Kasna kreda
Kasna kreda ili donja kreda je mlađa od dvije epohe u geološkom periodu kreda. Ova epoha je trajala u rasponu od prije 100,5–66 miliona godina, a došla je poslije donje krede i prije neogena Kreda je imenovana po bijelom krečnjaku poznatom kao kreda koji se široko javlja u sjevernoj Francuskoj i koji se vidi na Bijelim liticama Dovera, jugoistočne Engleske, koje datiraju iz ovog vremena.
Potpodjela krede
[uredi | uredi izvor]| Gornja (kasna) kreda |
Vremenski raspon (milioni godina) |
| Mastrihtij | 70,6 ± 0,6 – 65,5 ± 0,3 |
| Kampanij | 83,5 ± 0,7 – 70,6 ± 0,6 |
| Santonij | 85,8 ± 0,7 – 83,5 ± 0,7 |
| Koniacij | 89,3 ± 1,0 – 85,8 ± 0,7 |
| Turonij | 93,5 ± 0,8 – 89,3 ± 1,0 |
| Cenomanij | 99,6 ± 0,9 – 93,5 ± 0,8 |
| Donja (rana) kreda |
Vremenski raspon |
| Albij | 112,0 ± 1,0 – 99,6 ± 0,9 |
| Aptij | 125,0 ± 1,0 – 112,0 ± 1,0 |
| Baremij | 130,0 ± 1,5 – 125,0 ± 1,0 |
| Hauterivij | 136,4 ± 2,0 – 136,4 ± 1,5 |
| Valanginij | 140,2 ± 3,0 – 136,4 ± 2,0 |
| Beriasij | 145,5 ± 4,0 – 140,2 ± 3,0 |
Klima
[uredi | uredi izvor]Tokom kasne krede klima je bila toplija nego sadašnja, mada je tokom čitavog razdoblja evidentan trend hlađenja.[1] Tropi postali su ograničeni na ekvatorske regije, a sjeverne geografske širine imale su znatno više sezonskih promjena klimatskih uslova.[1]
Geografija
[uredi | uredi izvor]
Zbog tektonike ploča, Amerika se postepeno kretala prema zapadu, uzrokujući širenje Atlantskog okeana. Zapadno unutrašnje more podijelilo je Sjevernu Ameriku na istočnu i zapadnu polovinu: Apalačiju i Laramidiju.[1] Indija je zadržala sjeverni kurs prema Aziji.[1] Čini se da je Antarktik ostao povezan i počeo se odmicati od Afrike i Južne Amerike.[1] Evropa je bila lanac ostrva.[1] Naseljenici nekih od ovih ostrva bili su endemske patuljaste vrste dinosaura.[1]
Fauna vertebrata
[uredi | uredi izvor]
Neleteći dinosauri
[uredi | uredi izvor]U kasnoj kredi, hadrosauri, ankilosauri i ceratopsia doživjeli su uspjeh u Aziamerici (zapadna Sjeverna Amerika i istočna Azija). Tirannosaur je dominirao velikim nišama predatora u Sjevernoj Americi.[1] Bili su prisutni i u Aziji, iako su obično bili manji i primitivniji od sjevernoameričkih taksona.[1] Pahicefalosauri su također bili prisutni i u Severnoj Americi i u Aziji.[1] Dromaeosauri dijele isto geografsko rasprostranjenje i dobro su dokumentirani i u Mongoliji i na zapadnom sjeveru Amerika.[1] Pored toga, terizinosauri (ranije poznati kao segnosauri) čini se da su bili u Sjevernoj Americi i Aziji. Gondvana je pmala vrlo razn oliku faunu dinosaura, od kojih su većina grabljivica bili abelisauri i karharodontosauri; titanosaur je među dominantnim biljojedima.[1] U istom razdoblju prisutni su i spinosauridi.
Ptice
[uredi | uredi izvor]Ptice su postale sve uobičajenije, diverzificirajući se u različitim oblicima enancijoornita i orniturina. Rana Neornithes kao što je Vegavis koegzistiraju sa oblicima jednako bizarnim kao Yungavolucris i Avisaurus. Iako uglavnom malene, morske Hesperornithes postale su relativno velike i neleteće, prilagođene životu na otvorenom moru.
Pterosauri
[uredi | uredi izvor]Iako ih primarno predstavljaju azdarhidi, drugi oblici poput pteranodontida, tapejarida (Caiuajara i Bakonydraco), niktosauridi i nesigurni oblici (Piksi, Navajodactylus) su također prisutni. Oduvijk pretpostavlja se da su pterosauri bili u padu zbog konkurencije pticama, ali čini se da se niti jedna skupina nije ekološki značajno preklapala, niti je posebno evidentno da je ikada došlo do istinskog sistematskog pada, posebno s otkrićem manjih vrsta pterosaura.[2]
Sisari
[uredi | uredi izvor]Nekoliko starih skupina sisara počelo je nestajati, a posljednji eutrikonodont se pojavio u kampaniju u Sjevernoj Americi.[3] Na Sjevernoj hemisferi, cimolodontne, multiituberkulatne metatheria i eutheria su bili dominantni sisari, a prethodne dvije grupe su sisara najčešće su u Sjevernoj Americi. Ma Južnoj hemisferi umjesto toga bila je složenija fauna driolestoida, gondvanathera i drugih multiituberkulata i baznih Eutheria; monotremata su vjerovatno bile prisutne, kao i posljednja od haramiyida, Avashishta.
Sisari, iako uglavnom mali, kretali su se u raznim ekološkim nišama, od mesoždera (Deltatheroida), do onih koji su jeli mehkušce (Stagodontidae), do biljojeda (multiituberkulata, Schowalteria, Zhelestidae i Mesungulatidae) do visoko atipskih kursorskih oblika (Zalambdalestidae, Brandoniidae). Pravi placentalni sisari evoluirali su samo na samom kraju epohe; isto se može reći i za prave torbare. Umjesto toga, gotovo svi poznati euterijski i metaterijski fosili pripadaju drugim skupinama.[4]
Morski život
[uredi | uredi izvor]U morima se iznenada pojavio mosasauri i ikao spektakularnu evolucijsku radijaciju. Pojavili su se i moderni morski psi, a diverzificirani su i divovski pingvini polikotilidi pleziosauri (sa dužinom 3 metra) i ogromni dugovrati elazmosauri (dugački 13 metara). Ovi grabljivci hranili su se brojnim ribama teleosteama, koje su se razvile u nove naprednije i moderne oblike (Neoteleostei). S druge strane, Ichthyosaurus i pliosauri su izumrli tokom Cenomansko-turonsijskog anoksičnog događaja.
Flora
[uredi | uredi izvor]Blizu kraja krednog perioda, cvjetnice su raznolike. U umjerenim krajevima, mogu se naći u izobilju poznate biljke poput magnolija, lovora, ruža, sekvoja i vrba.[1]
Kredno–paleogensko masovno izumiranje
[uredi | uredi izvor]Kredno–paleogensko masovno izumiranje zumiranje bilo je jedno od masovnih izumiranja životinjskih i biljnih vrsta u geološki kratkom vremenskom periodu, otprilike prije 66 miliona godina. Općepoznato je kao događaj izumiranja K-T i povezan je s geološkim potpisom, obično tankim trakama datiranim u to doba i pronađenim u raznim dijelovima sijveta, poznatim kao [granica kreda-paleogen (K – T granica). K je uobičajena kratica za kredni period koja potiče od njemačkog imena Kreidezeit, a T je skraćenica za tercijarni period (historijski termin za vremenski period sada obuhvaćen periodima paleogen i neogen. Događaj označava kraj ere mezozoik i početak kenozoika.[5]Međunarodna komisija za stratigrafiju „tercijar“ više ne prepoznaje kao formalnalnu jedinicu vremena ili stijena, događaj K-T danas mnogi istraživači nazivaju događajem izumiranja kreda – paleogen (ili K–Pg).
Fosili neletećih (neptičjih) dinosaura nalaze se samo ispod granice kreda-paleogena i izumiru neposredno prije ili tokom događaja.[6] Vrlo mali broj fosila dinosaura nađen je iznad granice krede i paleogena, ali oni su objašnjeni kao prerađeni fosili, odnosno fosili koji imaju su izmještemi sa svojih izvornih lokacija, a zatim sačuvani u kasnijim sedimentnim slojevima.[7][8][9] Mozasaur, pleziosauri, pterosauri i mnoge vrste biljaka i beskičmenjaka također su izumrli. Kladusi sisara i ptica prošli su kroz tu granicu s nekoliko izumiranja, a evolucijska radijacija iz slojeva Mastrihtija dogodila se daleko preko granice. Stope izumiranja i radijacije varirale su u različitim kladusima organizama.[10]
Pretpostavlja se da su izumiranja iz krede i paleogena prouzrokovana jednim ili više katastrofalnih događaja kao što su masovni udarci asteroida ili povećane vulkanske aktivnosti. Nekoliko udarnih kratera i masivna vulkanska aktivnost u Deccanovim zamkama datirani su otprilike u vremenu događaja izumiranja. Ovi geološki događaji su možda smanjili dopiranje sunčeve svjetlosti i ometali fotosintezu, što je dovelo do masovnog poremećaja u ekološkim prilikama na Zemlji. Drugi istraživači vjeruju da je izumiranje bilo postupnije, uslijed sporih promjena u razini mora ili klimata.[10]
Također pogledajte
[uredi | uredi izvor]Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ a b c d e f g h i j k l m "Dinosaurs Ruled the World: Late Cretaceous Period" u: Dodson, Peter & Britt, Brooks & Carpenter, Kenneth & Forster, Catherine A. & Gillette, David D. & Norell, Mark A. & Olshevsky, George & Parrish, J. Michael & Weishampel, David B., The Age of Dinosaurs, Publications International, Ltd. str. 103-104; ISBN 0-7853-0443-6.
- ^ Prondvai E., Bodor E. R., Ösi A. (2014). "Does morphology reflect osteohistology-based ontogeny? A case study of Late Cretaceous pterosaur jaw symphyses from Hungary reveals hidden taxonomic diversity" (PDF). Paleobiology. 40 (2): 288–321. doi:10.1666/13030.CS1 održavanje: više imena: authors list (link)
- ^ Fox Richard C (1969). "Studies of Late Cretaceous vertebrates. III. A triconodont mammal from Alberta". Canadian Journal of Zoology. 47 (6): 1253–1256. doi:10.1139/z69-196.
- ^ Halliday Thomas J. D. (2015). "Resolving the relationships of Paleocene placental mammals" (PDF). Biological Reviews. 92 (1): 521–550. doi:10.1111/brv.12242. PMC 6849585. PMID 28075073.
- ^ Fortey R (1999). Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth. Vintage. str. 238–260. ISBN 978-0375702617.
- ^ Fastovsky DE, Sheehan PM (2005). "The extinction of the dinosaurs in North America". GSA Today. 15 (3): 4–10. doi:10.1130/1052-5173(2005)015<4:TEOTDI>2.0.CO;2.
- ^ Sloan RE; Rigby K; Van Valen LM; Gabriel Diane (1986). "Gradual dinosaur extinction and simultaneous ungulate radiation in the Hell Creek formation". Science. 232 (4750): 629–633. Bibcode:1986Sci...232..629S. doi:10.1126/science.232.4750.629. PMID 17781415.
- ^ Fassett JE, Lucas SG, Zielinski RA, Budahn JR (2001). "Compelling new evidence for Paleocene dinosaurs in the Ojo Alamo Sandstone San Juan Basin, New Mexico and Colorado, USA" (PDF). International Conference on Catastrophic Events and Mass Extinctions: Impacts and Beyond, 9–12 July 2000, Vienna, Austria. 1053: 45–46. Pristupljeno 18. 5. 2007.
- ^ Sullivan RM (2003). "No Paleocene dinosaurs in the San Juan Basin, New Mexico". Geological Society of America Abstracts with Programs. 35 (5): 15. Arhivirano s originala, 8. 4. 2011. Pristupljeno 2. 7. 2007.
- ^ a b MacLeod N, Rawson PF, Forey PL, Banner FT, Boudagher-Fadel MK, Bown PR, Burnett JA, Chambers, P, Culver S, Evans SE, Jeffery C, Kaminski MA, Lord AR, Milner AC, Milner AR, Morris N, Owen E, Rosen BR, Smith AB, Taylor PD, Urquhart E, Young JR (1997). "The Cretaceous–Tertiary biotic transition". Journal of the Geological Society. 154 (2): 265–292. Bibcode:1997JGSoc.154..265M. doi:10.1144/gsjgs.154.2.0265. Arhivirano s originala, 25. 5. 2013.CS1 održavanje: više imena: authors list (link)