Ɲinini

Tɔgɔw ni tɔgɔlakaw faranfasili sariya ɲεtigεli: daɲε minnu dafalen laban nunnafɔlen don

Bamanankan daɲε fεn o fεn bε yen ko tɔgɔ don wali tɔgɔlaka (wale tɔgɔyalen) kanhakε dɔ bε yen min bε Kε olu kan. Ni tɔgɔ / tɔgɔlaka in faranfasilen don, kanhakε in bε K’a kan, nka n’a faranfasilen tε kanhakε in bε Bɔ a kan. Kanhakε in bε Kε tɔntɔnni bisigi de ye daɲε in kanɲε laban kan a faranfasilen. Hali ni sεbεncogo b’o tɔntɔnni in na n ma D’a la n’o bε Se ka Kε nin nɔgɔya kɔnɔ tan. Nka daɲε kulu hakεlama bε yen, fεεrε bε minnu ta sεbεnni na. Daɲε minnu bε yen n’u dafalen laban nunnafɔlen don ( suman, tin, kunkun…), tɔntɔnni de b’a To olu kanɲε laban in de fana bε Fɔ ka Sama (sumaan, tiin, kunkuun…), nka ni tɔntɔnni t’u kan blen (u blalen faranfasibali la) samani in bε Ban a yεrε ma (suman, tin, kunkun…).

O bε mun Jira?

O b’a Jira ko o samani in bε Se ka dεmε Kε ka danfara Don tɔgɔ/tɔgɔlaka faranfasilen n’a faranfasibali cε walasa kalanni gεlεyaba in ka Nɔgɔya, bari tɔgɔ blalen faranfasilen na a n’a blalen faranfasibali la olu fɔcogo tε kelen ye. U dun sεbεncogo ye kelen ye hali i kalannikεtɔ t’u danfara Ye. Bεn bε Se ka K’a kan an k’u samanimayɔrɔ in Sεbεn k’o Sama n’u bε faranfasilen na ka samani fana bɔ o la n’u faranfasilen tε[tin = (tiin faranfasilen, tin faranfasibali)]. N’a fεn o fεn faranfasilen don, samani bε bεn o kanɲε laban ma k’a sababu Kε nunnafɔlan “n” in ye a daɲε laban na.

N’a Bɔra o daɲε suguw la, daɲε tɔw ta sεbεnni ka gεlεn, bari samani yɔrɔkoya tε Dɔn olu faranfasili sen fε (da fl - da fb, juga fl – juga fb…). Fɔ n’an ye fεεrε wεrε ɲini olu ta la n’o tε o fεεrε kɔni tε Se ka Kε samani ye bawo u tε Fɔ ka Sama.

A daɲε ninnu faranfasilen n’u faranfasibali danfarali bε Kε sababu ɲuman ye bari u fana ta ka jugu kalanni gεlεya la ka sagon tɔ ninnu kan. U bε Fɔ ka Sama de u dun tε Sεbεn ka Sama ka faramfasili kanhakε t’ u kan. O flanflanko bε Nɔgɔya. A tɔ bε To samabali ninnu ta ye sεbεncogo tε min na fɔlɔ.

A daɲεw sεrε bamanankan na

D Faranfasibali Faranfasilen Kɔlɔsili bagan Bagaan bagan Bagaan Balan Balaan baman Bamaan bamanan Bamanaan Ban Baan Ban Baan Bɔlɔn Bɔlɔɔn Bɔn Bɔɔn Bɔn Bɔɔn Bin Biin Bin Biin blen Bleen Blen M Bleen Blenman Blenmaan bon Boon bon Boon Bεn Bεεn cin Ciin Cun w Cuun Cεn Cεεn Cεn Cεεn Cεn w Cεεn Cεncεn Cεncεεn dan Daan Dan w Daan danan Danaan Dɔn Dɔɔn Dɔn w Dɔɔn Degun deguun Den Deen digon Digoon Don Doon Don w Doon Dun Duun Dun Duun Dun Duun dunan Dunaan dunun Dunuun dunun Dunuun dusukun Dusukuun Dεn Dεεn Dεn w Dεεn Dεnεn Dεnεεn ʃan ʃaan ʃyan ʃyaan falan Falaan Falon w faloon Fan Faan fan Faan fan Faan fanan Fanaan fin Fiin finsan Finsaan folon Foloon Fon Foon Fεn Fεεn gan Gaan gan Gaan Gan w Gaan Gɔn Gɔɔn Gen Geen Gen w Geen Gingin Gingiin gon Goon gun Guun Gun w Guun Gεn Gεεn Gεn w Gεεn Gεn w Gεεn Hɔrɔn Hɔrɔɔn jaman Jamaan jan Jaan jan Jaan Jɔnjɔn JɔnJɔɔn Jin Jiin jon Joon Jun Juun Jyεn Jyεεn Jεn Jεεn kabalan Kabalaan kalan Kalaan kamalen Kamaleen kan kaan kan Kaan Kan w Kaan kankan Kankaan Kɔlɔn Kɔlɔɔn Kɔn Kɔɔn kenken Kenkeen kin Kiin Kin w Kiin Kin w Kiin kirin Kiriin kolon Koloon kolonkalan Kolonkalaan kon Koon konkoron Konkoroon Kun Kuun kun Kuun Kun w Kuun kunkun Kunkuun kunkurun kunkuruun kurun Kuruun Kεn Kεεn Kεnkεn Kεnkεεn lankolon Lankoloon Lεn Lεεn Mabεn Mabεεn magwan Magwaan Mankan Mankaan Mankan M Mankaan Mɔn w Mɔɔn min Miin Minkɔn Minkɔɔn Minεn Minεεn mun Muun Mεn w Mεεn Mεn w Mεεn Mεnεn Mεnεεn ɲagalan Ɲagalaan ɲangatan Ɲangataan Ncɔgɔn Ncɔgɔɔn Ncɔn Ncɔɔn ɲɔn ɲɔɔn ɲɔgɔn ɲɔgɔɔn ncinin Nciniin Nɔn Nɔɔn Nɔnkɔn Nɔnkɔɔn Ncεn Ncεεn nkalon Nkaloon Nkɔn Nkɔɔn Nkɔnin Nkɔniin Nkɔsɔn Nkɔsɔɔn nkisin Nksiin nkoban Nkobaan nkuman Nkumaan nkunan Nkunaan Nkεlεn Nkεlεεn Nkεεrεn Nkεεrεεn Npalan Npalaan npan Npaan Npɔlɔn Npɔlɔɔn npon Npoon nson Nsoon ntalen Ntaleen ntalen Ntaleen ntaman Ntamaan ntamannin Ntamanniin ntan Ntaan -ntan -ntaan ntanan Ntanaan Ntɔn Ntɔɔn nten Nteen ntigin Ntigiin nton Ntoon ntugun Ntuguun Ntεbεn Ntεbεεn Ntεgεn Ntεgεεn ɲugun Ɲuguun nun Nuun Nεgεn Nεgεεn ɲεgεn ɲεgεεn ɲεgεn ɲεgεεn Nεn Nεεn palan Palaan san Saan San Saan san Saan San w saan Sɔn Sɔɔn Sɔn Sɔɔn ʃɔn ʃɔɔn Sɔn w Sɔɔn sen Seen sen Seen Sen w Seen sin Siin Sin w Siin sankaran sankaraan sinankun Sinankuun sinsin Sinsiin Siran Siraan Son Soon Sonsan Sonsaan sonkalan Sonkalaan suman Sumaan sun Suun Sun Suun sungurun Sunguruun sunsun Sunsuun sununkun Sununkuun Surun M Suruun ʃyεn ʃyεεn ʃyεn ʃyεεn Sεbεn Sεbεεn Sεgεlεn Sεgεlεεn taman Tamaan tan Taan Tan w Taan Tankɔn Tankɔɔn Tɔn Tɔɔn Tɔn Tɔɔn Tɔn Tɔɔn Tɔn w Tɔɔn ten Teen Tin Tiin ton Toon ton Toon tunkurun Tunkuruun Tεn Tεεn walan Walaan Welen Weleen wolonkoton wolonkotoon Wεlεn Wεlεεn yonkon Yonkoon Koron w Koroon gingin gingiin Gɔngɔn Gɔngɔɔn

Nin daɲε fεn o fεn, n’u bε daɲε dorokolen laban na, u bε Sama fɔli la n’u faranfasilen don. An fana b’o samani taamaʃyεn ni nunnadafalen sεbεnni ye ʃyεn fla.

Misali: jun (jan o jan ) = juun (min kodɔnnen don) 2- Minnu b’a la n’u sɔrɔla wale tɔgɔyalen fε, olu blalen tε Ye u kelen na kumasen kɔnɔ. U bε Nɔrɔ daɲε wεrε la. N’u Nɔrɔla daɲε kɔ fε n’o daɲε Ye tɔgɔ ye sariya in bε Boli olu kan. Misali: ka ji Bɔn = jibɔn (faranfasibali) jibɔɔn (faranfasilen)

Tɔgɔ gεrεgεrε minnu b’a la olu bε Se ka Bla u kelen na i komin u fana bε Se ka Nɔrɔ daɲε laban na dorokoli dɔ sen fε cogo min na.

Misali: nkusun/jelinkusun (faranfasibaliw) nkusuun/jelinkusuun (faranfasilenw). 3- Nin ye fεεrε ɲεnama ye ka belebele Bɔ bamanankan sεbεnnen kalanni flanflan la. Misali: karisa bε foro kun na (a bε ka foro kɔlɔsi fεn dɔ la) ani karisa bε foro kuun na (a bε foro labanyɔrɔ la) olu tε kelen ye kɔrɔko fan fε wa u yεrε kalancogo tε kelen ye, nka u tun bε Sεbεn cogo kelen na ( kun – faranfasilen faral’a faranfasibali kan) min bε gεlεyaba Don kalanni na.

- daɲε sεbεncogo kelen, kalancogo fla dun b’a la; a kalancogo fla ʃi kɔrɔ dun tε kelen ye fana. Furakεcogo dun b’a la, munna an t’a Furakε n’o ye? 4- tungurunni banbali bε Nɔgɔya kalanni sen fε ni nin sariya kura in ye. Misali: Ntεnεndon ne bε Taa Bɔ so ka Na ani Ntεnεndon ne bɔra so; o ntεnεndon fla ʃi fɔcogo tε kelen ye, u dun Sεbεnna cogo kelen. Danfara min b’u fɔcogo cε n’o fana bε danfara Don u ni ɲɔgɔn cε kɔrɔko fan fε, munna an fana tε danfara Don u sεbεncogow cε waasa kalanni tungurun-tungurun ka Ban ani flanflan kana Don u kɔrɔw la.

5- kuma kɔrɔ jɔnjɔn bε Dɔn. An bε kumasen dama-dama Di minnu faamuya man di ni danfara ma Don u ni ɲɔgɔn cε sεbεnni na.

Sεbεncogo kura daliluma Sεbεncogo kɔrɔ flanflanma Karisa seen ma Jɔ an ka kɔɲɔyɔrɔ la yεrε karisa sen ma Jɔ an ka kɔɲɔyɔrɔ la yεrε (sen/seen)

Saan dɔ Kεra, a Nana ni moto kura ye San dɔ Kεra, a Nana ni moto kura ye (san/saan) A ye doni Bl’a Kuun kan A ye doni Bl’a kun kan

A ma npalaan Ta A ma npalan ta

I ka fini bε teen kan I ka fini bε ten kan

Kana tloon Kε Kana tlon Kε

Tɔɔn tε kami in na Tɔn tε kami in na

Nin doon an ye jaaka Dɔn Nin don

Suun ma Digi mɔgɔ la bi Sun ma Digi mɔgɔ la bi

Jεmaan ko don, finmaan ko tε Jεman ko don, finman ko tε

Kana Ɲinε fɔleen kɔ Kana Ɲinε fɔlen kɔ

A ye koon kelen Bɔ (kon ka ca, a ye kelen de Bɔ)

A ye kon kelen bɔ A ye kon kelen Bɔ

Danfara bε minnu kɔrɔ ni ɲɔgɔn cε

Sεbεncogo kɔrɔ

A ye kon kelen Bɔ = ( kon ka ca, a ye kelen Bɔ)

A ye kon kelen Bɔ = ( A ma kon fla Bɔ fɔlɔ, nk’a ye kelen Bɔ)

Kalanni gεlεya: sεbεncogo kelen, kalancogo fla, kɔrɔ fla

Nin don, ne ma fεn Kε, cε kan Bε ten. (don kodɔnnen de ko don)

Nin don, ne ma fεn Kε nin kɔ, cε kan Bε ten. (kunnafoninan DON de ko don)

O don dεrε

Sεgεlεn tε, bana wεrε don (faranfasilen)

Sεgεlεn tε, bana wεrε don (faranfasibali)

A ko nten t’a bolo (nten ɲinita)

A ko nten t’a bolo ( nten fan si)

Kɔlɔn kelen ji man di u la

 Mɔgɔ jugu bε Se ko la (kojugukεla bε ko bεε Kε)

 Mɔgɔ jugu bε Se i la (i jugu bε dankari i la)

Sεbεncogo kura

A ye koon kelen Bɔ

A ye kon kelen bɔ

Daɲε minnu bε Kε tɔgɔ ni wale ye

A’ kana Sεgεn baara la

A’ kana sεgεn Jate

I ka Kalan, o de ɲɔgɔn tε

I ka kalan de ɲɔgɔn tε

A ma den Sɔrɔ

A ma Den kɔni

Bεn Kεra o kan

Nin tε hɔrɔn si danbe ye

K’a Dlon so ci la

K’a dlon so Ci po

A ye sojɔ kalan Kε wa?

Sali den tε, Setu den don

A ma ɲεgεn Kε a la

A taara kungo jan kɔnɔ

A Taara kungo jan kɔnɔ

Bin tε Falen sumaya kɔ

Bin tε falen yan

Sunsun ma den ɲina

Sεnεfεn caman bε Mali la

Sεbεncogo kɔrɔ b’a To flanflan bε Don nin kumasen ninnu kalanni na. N’i y’a kanhakε Bon ka Sɔrɔ kalanko fɔlɔ la, a Fɔra a Banna, nka n’i y’a Bon k’a Jε, i bε Tla ka Segin a kalanni kan tuun n’o tε i bε fεn Kalan min tε hakilina sεbεnnen ye. U n’u sεbεncogo kura bε ɲɔgɔn da fε k’a Jira o b’a flanflan Furakε cogoya min na. Kalanni flanflanmayɔrɔw ɲε finnen don k’u sεbεnni Jεngε. Kumasenw Tɔmɔna ka Bɔ Dramann TARAWELE ka gafe kɔnɔ ko ‘Bamanankan sεbεnni sariyaw’

1- “ O tuma, kalanfaw ni kalanden jolenw, nin gafe in Bɔra aw de ye” ɲ.2 1- “ O tuma, kalafaw ni kaladeen jolenw, nin gafe in Bɔra aw de ye” ɲ.2 2- “O tuma, i bε Se ka dɔnniya ɲini masalabolo ninnu kɔnɔ, i dan ye k’a bεrε Bεn” 2- “O tuma, i bε Se ka dɔnniya ɲini masalabolo ninnu kɔnɔ, i daan ye k’a bεrε Bεn” 3- “Ciden saba taara waribon na n’u ka dugu cikan ye” ɲ.11 3- “Ciden saba taara wariboon na n’u ka dugu cikaan ye” ɲ.11 4- “Zan ta don ma diya a da la” ɲ.14 4- “Zan ta doon ma diya a da la” ɲ.14 5- “San dɔ kεra Sungalo sen ma ye dugu kɔmɔn labεnw na” ɲ.21 5- “Saan dɔ kεra Sungalo sen ma ye dugu kɔmɔn labεnw na” ɲ.21 6- “A bɔtɔ ye kon galon ka bin saga kun kan” ɲ.26 6- “ A bɔtɔ ye koon galon ka bin saga kuun kan” ɲ.26

Gafew bε flanflan don kalanni na cogo min na D Gafe ɲε n’a sira kumasen Kumasen flanflanntan 1 Ŋ.T ɲ.222 s.14 “Marifa ko gadawu! Kunkan bɔra yɔrɔ min, Buwɔ kɔrɔba nana so nun don bulon fɔlɔ kɔnɔ”. “Marifa ko gadawu! Kunkaan bɔra yɔrɔ min, Buwɔ kɔrɔba nana so nuun don buloon fɔlɔ kɔnɔ”.

2 Ŋ.T ɲ.255 s.18 “Jelikε ni nkɔni ye nbawudi da a disi rɔ, a bε k’a yaara, a bε ka kɔlɔn fan sεgεrε” “Jelikε ni nkɔni ye nbawudi da a disi rɔ, a bε k’a yaara, a bε ka kɔlɔɔn faan sεgεrε”

Tɔgɔ minnu laban tε nunnafɔ

 Mɔgɔ jugu bε Se ko la (kojugukεla bε ko bεε Kε)
 Mɔgɔ jugu bε Se i la (i jugu bε dankari i la)

Fεεrε wεrε bε Лini o daɲε suguw ta la, bari u laban tε nunnafɔ. U faranfasilen n’u faranfasibali tε kelen ye bari kanhakε bε K’u kan n’u fana Fɔra ka Faranfasi. An bε Se ka Bεn a ka k’olu ta taamaʃyεn Kε tulu kεli ye a daɲε laban na n’a Faranfasira. Misali : saga (faranfasibali), saga’ (faranfasilen) Masalabolo dɔ labεnnen ni taamaʃyεn kuraw ye

1. Sεbεncogo kɔrɔ: maanabɔla y’a Fɔ cogo min na sεbεnni ye flanflan Don o la « Ni San Fɔr’i ye, Segu dugukolo dɔ don; segujamana don. O don bamanan lakika daan bε Wendogo. O don, “an ka dlɔ Min ka mugu Ci”, o de tun Bε dugukolo san fε. Ka dlɔ Min ka mugu Ci, ka maa Faa. Foy tε Kε dugukolo san fε o don – sojε dafla, ca t’u la dugumakolo san fε ni marifa tε. Ca ʃi t’u la dugumakolo san fε ni marifa tε. Wendogo Sεriba! Bamanankε sigilen don marifa ba mugan ni tan kun na. Marifa ba mugan ni tan bε [Konkaankokasi] Wendogo. Sεriba Danbεlε, Wendogo bamananw. Nεgεdunun mankan bε Bɔ Wendogo. Bamaandugu falen don. Bamanantle b’a hakε la. O don Musa Kulubali, bamanantle b’a hakε la. Boli cε juguw bε bamanan fε. Nin bε Fɔ Segu jeliw fε. Seeba Laminn Sisɔkɔ, « Wendogo bamanan”

2. Sεbεncogo kura: maanabɔla y’a Fɔ nin cogo la sεbεnni ma flanflan Don min na “Ni San Fɔr’i ye, Segu dugukolo’ dɔ don; Segujamana’ don. O doon bamanaan lakika daan bε Wendogo. O doon, an ka dlɔ’ Min ka mugu’ Ci, o de tun Bε dugukolo’ saan fε. Ka dlɔ’ Min ka mugu’ Ci, ka maa’ Faa. Foy tε Kε dugukolo’ san fε o doon – sojε’ dafla, ca t’u la dugumakolo’ saan fε ni marifa’ tε. Ca ʃi t’u la dugumakolo’ saan fε ni marifa’ tε. Wendogo Sεriba! Bamanankε’ sigilen don marifa’ ba mugan ni tan kun na. Marifa’ ba mugan ni tan bε [Konkaankokasi] Wendogo. Sεriba Danbεlε, Wendogo bamananw’. Nεgεdunuun mankaan bε Bɔ Wendogo. Bamaandugu falen don. Bamanantle’ b’a hakε’ la. O don Musa Kulubali, bamanantle’ b’a hakε’ la. Boli’ cε juguw bε bamanaan fε. Nin bε Fɔ Segu jeliw fε. Seeba Laminn Sisɔkɔ, « Wendogo bamanaan”

Isiyaka Baalo