Шажан

Хадамал
Монгол үзэгээр
буряад кирилл.	шажан
монгол кирилл.	шашин
хальмаг кирилл.	шажн

Шажан (ᠱᠠᠰᠢᠨ, самгардяар शासिन्, śāsin — «һургаал») — хүмүүнэй үйлэдэдэг, алибаа номлолые дахадаг һүзэг бэшэрэл, ёһо суртахуунуудые хэлэнэ. Энэнь дотороо юртэмсые үзэхэ үзэл, соёл болон этигэлэй системые агуулжа өөрын гэһэн ёһо зүй тэрэнһээ үүдэһэн ёһо суртахуунай үнэтэ зүйл, дахажа мүрдэхэ ёһотой хуули дүримые агуулжа байдаг.

Түүхэ

Алибаа шажан тухайн эрэнэй арад түмэнэй соёл эргэншэлэй нэгэн гол хэһэг, тэрэниие агуулан хадгалагша хүсэниинь боложо байдаг. Энэхүү соёл эргэншэлэй гол хэһэг болохо шэнжэлхэ ухааные ангилалай тодорхой хубаарида оруулха шаардалга аяндаа гаража ерэдэг. Энэ ангилалай эхин хэһэгэнь түүхын хэһэг, удаахань һудлалай хэһэг, эсэсэйнхэнь дүгнэлтэ тодорхойлолтын хэһэг болодог.

Хүн түрэлхитнэй түүхэндэ олон шажан буй боложо өөр өөһэдын номлолой ёһoop юртэмсые үзэхэ үзэлээ болбосоруулжа ерэбэ.

Эдэгээрһээ дэлхэйдэ үндэһэн шажан гэжэ тоосогдодог Хиндү шажан 4000 жэл, Иудеиин шажан 3670 жэл, Заратуштрын шажан 3000 жэл, Буддын шажан 2545 жэл, Христосой шажан 2000 жэл, Лалын шажан 1521 жэл, Бахай Шүтлэг 165 жэл оршон һургаал номлолоо хүгжүүлжэ ерэһэн байна.

Шажанай бүлэгүүд

5 тэрбум хүмүүнэй түлөө харюусалга тоосоһон дэлхэйн хүн амын табан томо шажанай бүлэгүүд: Христосой шажан, Лалын шажан, Хиндү шажан, Хитадай арадай мүргэл, Буддын шажан байна.


Хамагай ехэ шажануудай табан	2000 ондо һүзэглэгшэд^[1]^[2]	Дэлхэйн хүн зоной %^[1]
Христосой шажан	2.0 тэрбум	33%
Лалын шажан	1.2 тэрбум	19.6%
Хиндү шажан	811 сая	13.4%
Хитадай арадай мүргэл	385 сая	6.4%
Буддын шажан	360 сая	5.9%

Авраамай шажанууд

Авраамай шажанууд Авраамһаа узууртай байна гэжэ этигэжэ болодог монотеист шажанууд юм.

Иудеиин шажан — эртэнэй Израиль болон Иудеиин арад түмэнэй Авраамай шажан шүтэлгэ юм. Иудеиин шажан үндэһэндээ Тора, зарим иудейшүүд бошоглогшо Моисеиин дамжуулан Израилиин арад түмэндэ хүрэтэр гардуулжа байһан гэжэ этигэдэгэнь текст дээр һуурилһан. Иврит Библиин үлэһэн хэһэг болон Талмуд хамта энэнь Евреиин түб дээрхи эхэ бэшэбэринүүд юм. Еврей хүмүүн 70 ондо Иерусалимай сүмын һандарал дараа тараһан байгаа. Мүнөөдөр ниитэ 13 сая иудейшүүд байна, Израилиин 40 оршом процент амида, АНУ-да 40 процент ажаһуудаг.
Христосой шажан Шэнэ Гэрээндэ тусгагдаһан байдалаар Назаретай Иисусай амидарал (1-р зуун), һургаал дээрэ һуурилһан байдаг. Христосой шажаниинь үндэһэндээ Христос, Бурханай Хүбүүн, Абрагша, Ехэ Эзэнэй шигэ Иисус Христосдо этигэхэ этигэл юм. Бараг бүхы этигэгшэдэнь Троицада нэгэ Бурханай гурбан нэгэдэлые заадаг хүн гэжэ Эсэгэ, Хүбүүн (Иисус Христос), мүн Арюун Һүнһэнэй этигэдэг. Ехэнхи Христосой шажантууд Никейскэ мүргэлэй тэмдэг гэжэ тэдэнэй этигэлые тайлбарлаха болно. Колонизациин үедэ эхинэй мянганда, Баруун Европын Византиин эзэнтэ гүрэнэй шажанай хубида Христосой шажан дэлхэй даяар үржүүлжэ байна. Христосой шажанай гол церковьнууд баримталагшад тооной ёһoop:
- Католик Церковь. Римэй Папаһаа толгойлоһон Католик Церковь гэжэ Баруун Церковь болон 22 Зүүн Католик церковьнуудай нэгэдэл.
- Протестант шажан — XVI зуун жэлэ реформациин үедэ католицизмһээ таһарһан һургаал
- Православи, Несториан шажан, гэхэ мэтэ
Лалын шажан — Коран, Бурханай элшэлэгдэхэ болоно Лалын шажантануудай үзэжэ арюун ном, нэгэ болон Лалын шажанай эшэ Мухаммедай, 7-р зуунай үеын нэгэ гол улас түрын болон шажанай зураг һургаалда үндэһэлһэн болоно. Лалын шажанта олонхи улас оронуудшье Урда Ази, Сахарын Африка, Зүүн урда Европын хэһэгтэ байдаг бол Лалын шажан, Зүүн Урда Ази, Хойто Африка, Баруун Ази, Түб Азиин хамагай үргэн шажан юм. Иран, Пакистан, Мавритани, Афганистан зэргэ хэдэн Исламын бүгэдэ найрамдаха уласуудһаа, бас байдаг.
- Сунни Исламай исламын дотор хамагай томо һургаал болоод Коран хадидуудта дараахань шахабах дээрэ анхаарал табижа байхад бэшэлэг сунна.
- Шии Ислам

Энэдхэг шажанууд

Махабодхи сүмэ — Бурхан Багша гэгээрэлые абаһан газар

Энэдхэгэй шажанууд Энэдхэгэй хойгдо дадалһан, эсэбэл байгуулагдаһан байна. Ушарань тэдэ бүхы дхармые, шажан шүтэлгэ ёһoop хүлээгдэжэ буй тодорхой бодито байдал дээрэ хуули, үүрэг онсолог зэргээнь заримдаа дхарматай шажан гэжэ ангиладаг.^[3]

Хиндү шажан — шажанай уламжалал, сэдьхэлгээнэй һургуулиин хагсарал (Шиваизм, Вайшванизм, Кришнаизм)^[4]. Дэлхэйн хамагай эртын бодото дээрэ хэрэглэгдэһэн шажан юм. Хиндуизм сула шажан бэшэ, харин тус тусадань онолой хэдэн арбан агуулһан шажанай зэргэ хиндуизм тэрэнэй дагалдагшадай түүхын туршида мэдэгдэжэ байһан юм хэнтэй нэрэнь Сантана дхарма гэжэ нэгэдхэгдэһэн.
Джайнын шажан — Паршва (9-р зуун МЭҮ) болон Махавира (6-р зуун МЭҮ) голшолон номноһон, энэ дэлхэй дээрэ амида оршонолуудай бүхы түрэлэй буса хүшэрхэлэлэй замые тодорхойлһон байгаань эртэнэй Энэдхэгэй шажан юм. Джайнын шажантанууд ехэбшэлэн Энэдхэгтэ олдодог.
Буддын шажан 6-р зуун МЭҮ Сиддхартха Готама байгуулһан бэлэй. Энэ шажан номнолой гол удхань хүн амитаниие эгүүридын зоблонгһоо гэтэлүүлжэ, сүлөөлэн гаргажа, жаргалтай амарлингв байдалда (нирваанда) орулха гэһэн номнол юм.
- Бага Хүлгэн (Теравада) Бурханай шажан, арадай шажан зэргэсэн Шри Ланка болон Зүүн Урда Азида голшолон практиковагдаһан, Энэдхэгэй шажанай зарим шэнжэ шанарые хубаалсадаг. Энэнь Пали Хуули Ёһо нэрэтэй бэшэбэриин томохон суглуулха тулгуурлаһан байдаг.
- Ехэ Хүлгэн (Махаяна) Бурханай шажан, мүн «Боддхисатваяна» («Бодисада Хүлгэн») гэжэ нэрлэдэг хамаг амитанай тусын тулада түгэс гэгээрэлээ шармайха зам. Ехэ Хүлгэнэй Бурханай шажан зэргэ Бангладеш, Хитад, Япон, Вьетнам, Солонгос, Сингапур, Тайвань, Балба, Шри Ланка, Түбэд, Бутан, Малайз, Монгол (Буряад Монгол, Хальмаг Монгол, Тува оруулалсаад) зэргэ түрэл бүриин бусад Азиин оронууд руу Энэдхэгэй тархаһан.

Сикх шажан Гуру Нанак һургаалай болон 15-р зуунай Пунжабай арбан дараалан Сикх шажантан гурунар дээрэ һуурилһан монотеист шажан юм. Энэнь ойролсоогоор 30 сая Сикх шажантан, дэлхэйн табадахи томо зохёон байгуулалтатай шажан юм.^[5]^[6]

Иран шажанууд

Иран шажанууд үндэһэн Ехэ Иранай лалын шажантан бололго махашан эртэнэй шажанууд юм. Мүнөө үедэ эдэгээр шажанууд зүбхэн үндэһэний үсөөнхинь дадалагдаһан байна.

Зороастрай шажан 6-р зуунай МЭҮ эшэ Зороастр һургаалда үндэһэлһэн шажан, гүн ухаан юм. Зороастрай шажантан бүтээгшэ Ахура Мазда шүтэдэг. Зороастрай шажаниинь һайн, муу өөр эхэ үүдбэртэй байна, муу Мазда үүдгэхэ устгахые оролдожо, һайн тогтобортой байдалые хангаха гэжэ оролдожо байна.

Бөө мүргэл, арадай мүргэл ба мухар һүзэг

Бөө мүргэл, анимизм болон үбгэ мүргэлэй элементууд, хаана уламжалалта арга унаган иргэд, унаган, эсэбэл һуури болохо тэрэнь агуулһан уламжалалта шажан үргэн ангилал, үеһөө үедэ гардуулагдаһан.

Хитадай арадай мүргэл — бөө мүргэлэй, үбгэ мүргэлэй элементтай Дао шажанай болон Күнзын һургаалай синкретизм.
Бөө мүргэл

Зүүлтэ

↑ ^1,0 ^1,1 Darrell J. Turner. Religion: Year In Review 2000. Encyclopedia Britannica. 16 June 2012 үдэртэ хандаһан.
↑ but cf: http://www.worldometers.info/world-population/#religions
↑ Mittal, Sushil (2003). Surprising Bedfellows: Hindus and Muslims in Medieval and Early Modern India. Lexington Books. ISBN 9780739106730.
↑ Hinduism is variously defined as a "religion", "set of religious beliefs and practices", "religious tradition" etc. For a discussion on the topic, see: "Establishing the boundaries" in Gavin Flood (2003), pp. 1-17. René Guénon in his Introduction to the Study of the Hindu Doctrines (1921 ed.), Sophia Perennis, ISBN 0-900588-74-8, proposes a definition of the term "religion" and a discussion of its relevance (or lack of) to Hindu doctrines (part II, chapter 4, p. 58).
↑ "Sikhism: What do you know about it?". 13 December 2012-нд авсан.
↑ Zepps, Josh. "Sikhs in America: What You Need To Know About The World's Fifth-Largest Religion". 13 December 2012-нд авсан.

Холбооһон

Энэ хуудаһан Шажан гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.
Religion Statistics from UCB Libraries GovPubs
Шажан at the Open Directory Project

Major Religions of the World Ranked by Number of Adherents Архивировалһан 7 долоо һара 2007 оной. by Adherents.com August 2005
IACSR - International Association for the Cognitive Science of Religion
Studying Religion - Introduction to the methods and scholars of the academic study of religion
A Contribution to the Critique of Hegel’s Philosophy of Right - Marx's original reference to religion as the opium of the people.
The Complexity of Religion and the Definition of “Religion” in International Law Harvard Human Rights Journal article from the President and Fellows of Harvard College(2003)
The Big Religion Chart detailed facts on major religions

Ном зохёол

Аринин Е. И. Философия религии. Принципы сущностного анализа: Монография. — Архангельск: Изд-во ПГУ им. М. В. Ломоносова, 1998. — С. 295. — ISBN 5-88086-168-6
Баёв П. А. Церковь и служитель культа в медийном дискурсе отечественного социума // Социологические исследования. — 2011. — № 2. — С. 118—127.
Жуковский В. И., Копцева Н. П., Пивоваров Д. В. Визуальная сущность религии: монография. — Красноярск: Краснояр. гос. ун-т., 2006. — 460 с. — ISBN 5-7638-0628-X
Забияко А. П. Религия // Энциклопедия религий / Под ред. А. П. Забияко, А. Н. Красикова, Е. С. Элбакян. — М.: Академический проект, 2008. — С. 1069—1073.
Зубов А. Б. История религии. Курс лекций. Книга первая. — М.: МГИМО-Университет, 2006. — 436 с. — ISBN 5-9228-0243-7
Семёнов Ю. И. (2002). Возникновение религии и её первая, исходная форма — магия. Скепсис № 1. the original on 2013-01-23 үдэрһөө архивлагдаһан. 2014-01-29 үдэртэ хандаһан.
Семёнов Ю. И. (2003). Основные этапы эволюции первобытной религии. Скепсис № 2. the original on 2013-01-23 үдэрһөө архивлагдаһан. 2014-01-29 үдэртэ хандаһан.
Семёнов Ю. И. (2003). Тотемизм, первобытная мифология и первобытная религия. Скепсис № 3. the original on 2013-01-23 үдэрһөө архивлагдаһан. 2014-01-29 үдэртэ хандаһан.
Эйнштейн А.. Религия и наука. Скепсис. the original on 2012-10-31 үдэрһөө архивлагдаһан. 2014-01-29 үдэртэ хандаһан.
Элбакян Е. С. Религия // Философский словарь / Под ред. И. Т. Фролова. — 7-е изд., перераб. и доп. — М.: Республика, 2001. — С. 488.
Книги по религиоведению. в библиотеке Гумер. the original on 2014-02-14 үдэрһөө архивлагдаһан. 2014-01-29 үдэртэ хандаһан.

[EB2000-1] 1,0 ^1,1 Darrell J. Turner. Religion: Year In Review 2000. Encyclopedia Britannica. 16 June 2012 үдэртэ хандаһан.

[2] ut cf: http://www.worldometers.info/world-population/#religions

[3] Mittal, Sushil (2003). Surprising Bedfellows: Hindus and Muslims in Medieval and Early Modern India. Lexington Books. ISBN 9780739106730.

[4] Hinduism is variously defined as a "religion", "set of religious beliefs and practices", "religious tradition" etc. For a discussion on the topic, see: "Establishing the boundaries" in Gavin Flood (2003), pp. 1-17. René Guénon in his Introduction to the Study of the Hindu Doctrines (1921 ed.), Sophia Perennis, ISBN 0-900588-74-8, proposes a definition of the term "religion" and a discussion of its relevance (or lack of) to Hindu doctrines (part II, chapter 4, p. 58).

[5] "Sikhism: What do you know about it?". 13 December 2012-нд авсан.

[6] Zepps, Josh. "Sikhs in America: What You Need To Know About The World's Fifth-Largest Religion". 13 December 2012-нд авсан.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]