Коми чĕлхи

Ко́ми чĕлхи
Патшалăхсем:	Раççей
Регионсем:	Коми Республики, Пермь Ен, Киров облаçĕ
Классификаци
Категори:	Еврази чĕлхисем
Урал çемьи Финн-укăр турачĕ Пермь ушкăнĕ
Çырулăх:	кириллица (коми çырулăхĕ)
Чĕлхе кочĕсем
ГОСТ 7.75–97:	кои 320
ISO 639-1:	kv
ISO 639-2:	kom
ISO 639-3:	kom, kpv
Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Коми пăхăр.

Ко́ми чĕлхи (коми коми кыв) — коми-зырянсемпе халăхĕсен чĕлхи. Коми Республикипе Пермь Енĕнче, кăштах Киров облаçĕн çурçĕр-тухăçĕнче, Коль çурутравĕнче тата Çĕпĕрĕн тĕрлĕ çĕрĕсенче саралнă. Калаçакансен йышĕ 311,6 пин çын (2002, халах çыравĕ).

Чĕлхере пурĕпе 10 диалект шутланать. Литература чĕлхине Сыктывкарçум диалекчĕпе никĕсленĕ.

Коми — икĕ пермь чĕлхисенчен (урал çемьин финн-укăр турачĕ) пĕри. Виçĕ пысăк пуплеве уйăраççĕ, кашнин хăйĕн литература стандарчĕ:

• çурçĕр (литература коми-зырян чĕлхи),
• кăнтăр (литература коми-пермяк чĕлхи),
• коми-язьви (çырулăхĕ 2003 çултанпа).

Вырăс чĕлхи (литература чĕлхипе те, çаплах çурçĕр вырăс пуплевĕ ăшне путса пĕтсе пырать).

Кун-çулĕ

Пĕрлĕ коми-чĕлхе, В.И. Лыткин шухăшĕпе, IX—XI ĕмĕрсенче икĕ çĕрçуллăх хушши пулнă. Кайран, коми йăхĕсем миграци пулăмĕпе çурçĕре куçса кайса, авалхи коми тĕрлĕ çĕрсене саралса вырнаçнă, XIV—XV ĕмĕрсенче чĕлхе коми-зырян тата коми-пермяк чĕлхисене уйрăлса каять. Коми-язьви пуплевĕ каярах, тухăс пермяксем куçса килнĕ вырăс çыннисемпе хутăшсан, пулса каять.

Никĕс сăмахĕсен таблици

Никĕс сăмахĕсен таблици финн-укăр урăх чĕлхисемпе пĕрле.

Коми чĕлхи	тӧлысь	выль	мам	чой	вой	ныр	куим	сьӧд	гӧрд	виж	турунвиж	кӧин
	уйăх	çĕнĕ	анне	аппа	каç	сăмса	виççĕ	хура	хĕрле	сарă	симĕс	кашкăр
Урăх финн-укăр чĕлхисем
Коми-пермяк чĕлхи	уйăх,тӧлiсь	виль	мамö	сой	ой	ныр	куим	сьӧд	гӧрд	веж	зелёнӧй, турунвеж	кӧин
Удмурт чĕлхи	толэзь	выль	мумы, нэнэ, анай	сузэр	уй	ныр	куинь	сьӧд	горд	ӵуж	вож	кион
Мари чĕлхи	тылзе	у	ава	ака, шӳжар	йӳд	нер	кум	шем	йошкар	саре	ужар	пире
Меря чĕлхи
Ирçĕ чĕлхи	ков	од	ава	патяй	ве	судо, нерь (чĕрчунсен рыло)	колмо	раужо	якстере	ожо	пижэ	верьгиз
Мăкшă чĕлхи			тядяй
Вепс чĕлхи
Карел чĕлхи
Фин чĕлхи	kuu	uusi	äiti	sisar, sisko	yö	nenä, nokka (клюв)	kolme	musta	punainen	keltainen	vihreä	susi
Эстон чĕлхи	kuu	uus	ema	õde	öö	nina, nokk (клюв)	kolm	must	punane	kollane	roheline	hunt
Лив чĕлхи
Ижор чĕлхи
Водь чĕлхи
Саами чĕлхи
Манси чĕлхи
Хантă чĕлхи	тылщ	илуп	анки	упи	атл	нюл	хэлум	питы	вырты	вусы	няртурн	пастывой
Венгр чĕлхи	hónap	új	anya	lánytestvér	éj	orr	három	fekete	piros	sárga	zöld	farkas

Коми чĕлхипе çырнă тĕслĕхсем (таблицăн анат пайĕнче). Ӳкерчĕке Сыктывкарта, Коми Республикин тĕп хулинче тунă.

Грамматика пахалăхĕ

Çак статья халăх çинчен статья серисен шутне кĕрет Коми Этеплĕх Литература • Мусăк • Ӳнер • Архитектура • Кухня • Ташă • Коми ячĕ • Коми хушамачĕсем Коми халăх вырăнĕ Коми Республики • Коми-Пермяк тăрăхĕ • Коль коми • Ижемсем • Зюздинсем • Уралçум коми • Коми диаспори Этнографи ушкăнĕсем Коми-зырянсем • Коми-пермяксем • Коми-язьвинсем Тĕн Православи • Кивĕ йăлалăх • халаплăх Чĕлхесем Коми-зырян • Коми-пермяк • Коми-язьвин Кун-çулĕ Аслă Пермь • Вычегда Пермĕ • Аслă Пермь кнеçлĕхĕ • Вымь кнеçлĕхĕ • Паллă комисем • Паллă коми-пермяксем

Вокалĕнче 7 уçă (коми-язьвинче 10) сасă, çав шутра вăтам ретрисем (ы, ӧ).

[[Консонантизм]а], удмурт чĕлхинчи пекех, 26 хупă сасă кĕрет.

Пусăмĕ кашни диалектра хăй евĕр.

Тăван удмурт чĕлхинчен хушма ӳкĕмсене (финалис, комитатив тата хăш диалектсенче — компаратив) пула уйрăлса тăрать.

Лексикинче тĕрĕк сĕмĕ, удмурт чĕлхипе танлаштарсан, хавшакрах.

Çырулăхĕ

Авал пермь çырулăхне (абур, анбур) Пермь Стефанĕ миссионер XIV ĕмĕрĕн иккĕмĕш çурринче хайланă.

XVII—XVIII ĕмĕрсенче ăна вырăс алфавичĕн никĕсĕпе тунă темиçе вариантлă çырулăх ылмаштарнă. 1917 çулчен коми чĕлхин тĕрлĕ диалекчĕпе вĕрентӳ тата чиркӳ литературине кăна пичетленĕ. 1917 çул хыççăн икĕ литература виçи — коми-зырян тата коми-пермяк пĕр пекрех алфавитлă диалект пулса тăнă. 1920 çултанпа çырăвăн молодцов алфавичĕпе (вырăс графики никĕсĕнчи улăштарнă темиçе графемăллă) тата фонематика системипе уса кураççĕ.

1930—1936 çулсенче латин саспаллисене усă курса çырнă. 1918—1930 тата 1936—1938 çулсенче Молодцов алфавитне усă курнă.

Молодцов алфавичĕ

А а	Б б	В в	Г г	Ԁ ԁ	Ԃ ԃ	Д д	Е е	Ж ж	Ԅ ԅ	Ԇ ԇ
И и	Ј ј	К к	Л л	Ԉ ԉ	М м	Н н	Ԋ ԋ	О о	П п	Р р
С с	Ԍ ԍ	Т т	Ԏ ԏ	У у	Ф ф	Х х	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ы ы

1930 çултанпа алфавита латинланă, 1936 çулта каллех В. А. Молодцов алфавитне пурнăçа кĕртнĕ, 1938 çулта ана вырăс алфавитне, икĕ сасă паллипе (і, ӧ) коми-зырянĕсемпе коми-пермяксем уса куракан диграфа хушса тунă. Коми-язьви чĕлхинче і, дз сасă паллисем пур, çапах та ӱ, ө, дч хушнă.

Паянхи алфавичĕ

Хальхи алфавита 1938 çулта хута кĕртнĕ, унта пурĕ 35 саспалли:

Аа, Бб, Вв, Гг, Дд, Ее, Ёё, Жж, Зз, Ии, Іі, Йй, Кк, Лл, Мм, Нн, Оо, Öö, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Фф, Хх, Цц, Чч, Шш, Щщ, Ъъ, Ыы, Ьь, Ээ, Юю, Яя

Саспаллисен хушшинче пĕтĕм 33 вырăс алфавичĕн саспалли тата Ii, Öö ятарлă саспаллисем.

Хисеп ячĕсем

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	20	30	40	50	60	70	80	90	100	1000
Ӧти (медводдза — пĕрремĕш)	Кык	Куим	Нёль	Вит	Квайт	Сизим	Кӧкъямыс	Ӧкмыс	Дас	Дас ӧти	Кызь	Комын	Нелямын	Ветымын	Квайтымын	Сизимдас	Кӧкъямысдас	Ӧкмысдас	Сё	Сюрс

Периодика кăларăмĕсем

• Коми му — республика хаçачĕ
• Чужан кыв (журнал) — филологи журналĕ

Каçăсем

Wikipedia

Википедин [[:{{{code}}}:|kv уйрăмĕ]].

• Комипе çармăс чĕлхилле юррисем 2007 ҫулхи Утӑ уйӑхӗн 23-мӗшӗнче архивланӑ.
• Кивĕ Кудымкар 2007 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 11-мӗшӗнче архивланӑ. (комилле те акăлчанла)
• Финн-укăр электрон вулавăшĕ. Текстсем, коми-вырăс сăмахсарĕ 2005 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 18-мӗшӗнче архивланӑ.
• авал пермь çырулăхĕ 2012 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 5-мӗшӗнче архивланӑ.
• Коми-вырас сăмахсарĕ 2015 ҫулхи Ҫурла уйӑхӗн 14-мӗшӗнче архивланӑ.