавалі абараніць сябе, адмаўляючыся набліжацца да хворых і, замест гэтага, праз спецыяльную «чумную шчыліну» ў дзвярах падаючы ім хлеб для прычасці на лыжцы з доўгай ручкай ці праводзячы сабораванне з дапамогай палкі з канцом, змочаным у ялеі. Увогуле, вядомыя былі і выпадкі падзвіжніцтва, так, паводле падання, на гэты час прыпадае гісторыя пустэльніка па імені Рох, які самааддана даглядаў хворых, пазней кананізаванага Каталіцкай царквой.

У 1350 годзе, у самы разгар эпідэміі, папа Клімент VI абвясціў чарговы Святы год, спецыяльнай булай загадаўшы анёлам неадкладна дастаўляць у рай любога, хто памрэ на дарозе ў Рым або жа вяртаючыся дадомуШаблон:Няма ак. Сапраўды, на Вялікдзень ў Рыме сабралася каля 1 млн. 200 тыс. паломнікаў, якія шукалі абароны ад чумы, на Троіцу да іх далучыўся яшчэ мільён, пры тым што ў гэтай масе чума лютавала з такой жорсткасцю, што дадому вярнулася наўрад ці дзесятая частка. За адзін толькі год прыбытак рымскай курыі ад іх ахвяраванняў склаў астранамічную суму ў 17 мільёнаў флорынаў, што падштурхнула тагачасных дасціпнікаў адпусціць з’едлівы жарт: «Гасподзь не жадае смерці грэшніка. Няхай сабе жыве і плаціць далей».

Сам папа Клімент VI у гэты час знаходзіўся ўдалечыні ад ахопленага чумой Рыма, у сваім авіньёнскім палацы, па парадзе асабістага ўрача — Гі дэ Шаліяка, выдатна разумеўшага небяспеку заражэння, не падпускаючы да сябе нікога і пастаянна падтрымліваючы агонь у дзвюх жароўнях, справа і злева ад сваёй персоны. Аддаючы належнае забабонам часу, папа не расставаўся з «чароўным» смарагдам, устаўленым у пярсцёнак, «які, быўшы звернуты на поўдзень, аслабляў дзеянне чумнага яду, быўшы звернуты да ўсходу, памяншаў небяспеку заражэння».

Падчас эпідэміі цэрквы і манастыры казачнаШаблон:Колькі абагаціліся; жадаючы пазбегнуць смерці, прыхаджане аддавалі апошняе, так што спадчыннікам памерлых заставаліся крохі, і некаторым муніцыпалітэтам давялося сваім указам абмежаваць памер добраахвотных дароў. Аднак жа з-за страху перад хваробай манахі не выходзілі вонкі, і паломнікам заставалася складаць прынесенае перад варотамі, адкуль яно забіралася па начах.

У народзе мацнелі нараканні, расчараваныя ў магчымасцях афіцыйнай царквы абараніць сваіх «авечак» ад чумы, свецкі люд стаў задавацца пытаннем, ці не грахі царкоўнікаў выклікалі Божы гнеў. Успаміналіся і ўжо ўслых расказваліся гісторыі пра распусту, інтрыгі і нават забойствы, што адбываліся ў кляштарах, пра сіманію святароў. Гэтыя настроі, якія былі вельмі небяспечнымі для царквы, у канчатковым выніку выліліся ў магутныя ератычныя рухі наступных часоў, у прыватнасці, у рух флагелантаў.

Флагеланцтва

Асноўны артыкул: Флагеланцтва

Флагеланты падчас каяння. Выява з Прыгожага часаслова герцага Берыйскага. Цмок уверсе сімвалізуе сатану.

Секта флагелантаў (бічуючыхся) узнікла, паводле розных звестак, у сярэдзіне XIII—XIV стагоддзяў, калі вестка пра чарговую катастрофу або бедства выклікала рэлігійны экстаз у гарадскога натоўпу, які стараўся з дапамогай аскезы і ўтаймавання плоці дамагчыся міласці Стваральніка і спыніць або прадухіліць голад ці эпідэмію, але, так ці інакш, дакладна ўстаноўлена, што ў гады Чорнай смерці гэты рух дасягнуў небывалага размаху.

Флагеланты запэўнівалі, быццам на алтар царквы Святога Пятра ў Іерусаліме аднойчы ўпала мармуровая таблічка з пасланнем ад самога Хрыста, які, строга папракаючы грэшнікаў у невыкананні пятнічнага паста і «святой нядзелі», абвяшчае ім у якасці пакарання пачатак чумной эпідэміі. Божы гнеў быў настолькі вялікі, што ён меў намер увогуле сцерці чалавецтва з твару Зямлі, але змякчыўся, дзякуючы маленням святых Дамініка і Стэфана, даючы аблудным апошні шанц. Калі ж чалавецтва будзе ўпарціцца і далей, паведамляла нябеснае пісьмо, наступнымі карамі будуць нашэсце дзікіх звяроў і набегі язычнікаў.

Члены секты, рухомыя адзіным імкненнем падвергнуць сваю плоць выпрабаванням, параўнальным з тымі, якім падвяргаўся перад распяццем Хрыстос, аб’ядноўваліся ў групы да некалькіх тысяч чалавек, узначаленыя адзіным кіраўніком, і вандравалі з горада ў горад, запаланіўшы сабой, у прыватнасці, Швейцарыю і Германію. Відавочцы апісваюць іх як манаскіх асоб, апранутых у чорныя плашчы і капюшоны, з нізка насунутымі на вочы лямцавымі шапкамі і спінамі «ў рубцах і струпах запечанай крыві».

Спыніць эпідэмію рэлігійны фанатызм флагелантаў, вядома ж, не мог, больш за тое, вядома, што менавіта яны прынеслі з сабой чуму ў Страсбург, да таго часу яшчэ не закрануты морам.

Як усе рэлігійныя фанатыкі свайго часу, флагеланты ў кожным з гарадоў, у якім з’яўляліся, патрабавалі пагалоўнага знішчэння яўрэяў як «ворагаў Хрыста», і ўжо гэта выклікала недавер і асцярогі папы Клімента VI — але значна горш, з пункту гледжання пануючай царквы, было тое, што секта бічуючыхся, быўшы падкрэслена свецкай — у ёй не было ніводнага святара, — прэтэндавала на непасрэдныя зносіны з Богам, адмаўляючы складаную абраднасць і іерархію каталіцызму, прапаведуючы самастойна і гэтак жа самавольна прымаючы адзін у аднаго таінства споведзі і адпускаючы грахі.

Папа Клімент быў занадта разумны і асцярожны, каб прама забараніць флагеланцтва, — рызыкуючы, такім чынам, выклікаць бунт і нянавісць народных мас. І ён паступіў разважліва, паставіўшы іх пад начальства царкоўных іерархаў, прадпісваючы займацца аскезай і самабічаваннем выключна паасобку, у сябе дома і толькі з блаславення асабістага духоўніка, пасля чаго флагеланцтва, як масавая рэлігійная плынь, практычна спыніла сваё існаванне. Неўзабаве пасля заканчэння эпідэміі гэта секта, як арганізаваная структура, цалкам знікла.

Б’янкі

Асноўны артыкул: Б’янкі (секта)

Б’янкі. Выява XVI стагоддзя.

Менш вядомай разнавіднасцю фанатыкаў, якія спрабавалі спыніць чуму подзвігамі ў імя веры, былі «апраненыя ў белае» (лац.: albati), таксама вядомыя пад сваёй італьянскай назвай bianchi. Часам іх лічаць умеранай часткай флагелантаў.

Паводле міфалогіі гэтай секты, усё пачалося з таго, што нейкі селянін напаткаў ў полі Хрыста, які, застаўшыся непазнаным, папрасіў у таго хлеба. Селянін выбачыўся, патлумачыўшы, што хлеба ў яго больш не засталося, але Хрыстос папрасіў яго паглядзець у сумцы, дзе, да немалога здзіўлення яе ўладальніка, хлеб выявіўся ў недатыкальнасці. Далей Хрыстос адправіў селяніна да калодзежа, каб размачыць хлеб у вадзе. Селянін запярэчыў, што калодзежаў у гэтай мясцовасці няма, але ўсё ж такі падпарадкаваўся, і, вядома ж, калодзеж сам сабой з’явіўся ў названым месцы. Але каля калодзежа стаяла Багародзіца, яна адправіла селяніна назад, загадаўшы перадаць Хрысту, што «яго маці забараняе размочваць хлеб». Селянін выканаў даручэнне, на што Хрыстос заўважыў, што «яго маці заўсёды на баку грэшнікаў», і растлумачыў, што, калі б хлеб быў размочаны, загінула б усё насельніцтва Зямлі. Але цяпер ён гатовы памілаваць заняпалых і просіць намачыць толькі трэць хлеба, што пацягне за сабой смерць траціны насельніцтва хрысціянскага свету. Селянін выканаў загад, пасля чаго пачалася эпідэмія, спыніць якую можна, толькі апрануўшыся ў белае, молячыся і аддаючыся посту і пакаянню.

Іншы варыянт той жа легенды апавядаў, што селянін ехаў верхам на быку і раптам нейкім цудам быў перанесены ў «аддаленае месца», дзе яго чакаў анёл з кнігай у руцэ, які загадаў селяніну прапаведаваць пра неабходнасць пакаяння і нашэння белай вопраткі. Астатнія ўказанні, неабходныя для таго, каб змякчыць Божы гнеў, павінны былі быць знойдзены ў кнізе.

Шэсці б’янкі збіралі ў гарадах не меншыя натоўпы, чым шэсці іх больш радыкальна настроеных сабратаў. Апраненыя ў белае, са свечкамі і крыжамі ў руках, яны рухаліся, спяваючы малітвы і псалмы, молячы аб «міласці і свеце», прычым узначальвала сабой працэсію абавязкова жанчына, якая ішла паміж двума маленькімі дзецьмі.

Аднак і гэтыя далёкія папярэднікі рэфармацыі выклікалі сабой незадаволенасць пануючай царквы, паколькі прама папракалі яе ў здзірстве, карысталюбстве і забыцці запаведзей Божых, за што Гасподзь і пакараў свой народ эпідэміяй. Б’янкі патрабавалі ад першасвятара добраахвотна адмовіцца ад прастола, саступіўшы яго «жабрачаму папу», з гэтым патрабаваннем іх кіраўнік, які называў сябе Янам Хрысціцелем, адправіўся ў Рым, дзе, па загадзе папы, скончыў жыццё на вогнішчы; гэты ж лёс чакаў другога кіраўніка секты, які спрабаваў падняць паўстанне супраць Святога Прастола. Секта была афіцыйна забаронена.

Харэаманія

Асноўны артыкул: Харэаманія

Калі секты флагелантаў і «апраненых ў белае», пры ўсім фанатызме сваіх паслядоўнікаў, усё ж такі складаліся з людзей у здаровым розуме, харэаманія, або апантанасць танцам, была, з вялікай ступенню імавернасці, тыповым масавым псіхозам, характэрным, зрэшты, для Сярэдніх вякоў.

Пітэр Брэйгель мал. «Апантаныя скокамі».

Ахвяры харэаманіі без усякай бачнай прычыны пачыналі скакаць, крычаць і здзяйсняць недарэчныя рухі, сапраўды нагадвалі сабой нейкі ўтрапёны танец. Апантаныя збіваліся ў натоўпы да некалькіх тысяч чалавек; бывала, што гледачы, якія да пэўнага моманту проста глядзелі на тое, што адбываецца, самі далучаліся да бурлівага натоўпу, не ў сілах спыніцца. Самастойна спыніць скокі апантаныя не маглі і часцяком пакрывалі адлегласць да суседняга горада або вёскі, лямантуючы і скачучы. Затым яны падалі на зямлю ў поўнай знямозе і засыналі на месцы.

Пасля гэтага псіхоз часам заканчваўся, але часам ён працягваўся на працягу некалькіх дзён ці нават тыдняў. Апантаных харэаманіяй адчытвалі ў цэрквах, крапілі святой вадой, бывала, калі іншыя сродкі былі вычарпаны, гарадскія ўлады наймалі музыкаў, каб тыя падыгрывалі шалёным скокам і тым самым хутчэй даводзілі хворых імі да знямогі і сну.

Выпадкі такога роду былі вядомыя і да эпідэміі Чорнай смерці, але, калі раней яны былі адзінкавымі, па заканчэнні эпідэміі Чорнай смерці харэаманія прыняла страшэнны размах, буйныя натоўпы налічвалі часам да некалькіх тысяч чалавек. Мяркуецца, што такім чынам вылівалася нервовае ўзрушэнне і жах, выкліканыя эпідэміяй. Харэаманія лютавала ў Еўропе ў XIV—XV стагоддзях, а затым знікла.

Стаўленне знешніх гледачоў да апантаных харэаманіяй было неадназначным, так, у сярэдневяковых хроніках можна знайсці і намёкі, быццам гаворка ішла пра прафесійных жабракоў, якія атрымлівалі па заканчэнні прадстаўлення шчодрую міласціну, дзеля чаго, уласна, усё і задумвалася. Іншыя аўтары схіляліся да думкі пра апантанасць чортам, лічачы экзарцызм адзіным лекам для падобнага. У хроніках зафіксаваны выпадкі, калі масаваму танцу аддаваліся цяжарныя жанчыны, або пра тое, што многія танцоры, калі прыступ заканчваўся, паміралі або ўсё далейшае жыццё пакутавалі цікам або трэмарам канечнасцяў.

Сапраўдныя прычыны і механізм праходжання харэаманіі застаюцца невядомымі да сённяшняга часу.

Народныя прымхі, звязаныя з эпідэміяй

Процічумны амулет пачатку XVII стагоддзя, Англія. Сучасная рэканструкцыя.

У расстроеным уяўленні людзей, якія з дня ў дзень чакалі смерці, прывіды, здані і, нарэшце, «знакі» з’яўляліся ў любой самай неістотнай падзеі. Так, расказвалі пра слуп святла ў снежні 1347 года, які на працягу гадзіны стаяў пасля заходу сонца над папскім палацам, камусьці здавалася, што са свежанарэзанага каравая хлеба капае кроў, папярэджваючы пра бяду, якую засталося ўжо нядоўга чакаць. Расстроенаму ўяўленню людзей ужо падчас эпідэміі з’яўляліся неверагодныя рэчы — так, фра Мікеле П’яца, летапісец сіцылійскай чумы, з поўным даверам пераказвае гісторыю пра чорнага сабаку з мячом у пярэдняй лапе, які, уварваўшыся ў месінскую царкву, учыніў там разгром, рассякаючы ў кавалкі святыя пасудзіны, свечкі і свяцільнікі на алтары.

Так, у славянскіх землях голыя жанчыны ноччу абворвалі вёску наўкола, прычым падчас здзяйснення абраду ніхто іншы з жыхароў не мог пакінуць свой дом. Саамы песнямі і заклінаннямі адсылалі чуму ў «жалезныя горы», прычым для зручнасці перамяшчэння яе забяспечвалі коньмі і павозкай. Пудзіла, якое адлюстроўвала чуму, спальвалі, тапілі, замуроўвалі ў сцены, пракліналі і адлучалі ў цэрквах.

Чуму спрабавалі адхіліць з дапамогай амулетаў і заклінанняў, прычым ахвярамі такіх забабонаў станавіліся нават царкоўнаслужыцелі, якія ўпотай насілі на шыі, разам з крыжам, сярэбраныя шарыкі, запоўненыя «вадкім срэбрам» — ртуццю, або ж мяшочкі з мыш'яком. Страх перад гібеллю ад чумы прыводзіў да таго, што народныя забабоны пранікалі нават у царкву, атрымліваючы афіцыйнае адабрэнне духоўных уладаў, — так, у некаторых гарадах Францыі (напрыклад, у Манпелье) практыкаваўся цікавы абрад — доўгай ніткай вымяралі гарадскую сцяну, затым гэта нітка выкарыстоўвалася ў якасці кнота для гіганцкай свечкі, якая запальвалася на алтары.

І, нарэшце, мяркуецца, што менавіта падчас вялікай эпідэміі ў народнай свядомасці сфармаваўся вобраз Дзевы Чумы (ням.: Pest Jungfrau, англ.: Plague Maiden), які аказаўся неверагодна жывучым, адгалоскі гэтых вераванняў усё яшчэ існавалі нават у асвечаным XVIII стагоддзі. Паводле аднаго з варыянтаў, запісанага ў тыя часы, Дзева Чума ўзяла ў аблогу нейкі горад, прычым любы, хто неасцярожна адчыняў дзверы або акно, дабіваўся толькі таго, што ў жыллі аказваўся лятучы чырвоны шалік, і ў хуткім часе гаспадар дома паміраў ад хваробы. Таму жыхары ў жаху зачыніліся ў дамах і ўжо не адважваліся паказвацца звонку. Але чума аказалася цярплівай і спакойна чакала, пакуль голад і смага не вымусяць іх гэта зрабіць. Тады нейкі дваранін вырашыў ахвяраваць сабой дзеля выратавання астатніх і, выгравіраваўшы на сваім мячы словы «Ісус, Марыя», адчыніў дзверы. Адразу жа ў праёме паказалася прывідная рука і следам за ёй краёк чырвонага шаліка. Не разгубіўшыся, храбрэц секануў па гэтай руцэ; у хуткім часе ён памёр ад хваробы разам з усёй сваёй сям’ёй, такім чынам паплаціўшыся за сваю смеласць, але параненая Чума палічыла за лепшае пайсці прэч і з тых часоў асцерагалася наведваць негасцінны горад.

Істэрыя «чумных мазей» і працэсы над атрутнікамі

Сацыяльная абстаноўка

Чацвёрты вершнік Апакаліпсісу. Фрагмент шпалеры з серыі «Анжэрскі апакаліпсіс» работы Нікаля Батая, паміж 1373-м і 1387-м гадамі.

Уражаныя размахам і пагібельнасцю эпідэміі, якая ператварыла, па выразе Іагана Нола, усю Еўропу ў велізарную Хірасіму, абывацелі не маглі паверыць, што такая катастрофа можа мець натуральнае паходжанне. Чумны яд, у форме нейкага парашку, або, як часцей лічылі, мазі, павінен быў распаўсюджвацца атрутнікам або атрутнікамі, пад якімі разумеліся нейкія ізгоі, варожа настроеныя да асноўнай масы насельніцтва.

У падобных вымыслах жыхары гарадоў і вёсак абапіраліся, перш за ўсё, на Біблію, дзе Майсей рассыпае ў паветры попел, пасля чаго Егіпет трапляе пад моровую пошасць. Адукаваныя слаі насельніцтва маглі чэрпаць падобную ўпэўненасць у рымскай гісторыі, калі падчас юстыніянавай чумы 129 чалавек былі прызнаныя наўмыснымі распаўсюджвацелямі заразы і пакараныя смерцю.

Акрамя таго, павальныя ўцёкі з гарадоў, ахопленых хваробай, спарадзілі анархію, паніку і ўладу натоўпу. З-за страху перад хваробай любога, хто выклікаў найменшыя падазрэнні, сілай валаклі ў лазарэт, які, калі верыць хронікам таго часу, быў такім жахлівым месцам, што многія аддавалі перавагу скончыць жыццё самагубствам, толькі б не апынуцца там. Эпідэмія самагубстваў, якая павялічвалася разам з распаўсюджваннем заразы, прымусіла ўлады прыняць спецыяльныя законы, якія пагражалі тым, хто накладзе на сябе рукі, выставіць іх трупы на ўсеагульны агляд. Разам з хворымі ў лазарэт часта траплялі і здаровыя, знойдзеныя ў адным доме з хворым або памерлым, што, у сваю чаргу, прымушала людзей хаваць хворых і таемна хаваць трупы. Бывала, што ў лазарэт цягнулі проста заможных людзей, жадаючы ўдосталь пагаспадарыць ў апусцелых дамах, тлумачачы крыкі ахвяры зацямненнем розуму ў выніку хваробы.

Далакопы, якіх набіралі з катаржнікаў і галерных рабоў, якіх можна было прыцягнуць да такой працы толькі абяцаннямі памілавання і грошай, бясчынствавалі ў гарадах, пакінутых уладай, урываліся ў дамы, забіваючы і рабуючы. Маладых жанчын, хворых, мёртвых і паміраючых прадавалі жадаючым здзейсніць гвалт, трупы валаклі за ногі па маставой, як лічылі ў тыя часы, спецыяльна раскідваючы ў бакі кроплі крыві, каб эпідэмія, пры якой катаржнікі адчувалі сябе беспакаранымі, працягвалася як мага даўжэй. Бывалі выпадкі, калі ў магільныя равы разам з мёртвымі звальвалі і хворых, хаваючы жыўцом і не разбіраючыся, хто з іх мог бы выратавацца.

Выпадкі наўмыснага заражэння сапраўды здараліся, абумоўленыя, перш за ўсё, распаўсюджаным у тыя часы згубным забабонам, што пазбавіцца ад чумы можна было, «перадаўшы» яе іншаму. Таму хворыя спецыяльна штурхаліся на рынках і ў цэрквах, імкнучыся зачапіць або дыхнуць у твар як мага большай колькасці людзей. Некаторыя падобным чынам спяшаліся расправіцца са сваімі ворагамі.

Мяркуецца, што першыя думкі пра штучнае паходжанне чумы з’явіліся пры відзе павальных уцёкаў з гарадоў заможнай часткі насельніцтва. Але чутка пра тое, што багатыя свядома травяць беднякоў (у той час, як багатыя гэтак жа ўпарта абвінавачвалі ў распаўсюджванні хваробы «жабракоў», якія спрабуюць такім чынам ім адпомсціць), пратрымаўся досыць нядоўга, на змену гэтаму прыйшло іншае — народная пагалоска настойліва вінаваціла ў штучным заражэнні тры катэгорыі насельніцтва — д’ябалопаклоннікаў, пракажоных і яўрэяў, якія такім чынам «зводзілі рахункі» з хрысціянскім насельніцтвам.

У атмасферы істэрыі атручэння, якая ахапіла Еўропу, іншаземец, мусульманін, падарожнік, п’яны, юродзівы — любы, хто прыцягваў да сябе ўвагу адрозненнямі ў вопратцы, паводзінах, мове, — ужо не мог адчуваць сябе ў бяспецы, а калі ў яго пры вобыску знаходзілі тое, што натоўпу было пажадана лічыць чумной маззю або парашком, лёс яго быў вырашаны.

Пераслед секты «атрутнікаў»

З часоў разгулу Чорнай смерці на некаторых цэрквах захаваліся барэльефы, якія адлюстроўваюць укленчанага чалавека, які моліцца дэману. Насамрэч, перш за ўсё расстроенаму ўяўленню людзей, якія перажылі катастрофу, уяўлялася, што ў тым, што здарылася вінаваты вораг роду чалавечага. І хоць істэрыя «чумных мазей» у поўнай меры разгарнулася падчас эпідэміі 1630 года, яе пачатак прасочваецца ўжо ў эпоху Чорнай смерці.

Д’ябал паказваўся ў гарадах уласнай персонай — перадавалі апавяданні пра нейкага багата апранутага «князя» гадоў пяцідзесяці, з сівізной у валасах, які ездзіў у карэце, запрэжанай чорнымі коньмі, які завабліваў унутр то аднаго, то іншага жыхара, у імгненне вока дастаўляючы ў свой палац і там спрабуючы спакусіць куфрамі са скарбамі і абяцаннем, што ахвяра застанецца жывой падчас эпідэміі — у абмен жа патрабавалася абмазваць д’ябальскім саставам лаўкі ў цэрквах або сцены і дзверы дамоў.

Пра склад гіпатэтычнай «чумной мазі» нам вядома з пазнейшага паведамлення прападобнага Афанасія Кірхера, які піша, што ў яе склад уваходзілі «аканіт, мыш’як і атрутныя травы, а таксама іншыя інгрэдыенты, пра якія я не адважваюся напісаць». Даведзеныя да адчаю сеньёры і гарадскія ўлады абяцалі буйныя ўзнагароды за злоў атрутнікаў на месцы злачынства, але, наколькі вядома з захаваных дакументаў, ні адна такая спроба не ўдалася. Затое былі схоплены некалькі чалавек, беспадстаўна абвінавачаных у вырабе «чумных мазяў», катаваннямі ў іх вырывалі прызнанні, быццам яны атрымлівалі ад такога занятку задавальненне «як паляўнічыя, якія злавілі дзічыну», пасля чаго ахвяры такіх абгавораў адпраўляліся на шыбеніцу або на вогнішча.

Адзінай рэальнай падаплёкай для такіх чутак была, відаць, існаваўшая ў тыя часы секта люцыферыстаў. Расчараванне ў веры і пратэст адносна хрысціянскага Бога, які з іх пункту гледжання не можа ці не жадае палепшыць зямное жыццё сваіх адэптаў, прывялі да ўзнікнення легенды пра ўзурпацыю нябёсаў, адкуль быў з дапамогай здрады зрынуты «праўдзівы Бог — Сатана», які ў канцы свету зможа вярнуць сабе сваё «законнае валоданне». Аднак не існуе якіх-небудзь дакументальных пацвярджэнняў непасрэднага ўдзелу люцыферыстаў у распаўсюджванні эпідэмій або нават у вырабе гіпатэтычнай мазі.

Разгромы лепразорыяў

Пракажоны. Мініяцюра з французскага выдання трактата «Пра уласцівасці рэчаў» Барталамея Англійскага. XV стагоддзе.

Праказа, якая лютавала ў Еўропе ў папярэднія вякі, дасягнула максімуму ў XIII стагоддзі. Абапіраючыся на біблейскія запаветы выганяць і цурацца пракажоных (і, імаверна, з-за страху заражэння), над імі здзяйснялі пахавальны абрад, кідаючы на хворага лапатамі зямлю, пасля чаго чалавек станавіўся адшчапенцам і мог знайсці сабе прытулак толькі ў лепразорыі, здабываючы на жыццё выключна выпрошваннем міласціны.

Наўмыснае атручванне калодзежаў як прычына нейкага зла або хваробы не было вынаходкай часоў Чорнай смерці. Упершыню гэтае абвінавачанне было выстаўлена французскімі ўладамі пры Філіпе Прыгожым (1313 год), пасля чаго «па ўсёй справядлівасці», па ўсёй краіне, але асабліва ў Пуату, Пікардыі, Фландрыі, пачаліся разгромы лепразорыяў і пакаранні хворых.

У 1321 годзе ганенні на пракажоных аднавіліся. Абвінаваціўшы «заражаных хваробай за свае грахі» ў атручванні калодзежаў і падрыхтоўцы паўстання супраць хрысціян, у Францыі іх арыштавалі 16 красавіка і ўжо 27-га адправілі на вогнішча, канфіскаваўшы маёмасць на карысць караля.

У 1348 годзе ў пошуках віноўнікаў Чорнай смерці зноў успомнілі пра пракажоных, дакладней, пра тых, хто выжыў падчас папярэдніх пагромаў, ці пра прыбаўленае за гэты час насельніцтва лепразорыяў. Новыя ганенні не мелі такога лютага характару з-за нешматлікасці ахвяр і ажыццяўляліся досыць сістэматычна толькі ў каралеўстве Арагон. У Венецыі грамілі лепразорыі, як мяркуецца, з мэтай вызваліць месца для каранціну. Пракажоных забівалі як пасобнікаў яўрэяў, купленых за золата і якія атручвалі ваду, каб такім чынам дапячы хрысціянам. Паводле адной з версій, чацвёра правадыроў, якім быццам падпарадкоўваліся пракажоныя ўсёй Еўропы, сабраўшыся разам і, пры падгаворванні д’ябла, пасланага яўрэямі, выпрацавалі план, як загубіць хрысціян, адпомсціўшы ім, такім чынам, за сваё становішча, або ўсіх іх заразіць праказай. У сваю чаргу яўрэі спакушалі пракажоных абяцаннямі графскіх і каралеўскіх карон і здолелі дамагчыся свайго.

Запэўнівалі, што ў пракажоных удалося знайсці чумную мазь, якая складалася з чалавечай крыві, мачы і царкоўнай госціі. Зашыўшы ў мяшэчкі, з каменем для пацяжэння, гэтую сумесь належала цішком кідаць у калодзежы. Яшчэ адзін «сведка» дакладваў:

Мы самі сваімі вачыма бачылі такую ладанку ў адным з мястэчак нашага васальства. Адна пракажоная, якая праходзіла міма, баючыся, што яе схопяць, кінула за сабой завязаную анучу, якую адразу ж аднеслі ў суд, і ў ёй знайшлі галаву яшчаркі, лапы жабы і нешта накшталт жаночых валасоў, вышмараваных чорнай, смуроднай вадкасцю, так што страшна было разглядаць і нюхаць гэта. Калі пакунак кінулі ў вялікі агонь, ён не мог гарэць: ясны доказ таго, што гэта быў моцны яд.

Вынішчэнне яўрэяў

Асноўны артыкул: Яўрэйскія пагромы падчас чумы

Ахвярамі таксама былі іудзеі, якіх у той час было шмат у розных еўрапейскіх гарадах.

Спаленне яўрэяў. Ілюстрацыя з «Нюрнбергскай хронікі» (1493).

Антыяўрэйскі паклёп часоў Чорнай смерці ўзнік з-за з’явіўшайся падчас вайны паміж папствам і Святой Рымскай імперыяй, якая спустошыла і аслабіла як Германію, так і Італію, тэорыі змовы, згодна з якой іудзеі, вырашыўшы пасадзейнічаць скарэйшай гібелі сваіх ворагаў, тайна сабраліся ў Таледа (іх вярхоўнага кіраўніка называлі нават па імі: рабі Якаў) і вырашылі знішчыць хрысціян ядам, прыгатаваным вядзьмарскім спосабам з плоці і крыві савы з прымессю памалотых у парашок атрутных павукоў. Яшчэ адзін варыянт «рэцэпту» ўключаў у сябе парашок з высушанага сэрца хрысціяніна разам з павукамі, жабамі і яшчаркамі. Гэты «д’ябальскі састаў» быў потым тайна разасланы па ўсіх краінах з катэгарычным загадам сыпаць яго ў калодзежы і рэкі. Па адной з версій, за спінамі яўрэйскіх правадыроў стаяў уласнай персонай сарацынскі ўладыка, па іншай, яны дзейнічалі па ўласнай ініцыятыве.

Ліст яўрэяў да эміра, датаваны 1321 годам, быў нібыта схаваны ў патаемны куфэрак разам са «скарбамі і запаветнымі рэчамі» і знойдзены пры вобыску ў яўрэя Бананіяса ў Анжу. Кавалак пергаменту з авечай скуры не прыцягнуў бы ўвагі тых, хто шукаў, калі б не залатая пячатка «вагой у 19 флорынаў» з выявай распяцця і яўрэя, які стаіць перад ім «у такой непрыстойнай позе, што я саромеюся яе апісаць», адзначаў Філіп Анжуйскі, які паведаміў пра знаходку. Гэты дакумент быў атрыманы ад арыштаваных праз катаванне і затым (перакладзены на лацінскую мову) дайшоў да нас у спісе XIX стагоддзя, пераклад яго такі:

Калі мы назаўсёды заняволім хрысціянскі народ, вы нам вернеце наш вялікі горад Іерусалім, Іерыхон і Ай, дзе захоўваецца свяшчэнны каўчэг. А мы ўзвысім ваш прастол над царствам і вялікім горадам Парыжам, калі вы нам дапаможаце дасягнуць гэтай мэты. А пакуль, як вы можаце пераканацца праз вашага намесніка, караля Гранады, мы дзейнічалі ў гэтых мэтах, спрытна падсыпаючы ў іх пітво атручаныя рэчывы, парашкі, складзеныя з горкіх і шкодных траў, кідаючы атрутных паўзуноў у воды, калодзежы, цыстэрны, крыніцы і ручаі для таго, каб усе хрысціяне загінулі дачасна ад дзеяння згубных параў, якія выходзяць з гэтых ядаў. Нам удалося прывесці ў выкананне гэтыя намеры, галоўным чынам, дзякуючы таму, што мы раздалі значныя сумы некаторым бедным людзям іх веравызнання, якія называюцца пракажонымі. Але гэтыя нягоднікі раптам абярнуліся супраць нас, і, убачыўшы, што іншыя хрысціяне іх разгадалі, яны абвінавацілі нас і выкрылі ўсю справу. Тым не менш мы святкуем, бо гэтыя хрысціяне атруцілі сваіх братоў; гэта пэўная прыкмета іх разладаў і нязгоды.

Ашалелыя натоўпы ў Германіі, Швейцарыі, Італіі, Іспаніі, атрымаўшы ў сваё распараджэнне такія «доказы» вінаватасці іўдзеяў і запаліўшыся надзеяй перамагчы эпідэмію, уладкоўвалі крывавыя самасуды, часам з заахвочвання або маўклівай згоды ўладаў. Тое, што эпідэмія забівала жыхароў яўрэйскіх кварталаў не менш, чым хрысціян, нікога не бянтэжыла. Яўрэяў вешалі і палілі, прычым не раз было, што па дарозе да месца пакарання марадзёры зрывалі з асуджаных адзенне і ўпрыгажэнні. Бывалі выпадкі здзеку над трупамі забітых або памерлых яўрэяў (мужчын, жанчын, дзяцей і старых), якіх, як гэта было ў адным з прырэйнскіх гарадоў, забівалі ў бочкі і затым спускалі ў раку або кідалі іх трупы на разарванне сабакам і птушкам. Часам у жывых пакідалі маленькіх дзяцей для наступнага хрышчэння і маладых і прыгожых дзяўчат, якія маглі стаць служанкамі або наложніцамі. Нарвежскі кароль Хокон VI загадаў вынішчыць яўрэяў у мэтах прафілактыкі, даведаўшыся, што чума набліжаецца да межаў яго дзяржавы.

Былі выпадкі, калі іўдзеі самі падпальвалі свае дамы і, папярэдне забарыкадаваўшы дзверы, згаралі разам са сваімі дамачадцамі і ўсёй маёмасцю, крычучы з вокнаў ашаломленаму натоўпу, што яны лепш памруць, чым будуць гвалтоўна хрышчэныя. Мацеры з дзецьмі на руках кідаліся ў вогнішчы. Палаючыя іўдзеі кпілі са сваіх пераследнікаў і распявалі біблейскія псалмы. Збянтэжаныя такой мужнасцю перад вачыма смерці, іх праціўнікі аб’яўлялі такія паводзіны ўмяшаннем і дапамогай Сатаны.

У той жа час былі людзі, якія выступалі ў абарону іўдзеяў. Паэт Джавані Бакача ў сваёй вядомай навэле параўнаў 3 аўраамічныя рэлігіі з персценямі і зрабіў выснову, што ў вачах адзінага Бога аніводная не можа займець перавагу. Авіньёнскі папа Клімент VI адмысловай булай пагражаў адлучэннем забойцам яўрэяў, гарадскія ўлады Страсбурга указам абвясцілі пра недатыкальнасць сваіх грамадзян іўдзейскага веравызнання, хоць масавыя пагромы і забойствы ў гэтым горадзе ўсё ж адбыліся.

Мяркуецца таксама, што прычынай антысемітызму стала адмова яўрэям у асіміляцыі, паколькі ім забаранялася ўступаць у цэхі і гільдыі, пакідаючы для іх толькі два віды дзейнасці: медыцыну і гандаль. Займаючыся ліхвярствам, частка яўрэяў багацела, выклікаючы тым дадатковую зайздрасць. Акрамя таго, яўрэі-лекары лепш ведалі арабскую мову і таму былі знаёмыя з перадавой у тыя часы мусульманскай медыцынай, разумелі небяспеку забруджанай вады. Па гэтай прычыне яўрэі лічылі, што лепш выкопваць калодзежы ў яўрэйскім квартале або браць ваду з чыстых крыніц, унікаючы рэк, забруджаных гарадскімі адкідамі, што выклікала дадатковыя падазрэнні.

Альтэрнатыўныя тэорыі

У 1980-х гадах з’явіліся скептыкі, якія сумняваліся, што інфекцыйным агентам Чорнай смерці была менавіта чумная палачка Y. pestis.

Пачатак скепсісу ў адносінах да Чорнай смерці заклаў брытанскі заолаг Грэм Твіг у сваёй кнізе 1984 года «Чорная смерць: перагляд пануючай тэорыі з пункту гледжання біялогіі» (англ.: The Black Death: A Biological Reappraisal), пасля чаго выйшлі працы «Біялогія чумных эпідэмій» (англ.: The Biology of Plagues) дэмографа Сюзаны Скот у суаўтарстве з біёлагам Крыстаферам Дунканам і «Нетрадыцыйны погляд на праблему Чорнай смерці» (англ.: Black Death Transformed) Сэмюэля Кона, прафесара медыевістыкі, які працуе ва Універсітэце Глазга.

Адмаўляльнікі ўзялі для параўнання даныя індыйскай супрацьчумнай камісіі па трэцяй пандэміі, якая выбухнула ў канцы XIX стагоддзя (1894—1930 гады) і забрала ў Індыі жыцці пяці з паловай мільёнаў чалавек. Менавіта ў гэты час Аляксандр Ерсен змог выдзельць чыстую культуру чумнага мікроба, а Поль-Луі Сімон распрацаваў тэорыю «пацучына-блашынага» механізму распаўсюджвання захворвання.

«Адмаўляльнікі» ўстанавілі наступнае:

1. Адзначалася пэўная розніца ў механізме працякання хваробы паміж Чорнай смерцю і часам трэцяй пандэміі. У прыватнасці, вельмі рэдка адзначаліся такія звычайныя для аўтараў XIV стагоддзя сімптомы, як гангрэнознае запаленне горла і лёгкіх, моцныя болі ў вобласці сэрца, крывавая рвота, а таксама цяжкі пах, які ішоў ад хворых.
2. Трэцяя пандэмія забрала, да прыкладу, у Індыі каля 3 % насельніцтва, у той час як Чорная смерць скараціла насельніцтва Еўропы, па самых сціплых падліках, на траціну.
3. Бубоны, якія размяшчаліся ў сучасным варыянце звычайна на нагах, што цалкам лагічна, бо блыха хутчэй дабярэцца да ніжняй часткі цела, у часы Чорнай смерці часта размяшчаліся на шыі або за вушамі.
4. Чуме звычайна папярэднічае масавая гібель пацукоў, але нічога падобнага ў дакументах XIV стагоддзя не адзначалася, у той час як аводле разлікаў «адмаўляльнікаў», пры той смяротнасці, пра якую кажуць хронікі, пласты здохлых пацукоў павінны былі літаральна загрувашчваць вуліцы і даходзіць да калена даросламу чалавеку. Не заўважыць падобнае і тым больш не палічыць гэта вартым згадвання як звычайнай з’явы, на думку «адмаўляльнікаў», было немагчыма.
5. Асноўнай формай працякання захворвання (асабліва на поўначы) быў «лёгачны варыянт», у той час як у сучасным свеце працэнт хворых з паражэннямі лёгкіх падчас пандэміі не перавышаў 15—25 %, у часы В’етнамскай вайны — 3 %.
6. Чумная блыха пераважна жыве ў цёплым і вільготным клімаце, таму ў той жа Індыі захворванне падала ў зімовы час і аднаўлялася вясной, у той час як для Чорнай смерці падобнага не адзначалася.
7. Падчас трэцяй пандэміі хвароба распаўсюджвалася з хуткасцю каля 20 міль у год, у той час як для Чорнай смерці гэтая лічба складала 2,5 мілі ў суткі.

Чумны слуп у Вене. Падобныя помнікі ставіліся над чумнымі равамі — агульнымі магіламі памерлых ад Чорнай смерці.

Аднак, быўшы цалкам аднадушнымі ў тым пытанні, што Чорная смерць не была чумой, «адмаўляльнікі» рэзка разыходзіліся ў меркаваннях, якое захворванне прапанаваць замест яе ў якасці прычыны эпідэміі. Так, заснавальнік «новага погляду на праблему Чорнай смерці» Грэм Твіг ускладаў адказнасць за эпідэмію на бацылу сібірскай язвы. Аднак пры сібірскай язве не развіваюцца бубоны, на скуры могуць з’явіцца толькі фурункулы і язвы. Яшчэ адна цяжкасць складалася ў тым, што, у адрозненне ад чумы, не існавала дакументальна зафіксаваных выпадкаў вялікіх эпідэмій сібірскай язвы.

Дункан і Скот прапанавалі на ролю інфекцыйнага агента нейкі вірус, роднасны гемарагічнай ліхаманцы Эбола, сімптаматыка якой сапраўды ў чымсьці падобная з лёгачнай чумой, прычым, даводзячы сваю тэорыю да лагічнага завяршэння, Дункан і Скот выказалі здагадку, што ўсе пандэміі так званай «чумы», пачынаючы з 549 года н. э., былі выкліканы менавіта ім.

Далей за ўсіх пайшоў прафесар Кон, які ўсклаў адказнасць за Чорную смерць на нейкае таямнічае «захворванне Х», якое да цяперашняга часу паспела знікнуць без следу.

Так, на пытанне пра розніцу сімптомаў адзначалася, што сярэдневяковыя хронікі супярэчаць часам не толькі апісанням XIX стагоддзя, але і адна адной, што нядзіўна ва ўмовах, калі яшчэ не быў выпрацаваны адзіны метад дыягностыкі і адзіная мова для складання гісторыі хвароб. Так, фігуруючы ў аднаго аўтара «бубон» іншым мог апісвацца як «фурункул»; акрамя таго, частка гэтых апісанняў носіць мастацкі, а не дакументальны характар, як, напрыклад, класічнае апісанне фларэнтыйскай чумы, пакінутае Джавані Бакача. Таксама вядомыя выпадкі, калі апісанне сучасных для аўтара падзей падганялася пад узор, выкладзены нейкім аўтарытэтам; так, лічыцца, што П’яца ў сваім апісанні чумы ў Сіцыліі больш чым старанна пераймаў Фукідыда.

Розніца ў колькасці ахвяр тлумачыцца антысанітарыяй, якая панавала ў сярэдневяковых гарадах і вёсках; акрамя таго, чума прыйшла праз параўнальна кароткі час пасля Вялікага голаду 1315—1317 гадоў, калі ў Еўропе ледзь толькі перасталі адчувацца наступствы недаядання.

Што тычыцца пацукоў, то адзначаюць, што чума можа перадавацца блохамі ад чалавека да чалавека і без удзелу пацукоў, прычым не толькі «пацучынай» блыхой, але і іншымі блохамі, якія паразітуюць на людзях. Недахопу ў такіх блохах у Сярэдневякоўі не было.

Гэтым жа здымаецца пытанне пра клімат. Хуткасць распаўсюджвання хваробы ў найноўшы час тармазілася эфектыўнымі мерамі па прафілактыцы і шматлікімі каранцінамі, у той час як у Сярэдневякоўі нічога падобнага яшчэ не было.

Акрамя таго, была выказана гіпотэза, што занос у Еўропу мангольскай чумы праходзіў у два этапы — праз Месіну і праз Марсель, прычым у першым выпадку гэта была «суслікавая», у другім — «пацучыная» чума, якія некалькі адрозніваюцца адна ад адной. Расійскі біёлаг Міхаіл Супотніцкі адзначае, што ў часы, калі медыцына яшчэ знаходзілася ў зачаткавым стане, з чумой блыталі часам выпадкі вонкава падобных на яе сімптаматыкай захворванняў, як то малярыі, тыфу і г. д..

Групай французскіх навукоўцаў пад кіраўніцтвам Дыдзье Рауля ў канцы 1990-х гадоў было праведзена даследаванне парэшткаў ахвяр хваробы, узятых з двух «чумных равоў» у Паўднёвай Францыі, адзін з якіх датуецца 1348—1350 гадамі, другі — больш познім часам. У абодвух выпадках была знойдзена ДНК бактэрыі Y. pestis, якая адсутнічае ў кантрольных узорах з астанкаў людзей таго ж часу, памерлых ад іншых прычын. Вынікі былі пацверджаны яшчэ ў некалькіх лабараторыях у некалькіх краінах. Такім чынам, па меркаванні Дыдзье Рауля, у спрэчцы пра этыялогію Чорнай смерці можна паставіць кропку: яе віноўніцай, без сумнення, была бактэрыя Y. pestis.

У кастрычніку 2010 года часопіс PLoS Pathogens апублікаваў артыкул Haensch et al. (2010) шматнацыянальнай групы, якая даследавала ролю Yersinia pestis у Чорнай смерці. У дакуменце падрабязна выкладзены вынікі новых даследаванняў, якія аб’ядналі аналіз старажытнай ДНК і спецыфічнае выяўленне бялку, якія былі выкарыстаны для выяўлення ДНК і бялковых сігнатур, спецыфічных для Y. pestis, у чалавечых шкілетах з шырока распаўсюджаных масавых пахаванняў у паўночнай, цэнтральнай і паўднёвай Еўропе, якія археалагічна былі звязаны з Чорнай смерцю і наступнымі эпідэміямі. Аўтары прыйшлі да высновы, што гэта даследаванне разам з папярэднімі аналізамі на поўдні Францыі і Германіі «спыняе дэбаты пра этыялогію Чорнай смерці і недвухсэнсава дэманструе, што Y. pestis быў узбуджальнікам эпідэмічнай чумы, якая спустошыла Еўропу ў Сярэднія вякі».

У выніку даследавання, апублікаванага ў часопісе «Nature», было даказана, што сучасныя штамы маюць геном, на 99 % ідэнтычны знойдзенаму ў памерлых ад «Чорнай смерці», і той жа ўзровень вірулентнасці.

Распаўсюд эпідэміі на поўдзень Афрыкі

Выміранне буйнога і магутнага пасялення Вялікі Зімбабвэ ў XIV–XV стст., а таксама іншых пасяленняў у старажытнай Афрыцы, застаецца загадкай па сённяшні дзень.

Галоўным чынам, даследчыкамі добра вывучана гісторыя эпідэміі ў Заходняй Еўропе і Міжземнамор’і, якія ў тым ліку былі добра задакументаваны сучаснікамі. У той жа час для даследчыкаў сёння выклікам з’яўляецца вывучэнне эпідэміі ў іншых частках свету. Вядома пра пандэмію ў Егіпце, дзе яна лютавала на працягу XV-га стагоддзя. Таксама ёсць пісьмовыя крыніцы пра эпідэмію ў Эфіопіі з XIII па XV стст. Адносна нядоўна паўстала гіпотэза пра сувязь Чорнай смерці з раптоўнымі масавымі выміраннямі насельніцтва афрыканскіх гарадоў ніжэй Сахары, напрыклад Кілва-Кісівані і Вялікі Зімбабвэ і інш. Гэта звязана ў тым ліку з даволі слабай даследаваннасцю гісторыі кантынента. У дакументальных крыніцах, у тым ліку арабскага паходжання назіраецца перыяд адноснага зацішша.

Нягледзячы на адсутнасць прамых археалагічных доказаў, генетычныя даследаванні пацвярджаюць, што розныя штамы гэтай бактэрыі трапілі на кантынент у розныя гістарычныя перыяды. Адным з галоўных кірункаў з’яўляецца генетычны аналіз бацыл Yersinia pestis, якія сустракаюцца па сённяшні дзень ва Усходняй Афрыцы. Сёння мы можам разлічыць тыя разнавіднасці чумы, якія былі прынесены пасля 1899 года падчас трэцяй эпідэміі чумы, і тыя, што ўзніклі раней.

Вядомыя ахвяры Чорнай смерці

Імя	Прафесія або тытул	Краіна нараджэння	Год смерці
Альфонса XI Справядлівы	кароль Кастыліі	Кастылія	1350
Джавані д'Андрэа	легіст, знавец кананічнага права	Балоння	1348
Іаан Ангел	севастакратар	Візантыя	1348
Андронік Кантакузін	спадчыннік візантыйскага прастола	Візантыя	1347
Бона Люксембургская	дафіна Францыі	Багемія	1348
Томас Брадвардын	архібіскуп Кентэрберыйскі	Англия	1349
Фульк дэ Канак	біскуп парыжскі	Францыя	1349
Жан дэ Прэ	біскуп Турнэ	Францыя	1349
Іаана Англійская	англійская прынцэса	Англія	1348
Жанна Бургундская	французская каралева	Бургундыя	1348
Джавані Рандаца	герцаг Рандаца, Афін і Неапатрыі	Сицилия	1348
Амброджа Ларанцэці	жывапісец	Сіена	1348
П’етра Ларанцэці	жывапісец	Сіена	1348
Андрэа Пізана	архітэктар, скульптар	Пантэдэра	1348
Герардус Адоніс	патрыярх Сіцыліі	Францыя	1348
Элеанора Партугальская	каралева Арагона	Партугалія	1348
Джон Афорд	лорд-канцлер	Англія	1349
Джавані Вілані	храніст, гісторык	Фларэнцыя	1348
Маргарэт Уэйк	графіня кенцкая	Англія	1349
Гюнтэр фон Шварцбург	антыкароль Германіі	Свяшчэнная Рымская імперыя	1353
Васіль Каліка	архібіскуп Наўгародскі	Русь	3 ліпеня 1352
Сямён Горды	вялікі князь уладзімірскі	Русь	1353
Іван Сямёнавіч	трэці сын Сямёна Гордага	Русь	1353
Сямён Сямёнавіч	чацвёрты сын Сямёна Гордага	Русь	1353

Наступствы

«Чорная смерць» мела значныя дэмаграфічныя, сацыяльныя, эканамічныя, культурныя і рэлігійныя наступствы, і нават паўплывала на генетычны склад насельніцтва Еўропы, змяніўшы суадносіны груп крыві ў закранутых папуляцыях. Калі казаць пра усходнія краіны, наступствы чумы сур’ёзна адбіліся на Залатой Ардзе, дзе рэзкае скарачэнне насельніцтва прывяло сярод іншага да палітычнай нестабільнасці, а таксама тэхналагічнага і культурнага рэгрэсу.

Паводле ацэнак Уільяма Нэйфі і Эндзю Спайсера, дэмаграфічная сітуацыя ў Еўропе канчаткова стабілізавалася толькі да пачатку XIX стагоддзя — такім чынам, наступствы Чорнай Смерці адчуваліся на працягу наступных 400 гадоў. Мноства вёсак апусцела пасля смерці або ўцёкаў жыхароў, зменшылася і гарадское насельніцтва. Частка сельскагаспадарчых угоддзяў прыйшла ў запусценне, справа даходзіла да таго, што ваўкі, распладзіўшыся ў велізарнай колькасці, сталі ў мностве сустракацца нават у прыгарадах Парыжа.

Паводле даных французскага гісторыка-медыевіста Жоржа Дзюбі, да 1390 года насельніцтва Нармандыі складала толькі 43 % ад колькасці насельніцтва ў пачатку XIV стагоддзя.

Эпідэмія прывяла да таго, што з-за рэзкага змяншэння колькасці насельніцтва захісталіся традыцыі, якія раней здаваліся непарушнымі, і феадальныя адносіны далі сваю першую расколіну. Многія цэхі, былыя практычна закрытымі, дзе рамяство перадавалася ад бацькі да сына, цяпер сталі прымаць да сябе новых людзей. Падобным жа спосабам вымушана было папаўняць свае рады духавенства, значна парадзелае за час эпідэміі, а таксама ўрачэбнае саслоўе; з-за недахопу мужчын у сферу вытворчасці сталі ўцягвацца жанчыны.

Час пасля чумной эпідэміі стаў сапраўдным часам новых ідэй і абуджэння сярэдневяковай свядомасці. Перад вачыма грознай небяспекі ад шматвяковай спячкі прачнулася медыцына, якая ўступіла з таго часу ў новы этап свайго развіцця. Акрамя таго, недахоп працоўных рук дазваляў падзёншчыкам, батракам і разнастайнай прыслузе таргавацца са сваімі працадаўцамі, патрабуючы для сябе лепшых умоў працы і больш высокай аплаты. Тыя, хто засталіся жывымі, часта аказваліся ў становішчы заможных спадчыннікаў, якія атрымлівалі землі і даходы радні, якая памерла падчас вялікай эпідэміі. Ніжэйшыя класы адразу скарысталіся гэтай акалічнасцю, каб дамагчыся для сябе больш высокага становішча і ўлады. Фларэнтыец Матэа Вілані горка скардзіўся:

Просты люд цяпер патрабуе для сябе самых дарагіх і вытанчаных страў, іх жанчыны і дзеці выхваляюцца шыкоўнымі сукенкамі, якія належылі раней тым, хто назаўсёды пакінуў гэты свет. (…) У цяперашні час жаночая прыслуга, недасведчаная і неабучаная, і разам з ёй хлапчукі-канюшыя патрабуюць для сябе, прынамсі, 12 флорынаў у год, а самыя нахабныя і 18, і нават 24, тое ж тычыцца нянек і дробных рамеснікаў, якія зарабляюць на хлеб сваімі рукамі, якім падавай цяпер утрая больш звычайнага, і гэтак жа працоўныя на палях, якіх трэба цяпер забяспечваць запрэжкай быкоў і збожжам для сяўбы, і працаваць яны жадаюць выключна на лепшай зямлі, закінуўшы іншую.

З-за недахопу працоўных рук у сельскай гаспадарцы паступова стала змяняцца структура вытворчасці, палі зернавых усё часцей ператвараліся ў пашы для скаціны, дзе адзін-два пастухі маглі ўпраўляцца з велізарнымі статкамі кароў і авечак. У гарадах дарагоўля ручной працы з нязменнасцю прывяла да росту колькасці спроб механізаваць вытворчасць, якія далі свой плён у пазнейшыя часы. Упалі цэны на зямлю і арэндная плата, знізіўся ліхвярскі працэнт.

І ў той жа час другая палова XIV стагоддзя характарызавалася вялікай інфляцыяй і высокімі цэнамі на прадукты харчавання (асабліва на хлеб, бо з памяншэннем колькасці работнікаў у сельскай гаспадарцы знізілася і вытворчасць). Вышэйшыя класы, адчуваючы, што ўлада выслізгвае з рук, спрабавалі перайсці ў наступленне, так, у 1351 годзе Парламент Англіі прыняў Статут аб рабочых, які забараняў плаціць наёмным рабочым больш, чым тое было прынята да эпідэміі. Раслі падаткі, акрамя таго, у спробе ўтрымаць і зрабіць непарушнай мяжу паміж саслоўямі, якая ўсё больш размывалася пасля эпідэміі, прымаліся «законы аб раскошы». Так, у залежнасці ад становішча на іерархічнай лесвіцы абмяжоўвалася колькасць коней у запрэжцы, даўжыня жаночых шлейфаў, колькасць страў, якія падаюцца на стол і нават колькасць плакальшчыкаў на пахаваннях — але ўсе спробы дамагчыся, каб падобныя законы рэальна выконваліся, аказаліся марнымі.

Ератыкі, якія пакланяюцца Д’яблу ў абліччы казла, а таксама ведзьмы, якія пралятаюць міма на сатанінскі шабаш. Мініяцюра XV стагоддзя.

Як рэакцыя на спробу абмежаваць настолькі жорсткай цаной заваяваныя правы ніжэйшыя класы адказалі ўзброенымі выступленнямі — па ўсёй Еўропе пракаціліся бунты супраць падатковых ведамстваў і супраць урадаў. З жорсткасцю падаўленыя, яны ўсё ж надоўга абмежавалі прэтэнзіі вышэйшых класаў і прывялі да дастаткова хуткага знікнення паншчынных павіннасцей і масавага пераходу ад феадальных да арэндных адносін у панскай гаспадарцы. Рост самасвядомасці трэцяга саслоўя, пачаты ў часы другой пандэміі, ужо не спыняўся і знайшоў поўнае выражэнне ў часы буржуазных рэвалюцый.

Даран Аджэмаглу і Джэймс Робінсан у кнізе «Чаму адны краіны багатыя, а іншыя бедныя» называюць эпідэмію чумы «паваротным момантам» (англ.: critical juncture) у гісторыі Еўропы. Яна прывяла да змяншэння колькасці сялян, адчуваўся недахоп працоўных рук, і з’явіліся нават выпадкі пераманьвання феадаламі сялян адзін у аднаго, і менавіта ў гэты момант траекторыі развіцця Заходняй і Усходняй Еўропы пачалі разыходзіцца. Да эпідэміі прыгоннае права ў Заходняй Еўропе было толькі крыху менш абцяжарваючым, чым ва Усходняй: павіннасці былі крыху менш, гарады крыху больш і багацей, а сяляне крыху больш згуртаванымі ў сувязі з большай шчыльнасцю насельніцтва і меншым сярэднім памерам феадальнага надзела. У Заходняй Еўропе сяляне змаглі скарыстацца (у тым ліку і праз паўстанні) сітуацыяй і істотна аслабіць феадальныя павіннасці, што неўзабаве прывяло да канчатковай адмены прыгоннага права, пасля чаго Англія, а пазней і іншыя краіны Заходняй Еўропы ўсталі на шлях развіцця інклюзіўных інстытутаў. На Усходзе ж сяляне аказаліся больш цярплівымі да новых цяжараў і былі горш арганізаваны, таму землеўладальнікі змаглі ўзмацніць феадальны ўціск і замест аслаблення прыгоннага права там адбылося другое выданне прыгонніцтва.

У духоўнай сферы ўлада царквы над розумамі, практычна безумоўная ў мінулыя часы, таксама аказалася значна пахіснутай; абвінавачанні ў прагнасці і сіманіі, бачная бездапаможнасць святароў у барацьбе з чумой значна аслабілі яе ўладу і абудзілі розумы для філасофіі будучыні — на змену ератычным сектам часоў другой пандэміі прыйшлі лаларды, гусіты, паслядоўнікі Уікліфа і, нарэшце, Рэфармацыя. З іншага боку, колькасць святароў і манахаў скарацілася ледзь не на 40 %, пуставала велізарная колькасць цэркваў. Імкнучыся запоўніць гэтую лакуну, вышэйшае духавенства было вымушана зніжаць патрабаванні да кандыдатаў, прызначаць на месцы куды больш малады і ў шмат чым неадукаваны кантынгент. У выніку эпідэміі адукацыйны ўзровень духавенства, які быў дастаткова высокім перад пачаткам чумнай эпідэміі, рэзка пайшоў уніз. Ажылі старажытныя забабоны, якія раней забараняліся царквой, вера ў змовы, умяшанне д'ябала ў паўсядзённае жыццё і ведзьмавыя чары. Варта нагадаць, што само паняцце шабаша канчаткова замацавалася ў свядомасці сярэдневяковага чалавека ў гады Чорнай смерці.

На працягу некалькіх наступных стагоддзяў чума ўжо не пакідала еўрапейскі кантынент, аж да XV стагоддзя эпідэміі ўспыхвалі то там, то тут кожныя 6—12 гадоў, а часам і часцей. Так, «другая чума» (pestis secunda) ў 1361 годзе ў Англіі забрала з сабой да 20 % насельніцтва. У 1363 годзе ў Францыі з’явілася «горная чума», якая ўдарыла па раёнах, якія раней абышла Чорная смерць. Англійская эпідэмія 1369—1371 гадоў загубіла 10—15 % выжыўшых. У 1369 годзе ў Англіі ўспыхнула «трэцяя чума» (pestis tercia) — пасля заканчэння эпідэміі Чорнай смерці і да канца XIV стагоддзя страшная хвароба наведала астравы 6 разоў.

Паміж 1536-м і 1670-м гадамі частата эпідэмій звалілася да адной на кожныя 15 гадоў, забраўшы толькі ў Францыі за 70 гадоў (1600—1670) каля 2 мільёнаў жыццяў. Сярод іх 35 тысяч прыйшлося на «Вялікую чуму ў Ліёне» 1629—1632 гадоў. Акрамя ўжо пералічаных, вядомыя познія эпідэміі чумы ўключаюць: італьянскую эпідэмію 1629—1631 гадоў, «Вялікую эпідэмію Лондана» (1665—1666), «Вялікую эпідэмію Вены» (1679), «Вялікую эпідэмію Марселя» ў 1720—1722 гадах і чуму ў Маскве ў 1771 годзе.

Адлюстраванне ў мастацтве

Асноўны артыкул: Чума ў еўрапейскім мастацтве

На ментальнасць сярэдневяковага чалавека чума, якая знішчала без разбору маладых і здаровых, знаходзячыхся ў цвеце гадоў людзей, смерць невыразная, непрадказальная, аказвала дваістае ўражанне.

Святы Рох. Сярэдневяковая мініяцюра.

Першы падыход, цалкам прадказальна рэлігійны, успрымаў чуму як пакаранне чалавецтву за грахі, прычым дапамагчы чалавецтву магло толькі заступніцтва святых і заспакаенне Божага гневу малітвамі і мучэннямі плоці. У свядомасці мас эпідэмія набывала выгляд «стрэлаў», якія раз’юшаны Бог кідае ў людзей — сюжэт гэты пасля чумной эпідэміі выявіўся ў мастацтве, у прыватнасці на пано царкоўнага алтара ў Гётынгене, Германія (1424): Бог карае людзей стрэламі, семнаццаць з якіх ужо трапілі ў цэль. На фрэсцы Гоцалі ў Сан-Джыміньяна, Італія (1464) намаляваны Бог-бацька, які пасылае атручаную стралу на горад. Ж. Дэлюмо адзначыў, што стрэлы чумы намаляваны на пахавальнай стэле ў Мосбургу (царква Св. Кастулуса, 1515), у саборы Мюнстэра, на палатне Веранезэ ў Руане, у царкве Ландо-ам-дер-Ізар.

У пошуках абароны ад Божага гневу вернікі цалкам традыцыйна шукалі заступніцтва святых, ствараючы новую традыцыю па ходу справы, паколькі чума не наведвала еўрапейскі кантынент з часоў юстыніянавай эпідэміі, і таму раней гэтае пытанне не ўзнікала. Адным з абаронцаў ад эпідэміі быў выбраны Святы Себасцьян, якога традыцыйна малявалі пранізаным стрэламі. Акрамя таго, распаўсюджаным стала выява Святога Роха, які паказвае на разрэзаны чумны бубон на сваім левым сцягне. З другім святым няма яснасці: традыцыйна яго смерць адносяць да 1327 года, калі чумы ў Еўропе яшчэ не было — з чым іканаграфія ўступае ў відавочнае пярэчанне. Для пераадолення гэтага, прапануецца дзве гіпотэзы. Першая заключаецца ў тым, што язва на сцягне ў святога ўяўляе сабой нейкі нарыў або фурункул, ужо пазней па асацыяцыі атаясамлены з чумным бубонам. Другая мяркуе, што жыццё Святога Роха адносіцца менавіта да часу вялікай эпідэміі і памёр ён ад чумы, самаахвярна даглядаючы хворых, у той час як у пазнейшыя крыніцы ўкралася памылка. І нарэшце, заступніцай грэшнікаў лічылася Святая Дзева, якую таксама ў знак смутку прынята было маляваць з сэрцам, пранізаным коп’ямі або стрэламі. Выявы падобнага тыпу сталі распаўсюджвацца падчас і пасля эпідэміі, часам спалучаючыся з выявамі разгневанага бажаства — у прыватнасці на пано гетынгенскага алтара, частка грэшнікаў хаваецца ад Божых стрэлаў пад покрывам Багародзіцы.

«Танец Смерці». Ілюстрацыя з «Нюрнбергскай хронікі» (1493).

Адзін з вядомых сюжэтаў — «Танец Смерці» (La Danse Macabre) з выявай танцуючых фігур у выглядзе шкілетаў. Гравюра Гольбейна Малодшага вытрымала 88 выданняў з 1830 па 1844 год. Распаўсюджаны сюжэт, дзе чума ўяўляецца гневам Бога, які паражае грэшнікаў стрэламі. На карціне Пітэра Брэйгеля Старэйшага «Трыумф смерці» намаляваныя шкілеты, якія сімвалізуюць чуму, якія забіваюць усё жывое. Яшчэ адным адгалоскам чумы з’яўляецца сюжэт «Смерць, якая гуляе ў шахматы», распаўсюджаны ў жывапісе Паўночнай Еўропы.

Пітэр Брейгель Старэйшы, «Трыумф смерці», 1562.

Фларэнтыйская чума стала фонам, на якім разгортваецца дзеянне знакамітага «Дэкамерона» Джавані Бакача. Пра чуму пісаў Петрарка ў сваіх знакамітых вершах да Лауры, якая памерла падчас эпідэміі ў Авіньёне. Трубадур Пейрэ Люнель дэ Монтэш апісаў чумную эпідэмію ў Тулузе ў цыкле журботных сірвент, якія маюць назву «Людзям няма чаго дзівіцца» (ст.-акс.: Meravilhar no·s devo pas las gens).

Мяркуецца таксама, што часам Чорнай смерці датуецца вядомая ў Англіі дзіцячая песенька-лічылачка «Ring a Ring o' Roses» («На шыях вянкі з ружаў, Кішэнькі ўсе ў букетах, Апчхі-апчхі! Ўсе палі на зямлю!») — хоць падобная трактоўка ўяўляецца спрэчнай.

Існуюць і гіпотэзы, якія звязваюць з Чорнай смерцю вядомы казачны сюжэт пра Гамельнскага пацукалова: горад адольваюць полчышчы пацукоў, гараджане шукаюць выратавання, і да іх з’яўляецца пацукалоў, які выводзіць пацукоў з горада з дапамогай чарадзейнай дудачкі і топіць іх у рацэ, а калі гараджане адмаўляюцца ўзнагародзіць яго за паслугу, той тым жа шляхам выводзіць з горада іх дзяцей. Так, згодна з адной з інтэрпрэтацый, дзеці, збіраючы па шляху дохлых пацукоў, захворваюць на чуму і гінуць. Аднак здагадку гэтую складана прыняць з-за неадпаведнасці ў датах — згодна з гамельнскай хронікай, пацукалоў павёў дзяцей (пра пацукоў у гэтым першым варыянце яшчэ не згадваецца) у 1284 годзе, гэта значыць больш чым за пяцьдзесят гадоў да эпідэміі. Замест Чорнай смерці для тлумачэння таго, што адбылося даследчыкамі прапануецца харэаманія, праявы якой сапраўды фіксаваліся задоўга да эпідэміі.

Выразныя апісанні чумы ў Нарвегіі з’яўляюцца ў заключных раздзелах трылогіі Сігрыд Унсет «Крысцін, дачка Лаўранса», а на Русі — у рамане Дзмітрыя Баляшова «Сямён Горды».

Вялікая эпідэмія прыцягнула ўвагу кінематаграфістаў і стала фонам, на якім разгортваецца дзеянне фільмаў «Сёмая пячатка» (1957) Інгмара Бергмана, «Цела і кроў» (1985) Пола Верховена, «Дыханне д’ябла» (1993) Пако Лусіа, «Чорная смерць» (2010) Крыстафера Сміта і «Час ведзьмаў» (2011) Дамініка Сены. Адлюстравана ў кінакарціне «Казка вандраванняў» (1983) Аляксандра Мітты.

У 2019 годзе выйшла камп’ютарная гульня A Plague Tale: Innocence. Падзеі гульні адбываюцца ў 1348 годзе, калі Каралеўства Францыі паразілі Эдвардыянская вайна і эпідэмія чумы. У 2022 годзе выйшаў працяг гульні A Plague Tale: Requiem.

Сведчанні сучаснікаў

Фларэнціец Матэа Вілані, які працягнуў «Новую хроніку» свайго брата, вядомага мясцовага гісторыка Джавані Вілані, які памёр ад хваробы, паведамляе:

«У гэтым годзе ва ўсходніх краінах, у Верхняй Індыі, Катаі і іншых прыбярэжных правінцыях Акіяна, пачалася чума сярод людзей любога полу і ўзросту. Першай яе прыкметай было крывахарканне, а смерць наступала ў каго адразу, у каго на другі, на трэці дзень, некаторыя ж пратрымаліся і даўжэй. Той, хто даглядаў гэтых няшчасных, адразу ж заражаўся і захворваў сам і ў непрацяглым часе гінуў. Пры гэтым у большасці ўзнікала ўздуцце ў пахвіне, а ў многіх пад пахамі правай і левай рукі або на іншых частках цела, і амаль заўсёды на целе хворага з’яўлялася нейкая пухліна. Гэтая чума прыходзіла з перапынкамі і ўспыхвала ў розных народаў, за год яна ахапіла трэцюю частку свету, якая называецца Азіяй. У рэшце рэшт яна дайшла да народаў, якія жывуць ля Вялікага мора, на берагах Тырэнскага мора, у Сірыі і Турцыі, блізу Егіпта і на ўзбярэжжы Чырвонага мора, на поўначы ў Расіі, у Грэцыі, у Арменіі і іншых краінах. Тады італьянскія галеры пакінулі Вялікае мора, Сірыю і Рамею, каб не заразіцца і вярнуцца са сваімі таварамі дадому, але многім з іх наканавана было загінуць у моры ад гэтай хваробы. Прыплыўшы ў Сіцылію, яны ўступілі ў перамовы з мясцовымі жыхарамі і пакінулі ім хворых, у выніку чаго чума распаўсюдзілася і сярод сіцылійцаў…

У 1348 годзе чума гаспадарыла ва ўсёй Італіі, за выключэннем Мілана і перадгор’яў Альпаў, якія падзяляюць Германію і Італію, дзе яна нанесла менш шкоды. У тым жа годзе яна перакінулася праз горы і распаўсюдзілася ў Правансе, Савоі, Дафіне, Бургундыі, на ўзбярэжжы ў Марселя і Эгмора, у Каталоніі, на востраве Мальёрка, у Іспаніі і Гранадзе. У 1349 годзе яна дайшла на захадзе да берагоў акіяна, Еўропы, Афрыкі і Ірландыі, да астраўной Англіі і Шатландыі, іншых заходніх астравоў і ўнутраных зямель, лютаваўшы амаль паўсюль з аднолькавай сілай, акрамя Брабанта, дзе ахвяраў было мала. У 1350 годзе чума абрушылася на германцаў і венграў, фрызаў, датчан, готаў, вандалаў і іншыя паўночныя краіны і народы. І там, дзе ўспыхвала эпідэмія, яна працягвалася на працягу пяці месяцаў або пяці змен месяца, гэта вядома па вопыце многіх краін. Паколькі здавалася, што гэтая згубная зараза перадавалася поглядам або дотыкам, многія пакідалі мужчын, жанчын і дзяцей пры першых прыкметах ахапіўшай іх хваробы. Бясконцае мноства людзей магло б выжыць, калі б не пазбавілася неабходнай дапамогі…

У нашым горадзе эпідэмія разгарэлася ў поўную сілу ў красавіку 1348 года ад нар. Х. і працягвалася да пачатку верасня таго ж года. У горадзе, прыгарадзе і ваколіцах Фларэнцыі без разбору полу і ўзросту з пяці чалавек загінулі трое ці больш, хутчэй за кошт простага люду, чым сярэдніх слаёў і вярхоў, таму што беднякам давялося асабліва дрэнна, зараза распаўсюдзілася сярод іх раней, і дапамогі яны атрымлівалі менш… Лекарам ні ў адной краіне не ўдалося знайсці лекаў або сродкаў супраць гэтай смяротнай немачы, ні з дапамогай натуральнай філасофіі, ні фізікі, ні астралогіі…

Ад генуэзскіх купцоў, вартых усялякага даверу, мы чулі пра тое, што адбылося ў тых краінах, у верхняй Азіі, незадоўга да пачатку эпідэміі. Там ці то з зямлі, ці то з неба з'явіўся агнявы смерч і, распаўсюджваючыся на захад, бесперашкодна знішчыў значную частку гэтага краю. Некаторыя сцвярджаюць, што з смуроду, які выдаваў агонь, нарадзіліся гніласнае рэчыва сусветнай заразы, але за гэта мы не можам ручацца…

Лічылася, што тыя, каму Гасподняя міласэрнасць захавала жыццё, бачачы пагібель сваіх блізкіх і чуючы пра вынішчэнне многіх народаў свету, адумаюцца, змірацца, вернуцца да дабрадзейнасці і каталіцкай набожнасці, будуць устрымлівацца ад грахоў і несправядлівых учынкаў, напоўняцца любоўю і спачуваннем адзін да аднаго. Але толькі што мор спыніўся, выйшла зусім інакш. Людзей засталося занадта мала ў параўнанні з атрыманымі ў спадчыну імі зямнымі дабротамі, так што, забыўшыся пра мінулае, нібыта нічога і не было, яны ўдарыліся ў нечуваны раней разгул і бессаромную распусту. Адставіўшы справы, яны аддаваліся загане абжорства, уладкоўваючы піры, папойкі, урачыстасці з вытанчанымі стравамі і пацехамі, не ведалі меры ў юры, наперабой выдумлялі незвычайныя і вычварныя ўборы, часта непрыстойнага выгляду, і змянілі выгляд усяго адзення. Просты люд, як мужчыны, так і жанчыны, ад лішку ўсіх рэчаў, не жадалі займацца сваёй звыклай працай, яны прыстасаваліся да самых дарагіх і вытанчаных страў, раз-пораз уладкоўвалі вяселлі, а прыслуга і вулічныя жанчыны надзявалі сукенкі, што засталіся ад знатных дам. Амаль увесь наш горад з галавой пагрузіўся ў ганебныя забавы, у іншых месцах і па ўсім свеце было яшчэ горш…»

Яго сучаснік англійскі манах-бенедыкцінец Уільям Дын з Рочэстэра ў сваіх аналах апісвае:

«Людзі ў большай сваёй частцы сталі горш, больш схільныя да любой заганы і больш схільныя да граху і злосці, не думаючы ні пра смерць, ні пра мінулую чуму, ні пра сваё ўласнае выратаванне… Свяшчэннікі, мала якія цэняць ахвяру духу раскаяння, адправіліся туды, дзе яны маглі б атрымаць вялікія стыпендыі, чым ва ўласных бенефіцыях, і таму многія бенефіцыі засталіся без свяшчэннікаў. З кожным днём пагроза душам, як духавенства, так і свецкіх павялічвалася… Падмайстры і майстры былі прасякнуты духам мяцяжу, так што ні кароль, ні закон, ні правасуддзе не магло стрымаць іх… Так вялікі быў недахоп работнікаў усіх відаў, што больш за траціну зямель засталася неабробленай…»

Гл. таксама

• Юстыніянава чума

Літаратура

На рускай мове

• Аляксей Маар — Сорок дней и Чёрная Смерть ttp://mwcom.ru/autor/27019-sorok-dnej-i-chernaya-smert.html |date=16 красавіка 2014 }} 2014. Происхождение и этимология понятия. Карантин и его значение (Соавторство: Громашевский Л. В., Компанцев Н. Ф., Павлов А. В., Ёлкин И. И.)
• Дербек Ф. А. История чумных эпидемий в России с основания государства до настоящего времени: дис. … д-ра медициныАрхівавана 17 мая 2018. — СПб., 1905. — С. 2-40.
• Васильев К. Г., Сегал А. Е. История эпидемий в России: Материалы и очерки (руск.) / Под ред. проф. А. И. Метелкина. — М.: Медгиз, 1960. — 400 с.
• Сорокина Т. С. Эпидемии в Средние Века // Фельчар і акушэрка. — 1988. — № 2.
• Борисов Л. Б. и др. Медицинская микробиология, вирусология, иммунология: Учебник (руск.). — [Изд. 1-е]. — М.: Медицина, 1994. — С. 286—289.
• Возианова Ж. И. Чума // Инфекционные и паразитарные болезни. В 3-х т (руск.). — К.: Здоров`я, 2002. — Т. 3. — С. 138—166. — 904 с. — 3 000 экз. — ISBN 5-311-01296-x.
• Даниэл М. Тайные тропы носителей смерти: Пер. с чеш = Daniel M. Tajne stezky smrtonosu / Милан Даниэл / Под ред. Б. Л. Черкасского. — М.: Прогресс, 1990. — 416 с. — ISBN 5-01-002041-6.
• Супотницкий М. В. «Черная смерть». К загадкам пандемии чумы 1346—1351 гг.Архівавана 7 снежня 2013. // Универсум. 2004, № 3.
• Супотницкий М. В., Супотницкая Н. С. Очерк V. «Чёрная смерть» — второе пришествие чумы в Европу (1346—1351) // Очерки истории чумы: В 2-х кн. — Кн. I: Чума добактериологического периода. — М.: Вузовская книга, 2006. — С. 78—131. — 468 с. — ISBN 5-9502-0093-4.
• Супотницкий М. В., Супотницкая Н. С. «Чёрная смерть» — второе пришествие чумы в Европу. 1346—1352 годы // История чумных катастроф от древности до Нового времени / М. В. Супотницкий, Н. С. Супотницкая; Илл. Ирины Тибиловой. — М.: Ломоносовъ, 2021. — С. 57—113. — 240 с. — (История. География. Этнография). — 1 000 экз. — ISBN 978-5-91678-682-8.
• Борисов Н. С. Чума и возвышение Москвы // Родина. — 2014. — № 5. — С. 61—64.
• Хайдаров Т. Ф. Эпоха «Черной смерти» в Золотой Орде и прилегающих регионах (конец XIII — первая половина XV вв.). — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2018. — 304 с.
• Ле Гофф Ж., Трюон Н. История тела в Средние века. — Пер. с фр. Е.Лебедевой. — М.: Текст, 2008.
• Аджемоглу Д., Робинсон Дж. А. Почему одни страны богатые, а другие бедные. Происхождение власти, процветания и нищеты. — М.: АСТ, 2016. — 693 с. — ISBN 978-5-17-092736-4.
• Зиглер Филип. Черная смерть. Как эпидемия чумы изменила Европу. — Пер. с англ. Е. А. Гонсалеса-Менендеса. — М.: ЗАО «Центрполиграф», 2023. — С. 320. — (Всемирная история). — ISBN 978-5-9524-5977-9.

На іншых мовах

• Acemoglu D., Wolitzky A. The Economics of Labor Coercion // Econometrica. — 2011. — Т. 79. — № 2. — С. 555—600. — DOI:10.2139/ssrn.1520143 Архівавана з першакрыніцы 19 верасня 2021.
• Benedictow O. J. The Black Death, 1346-1353: The Complete History. — Woodbridge: Boydell & Brewer, 2004. — 434 p. — ISBN 0851159435.
• Bramanti, Barbara; Stenseth, Nils Chr; Walløe, Lars; Lei, Xu (2016). "Plague: A Disease Which Changed the Path of Human Civilization". Advances in Experimental Medicine and Biology. 918: 1–26. doi:10.1007/978-94-024-0890-4_1. ISBN 978-94-024-0888-1. ISSN 0065-2598. PMID 27722858.
• Herlihy D. The Black Death and the Transformation of the West. — New York: Harvard University Press, 1997. — 117 p. — ISBN 0-674-07612-5.
• Kelly J. The Great Mortality: An Intimate History of the Black Death, the Most Devastating Plague of All Time. — New York: HarperCollins, 2005. — 304 p. — ISBN 0-06-000692-7.
• Martin S. Black Death. — Sparkfold: J. H. Haynes and Co, 2001. — 160 p. — ISBN 1-904048-86-2.
• Naphy W., Spicer A. La peste noire, 1345-1730 : grandes peurs et épidémies. — Paris: Éditions Autrement, 2003. — 187 p. — (Collection Mémoires). — ISBN 9782746703988.
• Nohl J. La mort noire: chronique de la peste d’après les sources contemporaines. — Paris: Payote, 1986. — 318 p. — ISBN 2-228-55070-1.
• Nohl J. The Black Death: A Chronicle of the Plague. — Pennsylvania: Westholme Publishing, 2006. — 284 p. — ISBN 1594160295, 9781594160295.
• Nohl J. Der schwarze Tod - Eine Chronik der Pest 1348 bis 1720. — Hamburg: Severus Verlag, 2011. — 228 p. — ISBN 3863470699, 978-3863470692.
• Ziegler Ph. The Black Death. — London: Collins, 1969. — 319 p.

Фільмаграфія

• «History Channel: Чорная смерць» (англ.: The Black Death) — дакументальны фільм, зняты Пітэрам Нікальсанам у 2009 г.

Спасылкі

• Чёрная смерть пришла в Европу из окрестностей Тянь-Шаня
• Родоначальник Чёрной смерти нашёлся в Киргизии