Idi na sadržaj

Gvatemala

Uredi veze
Ovo je bio istaknuti članak mjeseca.
S Wikipedije, slobodne enciklopedije
Gvatemala
República de Guatemala
Zastava Gvatemale Grb Gvatemale
Zastava Grb
Uzrečica: "Libre Crezca Fecundo"
Himna: "Himno Nacional de Guatemala"
"(Nacionalna himna Gvatemale)"
Položaj Gvatemale na karti
Položaj Gvatemale
Glavni i najveći grad Guatemala City
14°38′N 90°30′W / 14.633°N 90.500°W / 14.633; -90.500
Službeni jezik španski
Državno uređenje Predsjednička republika
Bernardo Arévalo
• Potpredsjednica
 Karin Herrera
Zakonodavstvo
Nezavisnost od Španije 
• Priznato
 15. septembar 1821. 
Površina
• Ukupno
 108 890 km2 (106. na svijetu)
• Vode (%)
 0,4%
Stanovništvo
• Ukupno (2023)
 18 917 714[1] (68. na svijetu)
173,7/km2 (69. na svijetu)
BDP (PKM) 2008
• Ukupno
 $67,007 milijardi (138. na svijetu)
$4.899 
Gini (2007) 55,1 (-)
HDI (2011) 0,574 (srednji) (131. na svijetu)
Valuta Gvatemalski quetzal (GTQ)
Vremenska zona UTC-6
Topografija
vulkan Tajumulco
4220 m
jezero Izabal
589,6 km2
rijeka Motagua
486 km
Pozivni broj +502
Internetska domena .gt

Gvatemala (španski: República de Guatemala) jest država u Srednjoj Americi. Na sjeveru i zapadu graniči s Meksikom, na jugozapadu izlazi na Tihi okean, dok joj je na sjeveroistoku Beliz, a jugoistoku Honduras i Salvador. Glavni grad je Guatemala City. Po uređenju je parlamentarna demokratija. Od 1996. politička i ekonomska situacija u zemlji znatno se poboljšala te je u stalnom razvoju i ekonomskom oporavku. Njena posebnost u biološkoj raznolikosti i u mnogočemu jedinstvenom ekosistemu, daje specifična obilježja Gvatemali, kao zemlji netaknute prirode i bujne vegetacije.[2]

Historija

[uredi | uredi izvor]
Tikal, ruševine hrama Maja

Prije otkrića Amerike

[uredi | uredi izvor]

Prvi dokazi ljudskih nastambi u Gvatemali sežu unazad gotovo 12 hiljada godina prije nove ere. Po nekim pronalascima, kada su pronađeni prastari vrhovi strijela koje su koristili stanovnici ovog područja, smatra se da je ovo područje bilo naseljeno čak i ranije, do 18.000 godina p. n. e.[3] Postoje arheološki dokazi da su rani naseljenici u današnjoj Gvatemali bili sakupljači i lovci, međutim nedavno otkriveni polen pronađen u uzorcima u bazenu Petén i na obali Pacifika, ukazuje da se ovdje uzgajao i kukuruz u periodu oko 3500. p. n. e.[4] Poznata su brojna arheološka nalazišta u departmanu Quiché u gorju, te Sipacate i Escuintla u području srednjeg priobalnog dijela (iz perioda oko 6500. p. n. e.)

Arheolozi dijele prahistoriju latinske Amerike u tri razdoblja: predklasično od 2000. p. n. e. do 250, klasično od 250 do 900 godine i kalističko od 900 do 1500.[5] Do nedavno, predklasični period je smatran kao period u kojem su se tek formirala naselja sa malim naseobinama i poljoprivrednicima koji su živjeli u malim kolibama, sa veoma malo stalnih građevina. Međutim, nedavna otkrića monumentalnih građevina iz tog perioda poput oltara u blizini La Blanca koji potječe iz 1000. p. n. e., zatim mjesta gdje su se održavale svečanosti kod današnjeg Miraflores i El Naranjo a datiraju oko 801. p. n. e. Postoje još mnoge drevne građevine u gradovima Nakbé, Xulnal, El Tintal, Wakná i El Mirador.

El Mirador je bio najnaseljeniji grad u srednjoj Americi do dolaska Evropljana. Postojale su dvije ogromne piramide El Tigre i Monos koje su bile zapremine veće od 250 hiljada m3.[6] Smatra se da je Mirador bila prva politički moderno uređena država u Americi, u drevnim zapisima nazvana Kraljevina Kan. Postojalo je 26 gradova, svi povezani, tada naprednim, putevima (Sacbeob), koji su bili dugi i do nekoliko kilometara, široki do 40 metara, a izdizali su se 2 do 4 metra iznad okolnog terena. Ti putevi su bili posuti šljunkom, što je veoma lahko vidjeti pogledom iz zraka, gdje ih je moguće primijetiti nasuprot gustog tropskog zelenila.

Nakbé, ostaci palače iz srednjeg predklasičnog perioda, u departmanu Petén

Klasični period srednjoameričke civilizacije se poklapa sa vrhuncem civilizacije Maja a predstavljen je bezbrojim nalazištima po cijeloj Gvatemali, iako se najveći broj nalazišta nalazi u bazenu Petén. Ovaj period je karakterističan po snažnom razvoju i izgradnji gradova, osnivanjima nezavisnih gradova-država i čestim kontaktima sa drugim srednjoameričkim kulturama. Ovaj period je traja sve do 900 godine, kada se polahko raspada klasična civilizacija Maja. Oni napuštaju brojne gradove u nizinama ili su pomrli od dugotrajne nestašice hrane uzrokovane sušom.[7] Danas mnogi naučnici raspravljaju o uzrocima nestanka klasičnih Maja, ali se sve više priklanjaju teoriji velike suše, koju su dokazali naučnici proučavajući korita rijeka i jezera, tragove polena i druge slične dokaze.[7] Niz dugotrajnih sušnih sezona u krajevima gdje je samo povremeno bilo suho područje je smanjilo broj Maja, čiji je život i proizvodnja hrane zavisila o stalnim padavinama.

Postklasični period je okarakterisan manjim kraljevinama poput Itzá i Ko'woj u područjima jezera u bazenu Petén, te kraljevinama Mam, Ki'ch'es, Kack'chiquel, Tz'utuh'il, Pokom'chí, Kek'chi i Chortí u gorju. Ovi gradovi su uglavnom zadržali mnoge tekovine civilizacije Maja, ali nikad ni izbliza nisu došli do moći i napretka iz klasičnog perioda.

Kolonijalni period

[uredi | uredi izvor]
Samostan Capuchinas u Gvatemali

Nakon dolaska u takozvani Novi svijet, Španci su pokrenuli nekoliko ekspedicija u današnjoj Gvatemali počev od 1518. Mnogo prije toga, u kontaktu sa Špancima, mnogobrojni stanovnici ovog područja su oboljeli od do tad nepoznatih bolesti, koje su Španci donijeli sa sobom. Veliki broj stanovništva je umro, a epidemija se širila po ogromnom području uzrokujući relativno brzo smanjivanje broja stanovnika.

Hernán Cortés, kao vođa španskog osvajanja Meksika, dopušta kapetanima Gonzalu de Alvarado i njegovom bratu Pedru de Alvarado osvajanje Gvatemale. Braća Alvarado su najprije sklopili savez s plemenom Cakchiquel protiv njihovih rivala plemena Quiché. Nakon pobjede nad njima, Alvarado se okreće protiv saveznika plemena Cakchiquel te zatim osvaja cijelo područje u ime španske krune.

Tokom perioda kolonijalizma, Gvatemala je bila dio nove Španije zajedno sa Meksikom i okolnim zemljama (špan. Capitanía General de Guatemala). Prostirala se i na današnje meksičke savezne pokrajine Tabasco i Chiapas (uključujući tada odvojenu administrativnu oblast Soconusco) pa sve do Kostarike. Ovo područje nije bilo toliko bogato sa mineralima (naročito zlatom i srebrom) kao što su bili Meksiko i Peru, te mu Španci nisu pridavali veliki značaj. Glavni proizvodi koje su Španci crpili iz Gvatemale bili su šećerna trska, kakao, indigo i kvalitetno drvo koje su Španci koristili pri gradnji crkvi i dvoraca u Španiji.

Prvi glavni grad zemlje bio je Tecpan Guatemala, osnovan 25. jula 1524 a nosio je ime Villa de Santiago de Guatemala u blizini Iximché, glavnog grada pokrajine Cakchiquel. Kasnije je prijestolnica prebačena u Ciudad Vieja 22. novembra 1527, kada je grad napalo pleme Cakchiquel. Grad je teško oštećen u poplavama 11. septembra 1541 nakon što se izlilo jezero u krateru vulkana Agua nakon obilnih kiša i zemljotresa. Grad je kasnije izgrađen 4 km dalje u dolini Panchoy, koja je danas na spisku svjetske baštine UNESCO-a. Uništen je u seriji zemljotresa 1773 i 1774, te španski kralj daje dozvolu da se prijestolnica premjesti u dolinu Ermita, nazvana po katoličkoj crkvi djevice El Carmen, na današnjem mjestu, a proglašena je glavnim gradom 27. septembra 1775 godine.

Nezavisnost i početak 20. vijeka

[uredi | uredi izvor]
José Rafael Carrera

Dana 15. septembra 1821 Vlada kolonijalne Gvatemale (koja je obuhvatala i okolne zemlje: Salvador, Nikaragvu, Kostariku i Honduras) zvanično je proglasila nezavisnost od Španije i otcijepila se od Meksičkog carstva, koje se dvije godine kasnije raspalo. Iako je ovo područje formalno bilo dio takozvane Nove Španije, iz praktičnih razloga, u njemu je bila zasebna administracija. Sve pokrajine koje su do tada bile u sastavu Meksika, osim Chiapasa, odvojile su se od njega, nakon što je Agustin I bio prisiljen da abdicira.

Provincije Gvatemale su zatim stvorile jedinstvenu državu nazvanu Ujedinjene provincije srednje Amerike također poznate i kao Centralnoamerička federacija (Federacion de Estados Centroamericanos). Nedugo poslije, Federacija se raspala nakon građanskog rata koji je trajao od 1838 do 1840. Vođa pobune u Gvatemali bio je Rafael Carrera, koji je predvodio pobunu protiv federalne vlade, što je naposljetku dovelo do raspada zajednice. Za vrijeme ovog perioda, područje gorja, Los Altosa, proglasilo je nezavisnost od Gvatemale, ali ga je Carrera osvojio i anektirao. Carrera je bio dominantna figura u politici Gvatemale sve do 1865, a snažno su ga podržavali konzervativci, veliki zemljoposjednici i Crkva.

Takozvana liberalna revolucija u Gvatemali započela je 1871 pod vodstvom Justo Rufino Barriosa koji se zalagao za moderniziranje države, poboljšanja trgovine i uvođenje novih poljoprivrednih kulura i proizvodnje. U ovom vrijeme, kahva postaje veoma važna u privredi Gvatemale. Barrios je imao želje i ambicije za ponovno ujedinjenje Srednje Amerike i poveo je zemlju u rat koji je završio neuspjehom. Poginuo je 1885 godine, a pobjedu u tom ratu odnio je susjedni Salvador.

Od 1944 do danas

[uredi | uredi izvor]

Zbog vala protesta i štrajkova, dotadašnji diktator Jorge Ubico Castañeda je prisiljen da podnese ostavku 4. jula 1944, a na njegovo mjesto dolazi general Juan Federico Ponce Vaides. Ni Vaides ne ostaje dugo na tom mjestu, nakon što je izvršen vojni udar 20. oktobra 1944 na čelu sa majorom Francisco Javier Aranaom i kapetanom Jacobo Arbenz Guzmánom. U vojnom udaru poginulo je oko 100 ljudi. Nakon udara vlast preuzima vojna hunta koju čine Arana, Guzmán i Jorge Toriello Garrido. Nedugo zatim hunta organizuje i prve slobodne izbore. Njih ubjedljivo osvaja poznati pisac i učitelj Juan José Arévalo Bermejo, sa preko 85% osvojenih glasova, postavši tako prvi demokratski izbrani predsjednik Gvatemale.[8] Bermejo je do tada živio u progonstvu u Argentini gotovo 14 godina. Njegova kršćansko-socijalistička politika, vidno inspirisana po uzoru na američki New Deal, dosta je kritikovana od strane zemljoposjednika i gornjih slojeva društva kao komunistička.

Ovaj period je bio i vrijeme početka Hladnog rata između SSSRa i SADa, koji je imao veoma snažan uticaj i na historiju Gvatemale. Do 1950tih pa sve do 1990tih američka vlada je direktno podržavala vojsku Gvatemale, obučavala je, dopremala oružje i novac.

Nasljednik Bermejoa, demokratski izabrani Jacobo Arbenz Guzmán je zbačen s vlasti u vojnom udaru 1954 kojeg je organizirala američka CIA. Na vlast je postavljen general Carlos Castillo Armas, a vladao je samo do 1957 kada ga je ubio član njegove lične straže. Ponovo su se organizirali izbori, a na vlast dolazi general Miguel Ydígoras Fuentes. Fuenetes je postao poznat po izazovu koji je uputio meksičkom predsjedniku na mostu na granici između dvije zemlje, zbog spora u vezi meksičkih ribarskih brodova koji su lovili u vodama Gvatemale. Pored toga Fuentes je dozvolio obuku 5.000 Kubanaca koji su se trebali suprotstaviti Fidelu Castru. Također je odobrio upotrebu aerodroma u departmanu Petén, koje su SAD koristile u neuspješnoj invaziji na Kubu 1961. Kao i njegov prethodnik, i Fuentes odlazi s vlasti nakon vojnog udara kojeg je poveo njegov ministar odbrane, pukovnik Enrique Peralta Azurdia.

Na izborima 1966 pobjeđuje Julio César Méndez Montenegro, koji je nastojao sprovesti demokratske reforme u zemlji. Montenegro je bio kandidat Revolucionarne stranke, stranke lijevog centra koja je imala svoje korjene još iz ere nakon Castañeda. Za vrijeme njegove vlasti, formiraju se paravojne organizacije poput desničarske Bijele ruke (Mano Blanca) i Protivkomunističke tajne armije (Ejército Secreto Anticomunista). Ove organizacije su bile prethodnice poznatih Odreda smrti. Američka tajna služba šalje u Gvatemalu vojne stručnjake koji su imali za cilj obučiti vojne snage Gvatemale i od njih načiniti moderne snage, što je bilo u interesu SAD-a.

Godine 1970 na izborima za predsjednika zemlje pobjeđuje pukovnik Carlos Manuel Arana Osorio. Dvije godine kasnije, 1972 na zapadu zemlje javlja se gerilski pokret koji zauzima gorje na zapadu Gvatemale. Na sljedećim izborima 1974, koji su u mnogo čemu bili kontroverzni, general Kjell Lauguerud García pobjeđuje kadidata Kršćansko-demokratske stranke generala Efraín Ríosa Montta, koji je tvrdio da je García varao na izborima i lažirao izborne rezultate. 4. februara 1976 Gvatemalu pogađa snažan potres odnijevši preko 25 hiljada žrtava a mnogi gradovi su bili teško oštećeni i uništeni. Na izborima održanim 1978, koji su ponovno okarakterisani kao sumnjivi, general Romeo Lucas García dolazi na vlast. Taj period 1970tih je bilo vrijeme osnivanja dvije nove gerilske grupe: Gerilska armija siromašnih (EGP) i Organizacija naroda pod oružjem (ORPA), koje su krajem 1970tih pojačale gerilske napade na gradove i sela u cijeloj zemlji, posebno protiv vladine vojske i civila koji su podržavali zvaničnu vlast. Godine 1977 američki predsjednik Jimmy Carter naređuje obustavljanje svih vrsta vojne pomoći vojsci Gvatemale zbog sistematskog i upornog kršenja ljudskih prava.

Godine 1980 grupa ljudi iz indijanskog plemena Quiché zauzima špansku ambasadu u znak protesta zbog brojih zločina koji su počinile vladine snage u ruralnim područjima zemlje. Vlada Gvatemale naređuje vojsci da zauzme zgradu ambasade, koju su zatim spalili do temelja, likvidirajući gotovo sve koji su se nalazili u ambasadi. Gvatemalska vlada se pravdala da su požar izazvali pobunjenici[9], međutim španski ambasador, koji je preživio napad, posvjedočio je da vlada odgovorna za napad i ubistva, te je namjerno izazvala požar da uništi sve tragove zločina. Kao rezultat ovog incidenta, Španija prekida diplomatske odnose sa Gvatemalom. Ubrzo poslije, 1982 ponovno se izvršava vojni udar i general Efraín Ríos Montt postaje predsjednik vojne hunte, nastavljajući krvavu kampanju, državni teror i politiku spržene zemlje. Ponovno se dešava vojni udar a za predsjednika dolazi general Óscar Humberto Mejía Victores, koji je nastojao da održi demokratske izbore i donese novi ustav zemlje kako bi stabilizirao zemlju. Slobodni izbori se održavaju 1986 a pobjedu odnosi kandidat Kršćansko-demokratske stranke Vinicio Cerezo Arévalo.

U periodu 1982-1986 zbog stalnog nasilja u zemlji i građanskog rata, preko 45 hiljada Gvatemalaca je izbjeglo u Meksiko, gdje je meksička vlada organizovala izbjegličke centre u Chiapasu i Tabascou. Nasuprot vladine vojske, borile su se četiri gerilske grupe: EGP, ORPA, FAR i PGT, a njih su podržavale slične gerilske organizacije iz Salvadora (FMLN) i Nikaragve (FSLN), dok im je pomoć slala i kubanska Vlada.

Građanski rat u Gvatemali završava 1996 sklapanjem mirovnog sporazuma između gerilaca i vlade, posredstvom UN-a, posebno zalaganjem zemalja poput Norveške i Španije. Obje zaračene strane su prihvatile određene ustupke, gerilski borci su razoružani a dodijeljena im je zemlja. Prema podacima Komisije UN-a koja je bila zadužena za istragu o zločinima počinjenim za vrijeme građanskog rata (Komisija za historijsku istinu), smatra se da su vladine snage i paravojne jedinice koje je vlada podržavala, odgovorne za preko 93% zločina i kršenja ljudskih prava i sloboda.[10]

U prvih deset godina rata, žrtve državnog terora su bili najvećim dijelom studenti, radnici, intelektualci i istaknuti ljudi koji su podržavali opoziciju. Međutim, u kasnijoj fazi rata, žrtve su bili i hiljade poljoprivrednika u seoskim područjima, naročito potomci Maja i civili. Smatra se da je preko 450 majanskih sela uništeno, a preko milion ljudi raseljeno i izbjeglo. U nekim područjima, poput Baja Verapaz, Komisija je došla do zaključka da je vlada sprovodila plansku politiku genocida prema određenim etničkim grupama.[10] Američki predsjednik Clinton izjavio je 1999 da je politika SAD-a prema Gvatemali bila pogrešna i da nije trebala podržavati vladinu vojsku, koja je brutalno činila zločine nad stanovništvom.[11]

Nakon zaključenja mirovnog sporazuma, u Gvatemali su se održalo nekoliko uspješnih demokratskih izbora, posljednji 2007 godine. Sklopila je trgovinske sporazum o slobodnoj trgovini sa SAD-om, Meksikom i drugim zemljama regiona, a uključena je i u CAFTA. Na posljednjim izborima 2007, stranka El Partido Nacional de la Esperanza je osvojila najveći broj mandata, a njen kandidat Álvaro Colom je postao predsjednik.

Vlada

[uredi | uredi izvor]

Gvatemala je, po uređenju, predsjednička parlamentarna demokratija, na čelu sa predsjednikom države, koji je ujedno i premijer Vlade. Uređen je višestranački sistem. Izvršnu vlast ima Vlada. Zakonodavnu vlast dijele Vlada i Kongres Republike kao parlament. Postoji i nezavisna sudska vlast. Od 14. januara 2008, na mjestu predsjednika Gvatemale nalazi se Álvaro Colom.

U međunarodnim odnosima, Gvatemala ima stalnog predstavnika pri Ujedinjenim narodima, u vidu stalne misije, a predsjedava i Karipskom i srednjeameričkom grupom.[12][13]

Političke podjele

[uredi | uredi izvor]
Departmani u Gvatemali

Gvatemala je podijeljena na 22 departmana (departamentos) i na ukupno 332 općine (municipios).

Departmani u Gvatemali su:

  1. Alta Verapaz
  2. Baja Verapaz
  3. Chimaltenango
  4. Chiquimula
  5. Petén
  6. El Progreso
  7. El Quiché
  8. Escuintla
  9. Guatemala
  10. Huehuetenango
  11. Izabal
  1. Jalapa
  2. Jutiapa
  3. Quetzaltenango
  4. Retalhuleu
  5. Sacatepéquez
  6. San Marcos
  7. Santa Rosa
  8. Sololá
  9. Suchitepéquez
  10. Totonicapán
  11. Zacapa

Državna vlast u Gvatemali je veoma centralizovana. Većina saobraćaja, komunikacija, privrede, politike i mnogih kulturnih aktivnosti koncentrisana je u glavnom gradu Guatemala Cityju. Postoji samo jedan autoput koji povezuje veće gradove u zemlji. Neka naselja na obali su povezana samo morskim putem s ostatkom zemlje.

Geografija

[uredi | uredi izvor]
Karta Gvatemale
Gorje Gvatemale
Rijeka Usumacinta, granica između Meksika i Gvatemale

Ukupna površina zemlje je 108.890 km2, odnosno preko dva puta veća od Bosne i Hercegovine. Gvatemala je pretežno planinska zemlja, osim u južnom priobalnom području i krajnjem sjeveru zemlje gdje se nalazi ravničarski departman Petén. Dva planinska lanca koji se pružaju od zapada ka istoku dijele zemlju na tri glavna područja: gorje, priobalno područje Tihog okeana južno od gorja i područje Peténa sjeverno od planina. Najveći gradovi u Gvatemali se nalaze pretežno u priobalnim krajevima i u gorju, dok je Petén relativno slabo naseljen. Ova tri područja imaju dosta različitu klimu, nadmorsku visinu i pejsaž, s velikim kontrastima između toplih i vlažnih nizija i hladnijih i sušnijih planina. Najviša tačka u zemlji je 4.211 metara visok Volcán Tajumulco.

Sve rijeke pacifičkog sliva su dosta kratke i plitke, dok su rijeka koje pripadaju karipskom slivu i slivu Meksičkog zaljeva dosta duže i dublje, ukljujući rijeke Polochic i Dulce, koje se ulijevaju u jezero Izabal. Osim njih, rijeke Monagua i Sarstún čine granicu prema Belizu, dok rijeka Usumacinta čini granicu između Peténa i meksičke pokrajine Chiapas.

Dugo vremena Gvatemala je imala pretenzije na dio teritorije susjednog Beliza, ranije kao španske kolonije, danas kao nezavisne države u sastavu Commonwealtha, koji priznaje kraljicu Elizabetu II kao poglavara države. Gvatemala je priznala nezavisnost Beliza tek 1990 međutim do danas nisu precizno usaglašene granice između ovih zemalja, a trenutno se vode pregovori uz posredovanje Commonwealtha i Organizacije američkih država (Organization of American States).[14][15]

Klima

[uredi | uredi izvor]

Klima u departmanu Petén je vlažna tropska klima bez sušnih perioda, sa prosječnom godišnjom temperaturom od 28 °C. U visokom području dolazi do sušnih perioda koji mogu trajati do šest mjeseci. Sa porastom nadmorske visine, temperatura pada, tako da na nadmorskoj visini od 1.500 m prosječna tempetarura je samo 13 °C.

Podaci o klimi u Guatemala Cityju [16]
Jan. Feb. Mar. Apr. Maj Jun. Jul. Aug. Sep. Okt. Nov. Dec.
Prosječna temperatura °C 17,3 18,5 20,5 21,3 22,3 21,5 20,5 20,8 20,8 20,0 18,5 17,5
Količina padavina mm 8 3 13 31 152 274 203 198 231 173 23 8
Broj sunčanih sati h/danu 5,1 5,2 4,9 3,5 2,7 1,4 1,5 1,4 1,8 1,8 3,0 4,9

Prirodne katastrofe

[uredi | uredi izvor]
Ruševine u Gvatemala Cityju nakon potresa 4. februara 1976

Položaj Gvatemale između Karipskog mora i Tihog okeana je česta meta uragana poput uragana Mitch 1998 i uragana Stan u oktobru 2005, koji su odnijeli više od 1500 žrtava. Pri uraganu, mnogo veća šteta nastaje od poplava i odrona, nego od samog vjetra. Uzduž planinskog lanca koji prolazi kroz Gvatemalu, nalazi se granica između Karipske i Sjevernoameričke tektonske ploče. Ovaj rasjed između ploča je odgovoran za mnoge razorne potrese u historiji Gvatemale, uključujući i potres od 7,5 stepeni koji se desio 4. februara 1976 sa više od 25 hiljada poginulih. Pored toga, nedaleko od obale Tihog okeana, nalazi se srednjoamerička brazda, gdje takozvana Kokosova ploča (Cocos Plate) tone ispod Karipske ploče, proizvodeći snažnu vulkansku aktivnost. Na području Gvatemale nalazi se ukupno 37 vulkana, od kojih su četiri aktivna: Pacaya, Santiaguito, Fuego i Tacaná.

Biološka raznolikost

[uredi | uredi izvor]

Zemlja ima 14 ekoregije, počev od šuma mangrova, do različitih okeanskih ekosistema. Po procjenama, Gvatemala ima 252 močvare, uključujući pet jezera, 61 lagunu i 100 rijeka.[17] Nacionalni park Tikal je prvi takve vrste na UNESCO-ovom spisku svjetske baštine. Također, Gvatemala ima izrazito boganu faunu. Poznato je 1246 različitih vrsta u zemlji, od kojih su 6,7% endemske vrste dok ih se 8.1% smatra ugorženim. Od biljnih vrsta, nađena je 8681 različita vrsta biljaka, od kojih su 13,5% endemske. Velike površine Gvatemale spadaju u zaštićena područja od prve do pete kategorije po IUCN klasifikaciji.

Stanovništvo

[uredi | uredi izvor]
Djevojčice iz Gvatemale u Chichicastenango-u

Po procjenama CIA, Gvatemala ima 13.002.206 stanovnika (juli 2008). Većina stanovništa su mestici (lokalni španski naziv Ladino), mješavina španskih doseljenika i ameroindijanaca. Mestici i bijeli doseljenici iz Evrope (uglavnom Španci, ali i Nijemci, Englezi, Italijani) čine 59,4% ukupnog stanovništva. Ameroindijansku populaciju čine brojna starosjedilačka plemena K'iche 9.1%, Kaqchikel 8.4%, Mam 7.9% i Q'eqchi 6.3%. Ostalih plemena, od kojih su mnogi potomci Maja, ima 8,6% stanovništva, dok je 0,3% ostalih.[18] Postoje i mnogobrojne male zajednice, poput Garífuna, potomaka afričkih robova koji žive u Livingstonu i Puerto Barriosu, kao i drugih crnaca i mulata. Ovdje žive i potomci Arapa, uglavnom porijeklom iz Libana i Sirije, te brojni Kinezi. U glavnom gradu, živi i značajna korejska zajednica od oko 50.000 Korejanaca.[19]

Po podacima iz 1900 godine, Gvatemala je imala samo 885.000 stanovnika.[20] Tokom 20. vijeka, broj stanovništva je brzo rastao, najbrže od svih zemalja Novog svijeta. Stalna emigracija stanovništva, naročito u SAD, dovela je do brojne dijaspore naročito u Kaliforniji, Floridi, Illiniosu, Teksasu i drugim državama, pogotovo od 1970tih i izbijanja građanskog rata.[21]

Dijaspora

[uredi | uredi izvor]

Građanski rat je prisilio mnoge Gvatemalce da napuste svoju zemlju. Najveća dijaspora se nalazi u SAD-u, a procjene se kreću od 480.000[22] do 1 miliona.[23] Teškoće pri procjeni gvatemalske dijaspore su zbog činjenice da je veliki broj izbjeglica uzeo državljanstva zemalja u kojima žive ili očekuju svoj status u zemlji domaćinu.[24] Procjene broja izbjeglih Gvatemalaca po zemljama prikazane su u tabeli:

Država Broj
SAD od 489.426 do 1.102.090
Meksiko od 23.529 do 190.000
Beliz 14.693
Kanada 34.665[25]
Njemačka 5.989
Holandija 5.172
El Salvador 4.209
Španija 5.000[26]

Privreda

[uredi | uredi izvor]
Tržnica u Gvatemali

Prema podacima CIA, Gvatemala ima BDP po glavi stanovnika od 5.000 američkih dolara. Međutim, ova zemlja u razvoju još uvijek ima mnoge socijalne probleme i smatra se jednom od deset najsiromašnijih zemalja Latinske Amerike.[18] Raspodjela prihoda je veoma neujednačena sa oko 29% ukupnog stanovništva ispod granice siromaštva[27] sa oko 400.000 nezaposlenih odnosno 3,2%.

Donacije iz dijaspore naročito Gvatemalaca koji žive u SAD, čine najveći izvor stranih prihoda, čak više nego prihodi od izvoza i turizma zajedno.[18] U posljednjih nekoliko godina veoma mnogo je porastao izvoz netradicionalnih proizvoda, na ukupno 53% cjelokupnog izvoza. Međutim, glavni izvozni proizvodi je kafa čiji je Gvatemala najveći izvoznik Centralne Amerike [16] . Osim toga izvosi se tropsko voće, pamuk, šećerna trska, povrće, cvijeće, odjeća i slično.

Bruto domaći proizvod (BDP) usklađen po kupovnoj moći u 2006. godini se procjenjuje na oko 61,38 milijardi US$. Najviše BDP se odnosi na sektor usluga (58,7%), dok poljoprivreda učestvuje sa 22,1%. Industija učestvuje u ukupnom BDP Gvatemale sa samo 19,1%. Najviše zaposlenih je u poljoprivredi, oko 50%,[18] a sektor poljoprivrede učestvuje u ukupnom izvozu oko 40%. U 2006 godini stopa inflacije je bila 5,7%.

Nakon završetka građanskog rata, ponovno su počele strane investicije u privredu Gvatemale, a turizam je počeo donositi sve više prihoda. U martu 2005 Kongres Gvatemale je prihvatio članstvo zemlje u CAFTA (Centralno američka zona slobodne trgovine).[28] Pored toga, Gvatemala ima sporazume o slobodnoj trgovini sa Tajvanom i Kolumbijom.

Saobraćaj

[uredi | uredi izvor]

Gvatemala ima oko 17.000 km izgrađenih puteva, od kojih su oko 3.000 asfaltirani. Najvažnija saobraćajnica ide od granice sa Meksikom, preko glavnog grada i u pravcu Salvadora. Željenički saobraćaj odvija se u južnom dijelu zemlje sa trasom od ukupno 953 km. Najvažnije luke su Puerto Barios na obali Karipskog mora i San José na obali Tihog okeana. U blizini glavnog grada nalazi se aerodrom La Aurora.[16]

Kultura

[uredi | uredi izvor]
Tradicionalni tkani tepisi

U Guatemala Cityju nalaze se brojne nacionalne biblioteke i muzeji, kao što su Državna arhiva Gvatemale, Nacionalna biblioteka i Muzej arheologije i etnologije, koji sadrži brojne eksponate iz doba Maja. Također, postoje brojni privatni muzeji, poput Ixchela, koji se orjentisao na tekstil i Popol Vuh, koji čuva mnoge majanske pronalaske. Oba ova muzeja smještena su u kampusu univerziteta Universidad Francisco Marroquín. Gotovo svaka od 329 općine u zemlji ima neki manji muzej.

Književnost

[uredi | uredi izvor]

Književnost Gvatemale postaje poznata već početkom 19-og stoljeća. Osnivač se smatra pjesnik i liričar José Batres Montúfar. Historijskim romanima postaje poznat Enrique Gómez Carillo, pripadnik modernizma sa kraja 19-og stoljeća. Magični i fantazijski elementi u naraciji tipični za književnost Južne Amerike, predstavljani su u romanima Rafaela Arévalo Maritenaza, sa početka 20-og stoljeća.. Gvatemalska nacionalna nagrada za književnost je jedna od najviših nagrada koje se dodjeljuju nekom piscu. Dodjeljuje je Ministarstvo za kulturu i sport svake godine počev od 1988. Gvatemalski pisac Miguel Ángel Asturias je dobitnik Nobelove nagrade za književnost 1967. Između ostalih, napisao je čuvenu knjigu El Señor Presidente (bosanski: Gospodin Predsjednik), novelu koja je zasnovana na vladavini Manuela Estrada Cabrera.

Muzika

[uredi | uredi izvor]
Muzičari u Antigua Guatemali.

Muzika Gvatemale je spoj mnogih muzičkih stilova i izraza. U ikonografiji je mnogo dokumentovano da je Majanska civilizacija imala dosta bogatu muzičku tradiciju. Gvatemala je bilo jedno od prvih područja Novog Svijeta u koji je prodrla evropska muzika, počev od 1524. Nacionalni instrument, marimba, utkan je u bogati repertoar mnogih izvođača a popularan je već više od jednog vijeka. Aktivne su mnoge muzičke grupe koje sviraju razne žanrove muzike, od karipske muzike, salse, punte, latino-popa do mariačija. Postoji i pravac rock muzike poznat kao rock en Español (Španski rock)

Jezik

[uredi | uredi izvor]

Iako je španski jezik zvanični jezik zemlje, njim ne govori svo starosjedilačko stanovništvo, niti je najčešće u upotrebi kao drugi jezik. Postoji priznati 21 različiti majanski jezik, naročito u seoskim područjima kao i nekoliko nemajanskih ameroindijanskih jezika, poput starosjedilačkih Xincal i Garifuna jezika, jezika iz porodice Arawakan jezika, kojima se govori u području karipske obale. Dekretom 19-2003, zvaničnim zakonskim aktom, 23 jezika su priznata kao državni jezici.[29]

Jezik Ime Porodica jezika Broj govornika
u Gvatemali 		Govorno područje
Acateco   Maya: Kanjobal-Chuj 39.826 San Miguel Acatán
Aguacateco Awakateko Maya: Quiché-Mam 34.476 Zapadni Huehuetenango
Cakchiquel Kaqchikel Maya: Quiché-Mam 1.002.790 Lago de Atitlán i Sololá
Chortí Ch'orti' Maya: Chol-Tzeltal 74.600 u južnom ravničarskom dijelu Gvatemale (Copán)
Chuj Chuj Maya: Kanjobal-Chuj 85.002 Huehuetenango
Itzá Itzá Maya: Yucatán 1.783 oko jezera Petén
Ixil Ixil Maya: Quiché-Mam 130.773 El Quiché
Jacalteco Popti' (Abxubal) Maya: Kanjobal-Chuj 83.814 Jacaltenango
Kanjobal Q'anjob'al Maya: Kanjobal-Chuj 205.670 Huehuetenango
Kekchí Q'eqchi' Maya: Quiché-Mam 711.523 Alta Verapaz do Lago Izabal
Mam Mam (Qyool) Maya: Quiché-Mam 1.094.926 Huehuetenango
Mopan Mopan Maya: Yucatán 13.077 južni Petén
Pocomam Poqomam Maya: Quiché-Mam 127.206 oko Guatemala-Cityja i Jalapa
Pocomchí Poqomchi' Maya: Quiché-Mam 259.168 oko Guatemala-Cityja i Jalapa
Quiché K'iche' Maya: Quiché-Mam 1.842.115 El Quiché, Totonicapán, Sololá i Quetzaltenango
Sacapulteco   Maya: Quiché-Mam 42.204 El Quiché
Sipacapense   Maya: Quiché-Mam 5.944 San Marcos
Tacaneco   Maya: Quiché-Mam 20.000 Tacaná (San Marcos)
Tectiteco   Maya: Quiché-Mam 4.755 Tectitán
Tzutuhil Tz'utujil Maya: Quiché-Mam 156.333 Santiago Atitlán
Uspanteco   Maya: Quiché-Mam 21.399 El Quiché
Garífuna   Arawak 6.539 Izabal
Xinca   Xinca 297 Jutiapa
Quinco   Quinco 123 Izabal

(Podaci iz: Tzian, Leopoldo (1994.): Mayas y ladinos en cifras. El caso de Guatemala[30])

Jezična karta Gvatemale

Mirovni sporazum potpisan u decembru 1996. godine omogućio je prevođenje nekih zvaničnih dokumenata i glasačkog materijala na nekoliko starosjedilačkih jezika i omogućio da se u sudskim i administrativnim poslovima pruži mogućnosti nešpanskim govornicima prijevod na maternje jezike. Danas je zastupljeno obrazovanje na dva do čak pet jezika za svo starosjedilačko stanovništvo koje to želi, uključujući i španski jezik.

Vjera

[uredi | uredi izvor]

Po vjerskoj pripadnosti, 50-60% stanovništva su katolici. Oko 40% su protestanti, a 1% stanovništva slijedi drevna majanska vjerovanja.[31] U vrijeme kolonijalizma, jedina zvanična religija bilo je katoličanstvo. Međutim, u proteklim desetljećima sve više se širi protestantizam, većinom evangelizam i pentekostalizam. Često se tradicionalna majanska vjerovanja i običaji miješaju sa katoličkim, što je fenomen poznat kao sinkretizam.

Običaji i praktikovanje tradicionalne majanske religije je u porastu, što je rezultat kulturološke i vjerske zaštite koja je postignuta potpisivanjem mirovnog sporazuma. Vlada je pokrenula politiku omogućavanja izgradnje oltara na svim ruševinama majanskih hramova u zemlji, tako da se tamo održavati tradicionalne ceremonije. Postoji i mala jevrejska zajednica, koja broji između 1.200 i 2.000 jevreja.[32] Također, ima i manji broj muslimana (1.200) i budista (9.000-12.000)[33], te pripadnika drugih religija i ateista.

Obrazovanje

[uredi | uredi izvor]

Država finansira brojne javne osnovne i srednje škole, koje su besplatne, iako određene troškove odjeće, knjiga, obrazovnog materijala i prijevoza učenika snose učenici, što smanjuje dostupnost školovanja siromašnijim slojevima stanovništva. Mnoga djeca sa srednjem i višim životnim standardom pohađaju privatne škole. Zemlja ima jedan javni univerzitet (Universidad de San Carlos de Guatemala ili USAC) te devet privatnih. USAC je jedan od prvih univerziteta u Americi. Zvanično je proglašen univerzitetom 31. januara 1676 kraljevskim dekretom španskog kralja Karla II. Samo 69,1% stanovništva starijeg od 15 godina je pismeno, što je najniža stopa pismenosti u Srednjoj Americi, ali se smatra da će se ovo značajno poboljšati u narednih deset godina.[34]

Filatelija

[uredi | uredi izvor]
Marka Gvatemale iz 1990. godine izdata povodom Centralnoameričkih studentskih sportskih igara

Prva poštanska marka Gvatemale izašla je 1. marta 1871. godine. Serija od četiri marke prikazuje stari grb Gvatemale. Nominalne vrijednosti su 1, 5, 10 i 20 centavosa. Prva marka je žutosmeđe boje i štampana je u Parizu. Gvatemala je od 1. augusta 1881. godine članica Svjetskog poštanskog saveza.[35]

Novac

[uredi | uredi izvor]

Valuta u Gvatemali je od 1927. godine quetzal GTQ koje se sastoji od 100 centavosa.

  • od 1927. godine 1 quetzal GTQ = 100 centavosa
  • do 1927. godine 1 peso = 8 reales = 100 centavosa

Sport

[uredi | uredi izvor]

Nogomet

[uredi | uredi izvor]

Nogometna reprezentacija Gvatemale učestvuje od 1958. godine u Kvalifikacijama za svjetsko prvenstvo u nogometu. Do sada se nisu uspjeli kvalificirati na završni turnir. U kvalifikacijama za Svjetsko prvenstvo 2010. godine u Južnoj Africi, reprezentacija Gvatemale ispala je u trećoj rundi.

Najznačajniji uspjeh je osvojeno četvrto mjesto 1996. godine na Nogometnom prvenstvu Srednje i Sjeverne Amerike (CONCACAF)

Olimpijske igre

[uredi | uredi izvor]

Gvatemala je učestvovala, sa prekidima na ljetnim olimpijskim igrama 12 puta od 1956. godine. Do 2008. godine, sportisti iz Gvatemale nisu osvojili ni jednu medalju na olimpijskim takmičenjima. Na zimskim olimpijskim igrama Gvatemala je nastupila samo jedanput i to 1988 godine. Skraćenica medunarodnog olimpijskog komiteta za Gvatemalu je GUA.

Praznici u Gvatemali

[uredi | uredi izvor]

Također pogledajte

[uredi | uredi izvor]

Reference

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ Šablon:Cita web
  2. ^ "Biodiversity Hotspots-Mesoamerica-Overview, Conservation International". Arhivirano s originala, 4. 7. 2008. Pristupljeno 30. 12. 2008.
  3. ^ Ancient Guatemala Arhivirano 23. 5. 2007. na Wayback Machine Authentic Maya, Mary Esquivel de Villalobos
  4. ^ Pollen Evidence for Climatic Variability and Cultural Disturbance in the Maya Lowlands Arhivirano 6. 2. 2009. na Wayback Machine University of Florida, Barbara Leyden
  5. ^ Chronological Table of Mesoamerican Archaeology Arhivirano 6. 4. 2007. na Wayback Machine Regents of the University of California: Division of Social Sciences
  6. ^ Trigger, Bruce G., Washburn, Wilcomb E. i Adams, Richard E. W.: The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas, 2000, str. 212.
  7. ^ a b Dr. Richardson Gill: The Great Maya Droughts, University of New Mexico Press, 2000
  8. ^ rulers.org
  9. ^ "Magazin Time: Outright Murder". Arhivirano s originala, 11. 8. 2010. Pristupljeno 3. 1. 2009.
  10. ^ a b "Conclusions: Human rights violations, acts of violence and assignment of responsibility, Guatemalan Commission for Historical Clarification". Arhivirano s originala, 29. 12. 2006. Pristupljeno 3. 1. 2009.
  11. ^ Babington, Charles: Clinton: Support for Guatemala Was Wrong, Washington Post, 11. mart 1999
  12. ^ "Mision Permanente de Guatemala ante las Naciones Unidas". Arhivirano s originala, 25. 12. 2008. Pristupljeno 3. 1. 2009.
  13. ^ "unelections.org" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 16. 12. 2008. Pristupljeno 3. 1. 2009.
  14. ^ http://www.asil.org/insights/insigh59.htm OAS Mediates in Belize-Guatemala Border Dispute, American Society of International Law, ASIL Insights
  15. ^ Historia General de Guatemala, ISBN 84-88622-07-4
  16. ^ a b c Harenberg Länderlexikon, Harenberg Lexikon Verlag Dortmund 1998., ISBN 3-611-00681-5 (de)
  17. ^ "www.iucn.org" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 6. 4. 2006. Pristupljeno 5. 1. 2009.
  18. ^ a b c d "Guatemala, World Factbook, CIA". Arhivirano s originala, 2. 10. 2015. Pristupljeno 5. 1. 2009.
  19. ^ prensalibre.com
  20. ^ "Statistike stanovništva". Arhivirano s originala, 22. 5. 2010. Pristupljeno 5. 1. 2009.
  21. ^ Statistički podaci o imigraciji
  22. ^ Popis stanovništva 2000, (2000 U.S. Census)
  23. ^ "Smith, James: DRC Migration, Globalisation and Poverty, Global Labour Mobility, 2006". Arhivirano s originala, 27. 12. 2016. Pristupljeno 5. 1. 2009.
  24. ^ "Multicultural Canada". Arhivirano s originala, 20. 4. 2008. Pristupljeno 5. 1. 2009.
  25. ^ www.yorku.ca
  26. ^ "Gvatemalska ambasada u Španiji". Arhivirano s originala, 25. 4. 2019. Pristupljeno 5. 1. 2009.
  27. ^ "Poverty, hunger and food security in Central America and Panama". Arhivirano s originala, 28. 7. 2013. Pristupljeno 15. 12. 2019.
  28. ^ "Guatemala Report 2006: Summary Review" Amnesty International, 2006.
  29. ^ "Zakon o državnim jezicima, dekret 19-2003, Kongres Republike Gvatemale, 2003" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 27. 9. 2007. Pristupljeno 6. 1. 2009.
  30. ^ Tzian, Leopoldo (1994.): Mayas y ladinos en cifras. El caso de Guatemala ISBN 84-89451-02-8
  31. ^ www.state.gov, 2006
  32. ^ www.state.gov, 2007
  33. ^ "www.religiousintelligence.co.uk". Arhivirano s originala, 23. 10. 2009. Pristupljeno 6. 1. 2009.
  34. ^ "LA Literacy Rates, septembar 2006, UNESCO Institut za statistiku". Arhivirano s originala, 6. 5. 2008. Pristupljeno 6. 1. 2009.
  35. ^ MICHEL Übersee-katalog, Nord- und Mittelamerika 2000, Schwanberger Verlag GmbH, München ISBN 3-87858-753-8 (de)

Vanjski linkovi

[uredi | uredi izvor]
Commons logo
Commons logo
Commons ima datoteke na temu: Gvatemala
WikiAtlas ima mape na temu: Gvatemala

Preuzeto iz "https://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Gvatemala&oldid=3653991"