Ялта

шеэр

Ялта
ukr. Ялта
rus. Ялта

Байракъ	Тугъра
Байракъ Байракъ	Тугъра Тугъра

Мемлекет	Русие/Украина^[1]
Регион	Къырым Мухтар Джумхуриети^[2]/Къырым Джумхуриети^[3]
Шеэр шурасы	Ялта шеэр шурасы
Джогърафий координаталар	Координатлар: 44°29′58″ ш. э. 34°09′19″ ш. б. / 44.499444° ш. э. 34.155278° ш. б. ^(G) ^(О) ^(Я)44.499444, 34.15527844°29′58″ ш. э. 34°09′19″ ш. б. / 44.499444° ш. э. 34.155278° ш. б. ^(G) ^(О) ^(Я)
Шеэр башы	Сергей Брайко
Ильк анъылув	1154
Эвельки адлары	Ялита
Шеэр статусы	1837 берли
Мейданлыкъ	283 км²
Юксеклик	200 м (денъизге нисбетен)
Эали	74.652 киши (2021)^[4]
Эали сыкълыгъы	263,79 киши/км²
Саат къушагъы	UTC+3
Телефон коду	+380-654 ве +7-3654
Почта индекслери	298600 — 298639

Ялта

Викианбарда Ялта

Ялта (украиндже Ялта, русча Ялта) — Къырымнынъ дженюбий ялы боюнда бир курорт шеэридир.

Ялта шеэринен "Буюк Ялта" арасында фаркъ бар. Къырым Джумхуриетининъ Ялта регионы Буюк Ялта дениле — бу Ялта шеэр шурасына бойсунгъан бир ер. Бу ер дженюбий Къырымнынъ гъарбындаки Форостан шаркъындаки Гурзуфкъадже булунгъан де бу ерге Ялта ве бир чокъ къасаба менсюп.

Шеэрнинъ ады юнан ялос сёзюнден асыл олды, терджимеси — «ялы».

Иклим

Ялтанынъ иклими — Акъ денъиз типиндедир. Июльнинъ орта арарети +24°С, январьнинъ орта арарети +4°С, аязлы къышларда сувукъ арктик циклон я да Сибир антициклоны кельгенде арарет минус дереджеге алчакълашувынынъ ихтималы бар. 2006 сенесининъ январи Ялта ичюн аномал сувукъ эди, айры куньлерде козь этюв бутюн тарихынынъ вакъты ичюн энъ алчакъ арарет бельгиленди — геджеде минус 16°С-ге якъын ве куньдюз минус 11°С. Къар орьтюси йылда тек бир къач кунь тутула. Адетиндже Ялтада декабрь баягъы исси, айры кунешли куньлерде арарет +17..18°С-ге ете билир. Январьде ава кескин тарзда сувукълаша: куньдюз арарет +5..7°С-ге алчакълаша, факъат адетиндже энъ сувукъ ай — февральдир, амма +10°С-ге ве ондан да зияде ава йымшамалары сыкъ ола. Къырым чёлюне бакъкъанда Ялтагъа баарь кеч келе, чюнки денъиз аваны сувута, шунынъ ичюн февральден берли апрель ортасынадже аванынъ арарети — +10°С-ге якъын. Яз майыстан берли сентябрьге къадар девам эте. Адетиндже сентябрьде ве октябрь башында энъ яхшы ава, бу мевсим къадифе мевсим дениле. Ноябрьде фуртуналар башланалар, лякин але даа сув авадан иссидже (фаркъы 10 дереджеге къадар етип ола).

Тарих

Ялтаны къарарнен I асырда юнанлар къургъан эдилер. Эфсанеге коре фуртуна девамында ёлуны шашыргъан юнанлар ялыны къыдырып чокъ вакъыт долаштылар ве ниает ялыны (ялос) етип корьгенде ялыгъа чыкъып о ерде къургъан шеэрининъ адыны Ялос къоймагъа къарарына кельдилер. Орта асырлар девамында шеэр Бизанс Империясы, Феодоро кньязлиги ве дженевиз мустемлекелери (Готия Капитанлыгъы) теркиплеринде булуныр эди. Шу девирде о Ялита я да Джалита адлы оларакъ малюм эди. Ялта Алушта ве Гурзуфтан фаркълы оларакъ ич бир вакъыт къале яхут муим арбий таяма нокъта олмады. 1475 сенесинден 1774 сенесинедже Къырымнынъ ялы бою Османлы Девлетининъ парчасы экенде Ялта Мангуп къадылыгъы теркибинде булунмакъта эди.

1778 сенеси Русие укюметининъ эмирине бинаэн Къырырмнынъ христиан эалиси Азакъ денъизи ялысына сюргюн этильген эди ве Къырым Рус Империясынынъ теркибине кирсетильгенинен къырымтатарлар кутьлевий иджреттен сонъ Ялта деерли адамсыз олды да XVIII асырнынъ сонъунда кичик балыкъчы кою олмакъта эди.

1837 сенеси ташлы къумлу ёл Ялтаны Алушта ве Акъмесджитнен багълады, 1848 сенеси исе Акъьяргъадже ёл къурулды. 1838 сенеси Къырымнынъ ялы боюны Таврия губерниясынынъ айры уезди этип айырмагъа къарар чыкъарылды ве укюмет уезд меркези оларакъ Ялтаны сайлады. Шунынъ ичюн 1838 сенеси Ялта уезди тешкиль этильди де Ялта шеэр статусыны алды. XIX асырдан берли шеэр популяр курорт олгъанынен тез ирилеше. XX асыр башында Ялта ве Ялта регионында Русие асылзаделери ве чарларынынъ язлыкъ эвлери ве сарайлары булунды.

1920 сенеси Ватандаш дженки вакътында «къызыллар» Врангель ордусыны тар-мар этип Къырымны ишгъаль эткенден сонъ Ялтада большевиклер эсирликке теслим олгъан акъ забитлер, аскерлер ве къачмагъа етиштирамагъан акисинкъиляпчилерни кутьлевий тарзда олюм джезасына огъраттылар. Базы менбаларнынъ малюматына коре Ялтанен онынъ этрафында 1920 сенеси зарфында бир къач он бинълик киши ольдюрильди.

1930 сенеси Ялта Къырым МШСДЖнинъ районынынъ меркези олды. Улу Ватан дженки вакътында алман ишгъали ве Сталин эмринен япылгъан къырымтатарлар сюргюнлигининъ шеэрге зарары тийди. 1945 сенеси февраль 4 кунюнден башлап 11 кунюне къадар Ялтада Ялта конференциясы отькерильди.

Дженктен сонъ шеэр курорт оларакъ инкишаф олмакъта эди. 1960 сенесинден берли бир къач йыл девамында Ялта теркибине якъында булунгъан Ай Васыл, Аутка ве Дерекой къасабалары къошулдылар. Айны заманда Ялтадан Алушта, Акъмесджит ве Акъьяргъа ёлны чокъ къыскъарткъан Ялы бою шоссеси къурулды ве Акъмесджитнен троллейбус къатнав ёлу ачылгъан эди.

Халкъ сайысынынъ динамикасы

1805 — 300 киши
1926 — 28 811 киши
1939 — 22 993 киши
1989 — 89 000 киши
2001 — 80 552 киши

Джедвельде Ялта шеэри эалисининъ сайысы онынънен бирлешкен къасабалар (Массандра, Ливадия ве башкъалары) эалисининъ сайысы эсапкъа алмайып язылгъан. Буюк Ялтанынъ эалиси — 125 бинъден бираз зияде.

Махсус итибаргъа ляйыкъ ерлер

Ялтанынъ энъ меракълы ерлери булардыр:

2003-2004 йылларда тамирленген Ялтанынъ ялы кенары;
Бухара Эмирининъ сарайы (шимдики санаторийнинъ корпусы) (Коммунарлар сокъагъы);
"Масал" («Сказка») айванат багъчасы (Киров сокъагъы);
"Масаллар аланы" («Поляна сказок») багъча-музейи (Киров сокъагъы);
Чеховнынъ эв-музейи (Киров сокъагъы, 112);
композитор Спендиаров яшагъан кариатидалы эви;
графинья Вадарскаянынъ язлыкъ эви ве башкъалары.

Бундан да гъайры шимди мескюн эвлер я санаторий корпусларына чевирильген бир чокъ эски язлыкъ эв ве усадба бар.

Ялтада аджайип Массандра багъчасы булуна («Ялта» мусафирханеси янында).

Накълие

1961 сенесинден берли Авропа ве МДИ (Мустакъиль Девлетлер Иттифагъы) ичюн уникаль вызлы шеэрлерара Акъмесджит—Алушта—Ялта троллейбус ёлу амельде.

Шеэр накълияды — шеэр ичиндеки троллейбус маршрутлары, автобуслар, маршрут таксилер, таксилер.

Галерея

Багълантылар

Wikimedia Commons сайтында
Ялта иле багълы ресимлер бар.

Ялта Портал 22 апрельнинъ 2010 с. архивленген. (Русча)
Ялта! Виртуаль шеэр (Русча)
"Ялта - Малюмат Меркези" 8 майыснынъ 2008 с. архивленген. (Русча)
Ялтадаки мусафирханелер каталогы 1 майыснынъ 2007 с. архивленген. (Русча)

Атыфлар

↑ Бу мескюн ер Русие ве Украина арасында чатышувгъа себеп олгъан Къырым ярымадасында булуна. Къырымны де-факто идаре эткен Русиенинъ къанунларына коре ярымадада булунгъан Къырым Джумхуриети ве Акъьяр федерал эмиетли шеэри - Русие теркибиндеки эки федерация субъектидир. Украина къанунларына коре ярымадада Украина теркибиндеки Къырым Мухтар Джумхуриети ве Акъьяр махсус статуслы шеэри булуна.
↑ Украина къанунларына коре.
↑ Русие къанунларына коре.
↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (рус.)

[npcrimea-1] Бу мескюн ер Русие ве Украина арасында чатышувгъа себеп олгъан Къырым ярымадасында булуна. Къырымны де-факто идаре эткен Русиенинъ къанунларына коре ярымадада булунгъан Къырым Джумхуриети ве Акъьяр федерал эмиетли шеэри - Русие теркибиндеки эки федерация субъектидир. Украина къанунларына коре ярымадада Украина теркибиндеки Къырым Мухтар Джумхуриети ве Акъьяр махсус статуслы шеэри булуна.

[qırım-ukraina-2] Украина къанунларына коре.

[qırım-rusiye-3] Русие къанунларына коре.

[_10bc0d189fe0d4a4-4] Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (рус.)

[1]

[2]

[3]

[4]

в • т • э Ялта шеэр шурасындаки мескюн ерлер
Шеэрлер	Алупка • Ялта
Шшкъ	Ашагъы Кикенеиз • Джемиет • Долоссы • Форос • Гаспра • Гурзуф • Кастрополь • Кацивели • Кореиз • Курпаты • Лимена • Ливадия • Магъарач • Массандра • Мелас • Никита • Ореанда • Къызылташ • Симеиз • Виноградное • Янъы Кучюккой
Къасабалар	Ай Даниль • Эриклик • Горная Лаванда • Исар • Линейное • Охотничье • Тюзлер • Юкъары Мухалатка
Койлер	Кикинеиз