Μάξιμος Καλλιπολίτης
| Μάξιμος Καλλιπολίτης | |
|---|---|
| Γενικές πληροφορίες | |
| Θάνατος | 1633 |
| Πληροφορίες ασχολίας | |
| Ιδιότητα | μεταφραστής μεταφραστής της Βίβλου |
Ο Μάξιμος Καλλιπολίτης ήταν Έλληνας λόγιος του 17ου αιώνα.
Βιογραφικά στοιχεία
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Ο Μάξιμος Καλλιπολίτης ή Καλλιουπολίτης γεννήθηκε πιθανώς στην Καλλίπολη, κάτι που υποδηλώνει το επώνυμό του. Επίσης μπορεί να υποδηλώνει και τον τόπο διαμονής του.[1] Στην αλληλογραφία μεταξύ Κύριλλου Λούκαρη και Leger, του εφημέριου της Ολλανδικής πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη, εντοπίστηκε επιστολή προς τον δεύτερο από κάποιον Μάξιμο Ρώδιο. Η αντιπαραβολή μεταξύ του γραφικού χαρακτήρα της επιστολής και της αυτόγραφης μετάφρασης του Καλλιπολίτη,πιστοποιεί πως είναι το ίδιο πρόσωπο. Έτσι, συμπεραίνεται από την έρευνα πως το επώνυμο Ρώδιος ήταν το οικογενειακό του επώνυμο.[2] Για το έτος γέννησης του δεν έχουμε καμία άμεση ή έμμεση πληροφορία. Δεν φαίνεται να γεννήθηκε πολύ μετά το 1600, ίσως να γεννήθηκε στις τελευταίες δεκαετίες του 16ου αιώνα.[3] Χρημάτισε μαθητής του Κύριλλου Λούκαρη. Συνέχισε τις σπουδές του στο εξωτερικό, όπου ασπάστηκε το δόγμα των Διαμαρτυρομένων και έθεσε τις δυνάμεις του στην υπηρεσία της Ρώμης. Την επιμελημένη παιδεία του μαρτυρεί ο καλογραμμένος πρόλογός του στη μετάφραση της Καινής Διαθήκης, όπου κάνει συχνά παραπομπές σε κείμενα της Γραφής και Πατερικά έργα.[3] Επίσης ήταν και γνώστης της ιταλικής γλώσσας επειδή χρησιμοποίησε για τη μετάφρασή του ιταλικό πρότυπο.[4] Σε ανώνυμο κώδικα της Δημόσιας και Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης της Γενεύης διαβάζουμε σχετικά με τον θάνατο του Μαξιμου: 1633. Εκοιμήθη εν Χ(ριστ)ω ο παπ(α) κυρ Μάξιμος ο από Καλλιουπόλεως κατά μήνα σεπτέμβριον εις κδ' ημέρα Τρίτη. και ετάφη εις την Χάλκην νήσον εν τω μοναστηρίω της Θ(εοτό)κου. εξέπνευσεν ωσεί ώρα τρίτη της νυκτός της τρίτης ημέρας. Όμως δεν πέθανε στη Χάλκη. Ωστόσο ο τάφος του δεν σώζεται στη Χάλκη αφού καταστράφηκαν αρκετοί τάφοι εκεί με την πυρκαγιά του 1672.[5]
Η μετάφραση της Καινής Διαθήκης
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Την πρωτοβουλία για την εκπόνηση της μετάφρασης την είχε ο Leger, ο εφημέριος της Ολλανδικής πρεσβείας ενώ σε αυτό συγκατατέθηκε και ο Λούκαρης, ο οποίος υπέδειξε γι' αυτή την εργασία τον Μάξιμο στα 1629. Ο Μάξιμος στον πρόλογο της μετάφρασης μνημονεύει ως παρακινητή του κάποιον Μιχαήλο[6] Για τον Μανούσακα επρόκειτο περί του δραγουμάνου της Ολλανδικής πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη, Μιχαήλ Βλαστό, ο οποίος μετά από σχετική υπόδειξη του Ολλανδού πρέσβη, Κορνήλιου Χάγκα, αναζήτησε το κατάλληλο εκείνο πρόσωπο το οποίο θα μπορούσε να αναλάβει το μεταφραστικό έργο αυτό.[7]
Ο Κύριλλος Λούκαρις βρίσκοντας πως η πρωτοβουλία αυτή του Κορνήλιου Χάγκα ταυτιζόταν με το όλο αναγεννητικό έργο του, δέχθηκε να χρηματοδοτηθεί από την Ολλανδική πλευρά. Πράγματι ο Ολλανδός διπλωμάτης εγκατέστησε στο κτήριο της πρεσβείας τον Μάξιμο, πριν από τον Ιούνιο του 1629 και με τη βοήθεια του Leger εκπονήθηκε η μετάφραση. Συγκεκριμένα ο εφημέριος υποδείκνυε παράλληλα χωρία και προτεσταντικές μεταφράσεις βοηθούσε στην μεταφραστική απόδοση των πιο δύσκολων χωρίων. Μετά την καθαρογραφή της μετάφρασης θα την παρουσίαζαν στον Πατριάρχη με σκοπό να τη θεωρήσει αυτός ή και άλλα πρόσωπα μαζί με σκοπό να διορθωθεί ως προς το νόημα και τη γλώσσα.[8]
Ο Καλλιπολίτης χρησιμοποίησε δύο κείμενα της Καινής Διαθήκης: ένα στο ελληνικό πρωτότυπο και ένα στην ιταλική της μετάφραση, που θα το χρησιμοποιούσε ως πρότυπο της δικής του. Μας είναι άγνωστο ποια από τις μέχρι τότε εκδόσεις του ελληνικού κειμένου χρησιμοποίησε ή αν είχε χειρόγραφο ή έντυπο. Ως προς την ιταλική μετάφραση (εκδόθηκε το 1607) χρησιμοποίησε του Giovani Diodati(1576-1649), καλβινιστή θεολόγου της Γενεύης. Τον ακολουθεί σχολαστικά ακόμα και ως προ τη χρήση και τη διάταξη των σχολίων.[9]
Το αυθεντικό χειρόγαρφο της μετάφρασης του Μαξίμου βρίσκεται στη Δημόσια και Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη της Γενεύης.[10] Η παλαιογραφική έρευνα έχει δείξει πως το χειρόγραφο αυτό έχει πρόελθει από τον Καλλιπολίτη, από των κωδικογράφο Μελέτιο Βλαστό (καθ'υπαγόρευσιν) και ένα τρίτο αταυτοποίητο πρόσωπο.[11] για το οποίο ο Μανούσος Μανούσακας λέει πως ίσως ήταν ο Φίλιππος ο Κύπριος,πρωτονοτάριος της Μεγάλης Εκκλησίας[12]
Η ολοκλήρωση του πρώτου μεταφραστικού σχεδιάσματος έγινε στα 1630 και τότε πραγματοποιούνται οι πρώτες αναθεωρήσεις από τον Μάξιμο αλλά και τον Leger,όπως φαίνεται από τον γραφικό του χαρακτήρα στοχειρόγραφο.[13] Στις αρχές του 1632 ο Haga ενημερώνει τους προϊσταμένους του στην Ολλανδία για την ολοκλήρωση της μετάφρασης και πως θα ακολουθούσε η αντιβολή από το πρωτότυπο, η οποία έγινε άγνωστο από ποια έκδοση και μετά εστάλη στον Λούκαρη. Ο Πατριάρχης σε επιστολή του συχγαιρει τον Μάξιμο για το ευσυνείδητο έργο του και προκρίνει τη μετάφραση Diodati ως ασφαλή οδηγό γι' αυτή. Τέλος υποδεικνύει την αντικατάσταση μιας σειράς λέξεων με άλλες ως πιο δόκιμες: κεραμεύς=πηλουργός, επωρώθησαν=ετυφλάθησαν, πώρωσις=τυφλάγρα. Η έρευνα έχει πιστοποιήσει πως αυτές ενσωματώθηκαν στη νέα μετάφραση.[14] Στις 5 Οκτωβρίου 1632 η Ολλανδική κυβέρνηση πήρε την τελική απόφαση να τυπωθεί με έξοδά της στη Γενεύη, αφού προηγουμένως είχε συμβουλευθεί τον καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Leiden Jacques Golius.[15] Ο θάνατος του μεταφραστή στις 24 Σεπτεμβρίου 1633, εμπόδισε την εκτύπωσή της. Προηγουμένως έπρεπε να βρεθεί ένας έμπειρος Έλληνας διορθωτής των τυπογραφικών δοκιμίων, ο οποίος τελικά δεν βρέθηκε και τελικά ορίσθηκαν ως διορθωτές οι αδελφοί Le Clerc: ο ένας καθηγητής της εβραϊκής γλώσσας στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης και ο άλλος διδάκτωρ της Ιατρικής.[16] Αυτή τελικά πραγματοποιήθηκε το 1638 με έξοδα της Ολλανδικής κυβέρνησης στη Γενεύη, και συμπληρωματικά από το δήμαρχο της πόλης της Γενεύης[17] στο τυπογραφείο του Pierre Aubert.
Ο Λούκαρης επεξεργάστηκε το κείμενο πριν από την έκδοση, η οποία έδινε σε παράλληλες στήλες το αυθεντικόν και το νέον. Αυτό προκρίθηκε ως λύση, σύμφωνα με τον Στήβεν Ράνσιμαν για να καταπραΰνει αντιδράσεις μερίδας ορθοδόξων που θα θίγονταν από τη μετάφραση.[18] Το έργο τυπώθηκε σε δύο ογκώδεις τόμους 4ου σχήματος και με ελληνικούς τυπογραφικούς χαρακτήρες Grecs de Roy[17]: Η Καινή Διαθήκη του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, Δίγλωττός, Εν η αντιπροσώπως το τε θείον πρωτότυπον και η απαραλλάκτως εξ εκείνου εις απλήν διάλκτον, διά του μακαρίτου κυρίου Μαξίμου του Καλλιουπολίτου γενομένη μετάφρασις άμα ετυπώθησαν. Έτει 1638. Ο πρώτος τόμος περιείχε τα Ευαγγέλια και τις Πράξεις, ο δεύτερος τα υπόλοιπα βιβλία και έχει τον τίτλο: Αι του αγίου Παύλου επιστολαί,αι Καθολικαί επιστολαί, Αποκάλυψις του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου. Προτάσσονται δύο πρόλογοι, του Μαξίμου και του Λούκαρη, ο οποίος λόγω του θανάτου του στις 27 Ιουνίου 1638, δεν πρόλαβε να δει την έκδοση ολοκληρωμένη.[19]
Ο πρόλογος του Μαξίμου που δημοσιεύθηκε πρώτος και με μεγαλύτερα τυπογραφικά στοιχεία στην έκδοση και τόνιζε την αναγκαιότητα της μετάφρασης στη λαϊκή γλώσσα (απλήν διάλεκτον) προκείμένου να είναι κατανοητή από όλους η Αγία Γραφή[20]
Οι αντιδράσεις σχετικά με τη μετάφραση
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Αν και ο Παρθένιος Β΄ υπήρξε πρόθυμος για τη διάδοση του βιβλίου στην Κωνσταντινούπολη και στη Σμύρνη συνάντησε την σφοδρή αντίδραση του Μελέτιου Συρίγου, παλιού πολέμιου του Λούκαρη στα 1645: η έντονα καλβινίζουσα χροιά αυτής της μετάφρασης στηλιτεύθηκε με τα κηρύγματά του.[21] Μετά από αυτήν την πολεμική ο πατριάρχης δεν συνέχισε την προώθηση της μετάφρασης. Ο Συρίγος εξορίστηκε για την δράση του αυτή,αλλά επανέκαμψε πιο έντονα. Η τελική καταδίκη της μετάφρσης έγινε από τη Σύνοδο των Ιεροσολύμων επί πατριάρχη Δοσίθεο Β΄ Ιεροσολύμων.[22] Άλλος σφοδρός πολέμιος της υπήρξε ο Αλέξανδρος Ελλάδιος[23]
Στα 1703 εκδίδεται στο Λονδίνο διορθωμένη χωρίς όμως το πρωτότυπο κείμενο, από τον ιερομόναχο Σεραφείμ Μιτυληναίο,με έξοδα της αγγλικανικής εκκλησίας: Η Καινή Διαθήκη του Κυρίου και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού, Μεταφρασθείσα προ χρόνων ικανών εις πεζήν φράσιν...παρά του εν ιερομονάχοις Μαξίμου Καλλιουπολίτη. Και νυν αύθις τυποθείσα διωρθώσει Σεραφείμ ιερομονάχου του Μιτυληναίου. Εν Λονδίνη της Βρετανίας, εν έτει Σωτηρίω, αψγ'. Παρά Βεννιαμίν Μοτταίω, 1703. Όμως κι αυτή δέχθηκε συνοδική απαγόρευση από τον Γαβριήλ Β΄το 1704 και ένα αντίτυπο βιβλίου καήκε στην πατριαρχική αυλή. Στα 1705 επανεκδόθηκε αλλά αφαιρέθηκαν όσα στον πρόλογό της έθιγαν τον ελληνικό κλήρο.[24] Στα 1710 ο Ναουσαίος λόγιος Αναστάσιος Μιχαήλ αναθεώρησε και επανέκδοσε τη μετάφραση του Καλλιπολίτη. Το 1810 η Βρετανική Βιβλική Εταιρεία εξέδωσε την παλαιά μετάφραση του Καλλιπολίτη, όπως αυτή είχε αναθεωρηθεί από τον Αναστάσιο Μιχαήλ.[25]
Εκδόσεις σύγχρονες της μετάφρασης του Μάξιμου Καλλιπολλίτη
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- Μάξιμος Καλλιπολίτης, Η Καινή Διαθήκη του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, Επιμ, Εμμανουήλ Χ. Κάσδαγλη , Τόμος Α', ΜΙΕΤ Αθήνα 1995, Τόμος Β',ΜΙΕΤ Αθήνα 1999, Επιλεγόμενα Άλκη Αγγέλου, Παράρτημα Συναγωγή Μεταφρασμάτων, Επιμέλεια Ευφημίας Εξίσου / Αγαμέμνονα Τσελίκα,ΜΙΕΤ Αθήνα 1999,
Παραπομπές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- ↑ Μανούσος Μανούσακας, «Νέα στοιχεία για την πρώτη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στη δημοτική γλώσσα από το Μάξιμο Καλλιουπολίτη», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Ακαδημία Αθηνών-Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, τομ.2 (1986),σελ.18
- ↑ Μανούσος Μανούσακας, «Νέα στοιχεία για την πρώτη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στη δημοτική γλώσσα από το Μάξιμο Καλλιουπολίτη», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Ακαδημία Αθηνών-Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, τομ.2 (1986),σελ.15, 18
- ↑ 3,0 3,1 Μανούσος Μανούσακας, «Νέα στοιχεία για την πρώτη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στη δημοτική γλώσσα από το Μάξιμο Καλλιουπολίτη», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Ακαδημία Αθηνών-Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, τομ.2 (1986),σελ.10
- ↑ Μανούσος Μανούσακας, «Νέα στοιχεία για την πρώτη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στη δημοτική γλώσσα από το Μάξιμο Καλλιουπολίτη», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Ακαδημία Αθηνών-Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, τομ.2 (1986),σελ.21
- ↑ Μανούσος Μανούσακας, «Νέα στοιχεία για την πρώτη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στη δημοτική γλώσσα από το Μάξιμο Καλλιουπολίτη», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Ακαδημία Αθηνών-Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, τομ.2 (1986),σελ.23
- ↑ Μανούσος Μανούσακας, «Νέα στοιχεία για την πρώτη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στη δημοτική γλώσσα από το Μάξιμο Καλλιουπολίτη», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Ακαδημία Αθηνών-Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, τομ.2 (1986),σελ27
- ↑ Μανούσος Μανούσακας, «Νέα στοιχεία για την πρώτη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στη δημοτική γλώσσα από το Μάξιμο Καλλιουπολίτη», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Ακαδημία Αθηνών-Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, τομ.2 (1986),σελ28-29
- ↑ Μανούσος Μανούσακας, «Νέα στοιχεία για την πρώτη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στη δημοτική γλώσσα από το Μάξιμο Καλλιουπολίτη», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Ακαδημία Αθηνών-Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, τομ.2 (1986),σελ. 30-31
- ↑ Μανούσος Μανούσακας, «Νέα στοιχεία για την πρώτη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στη δημοτική γλώσσα από το Μάξιμο Καλλιουπολίτη», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Ακαδημία Αθηνών-Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, τομ.2 (1986),σελ31-32
- ↑ Μανούσος Μανούσακας, «Νέα στοιχεία για την πρώτη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στη δημοτική γλώσσα από το Μάξιμο Καλλιουπολίτη», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Ακαδημία Αθηνών-Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, τομ.2 (1986),σελ.33
- ↑ Μανούσος Μανούσακας, «Νέα στοιχεία για την πρώτη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στη δημοτική γλώσσα από το Μάξιμο Καλλιουπολίτη», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Ακαδημία Αθηνών-Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, τομ.2 (1986),σελ33,35,37
- ↑ Μανούσος Μανούσακας, «Νέα στοιχεία για την πρώτη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στη δημοτική γλώσσα από το Μάξιμο Καλλιουπολίτη», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Ακαδημία Αθηνών-Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, τομ.2 (1986),σελ42-43
- ↑ Μανούσος Μανούσακας, «Νέα στοιχεία για την πρώτη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στη δημοτική γλώσσα από το Μάξιμο Καλλιουπολίτη», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Ακαδημία Αθηνών-Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, τομ.2 (1986),σελ43
- ↑ Μανούσος Μανούσακας, «Νέα στοιχεία για την πρώτη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στη δημοτική γλώσσα από το Μάξιμο Καλλιουπολίτη», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Ακαδημία Αθηνών-Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, τομ.2 (1986),σελ45,47
- ↑ Μανούσος Μανούσακας, «Νέα στοιχεία για την πρώτη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στη δημοτική γλώσσα από το Μάξιμο Καλλιουπολίτη», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Ακαδημία Αθηνών-Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, τομ.2 (1986),σελ.48
- ↑ Μανούσος Μανούσακας, «Νέα στοιχεία για την πρώτη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στη δημοτική γλώσσα από το Μάξιμο Καλλιουπολίτη», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Ακαδημία Αθηνών-Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, τομ.2 (1986),σελ.49-50
- ↑ 17,0 17,1 Μανούσος Μανούσακας, «Νέα στοιχεία για την πρώτη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στη δημοτική γλώσσα από το Μάξιμο Καλλιουπολίτη», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Ακαδημία Αθηνών-Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, τομ.2 (1986),σελ.51
- ↑ Στήβεν Ράνσιμαν, Η Μεγάλη Εκκλησία εν αιχμαλωσια, μτφρ. Νικολ. Κ. Παπαρόδου,τομ.Β εκδ.Μπεργαδή, Αθήνα, 1979, σελ.494
- ↑ Ελένη Κακουλίδη, Για τη μετάφραση της Καινής Διαθήκης. Ιστορία-κριτική-απόψεις-βιβλιογραφία, Θεσσαλονίκη,1970, σελ.11-12
- ↑ Μανούσος Μανούσακας, «Νέα στοιχεία για την πρώτη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στη δημοτική γλώσσα από το Μάξιμο Καλλιουπολίτη», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Ακαδημία Αθηνών-Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, τομ.2 (1986),σελ48
- ↑ Αθηνά Κονταλή, «Μελετίου Συρίγου λόγος "περί Ιερωσύνης"», Αλεξανδρινός Αμητός : αφιέρωμα στη μνήμη του Ι. Μ. Χατζηφώτη Αλεξάνδρεια : Έκδοση Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας, 2008-2009 τ. 2 (2008), σελ.202
- ↑ Ελένη Κακουλίδη, Για τη μετάφραση της Καινής Διαθήκης. Ιστορία-κριτική-απόψεις-βιβλιογραφία, Θεσσαλονίκη,1970, σελ.13
- ↑ Παύλος Δ.Βασιλειάδης, «Μάξιμος Καλλιουπολίτης ή Καλλιπολίτης»,Μεγάλη Ορθόδοξη Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια, τομ.11 σελ.249
- ↑ Ελένη Κακουλίδη, Για τη μετάφραση της Καινής Διαθήκης. Ιστορία-κριτική-απόψεις-βιβλιογραφία, Θεσσαλονίκη,1970, σελ.13-14
- ↑ Στυλιανός Μπαϊρακτάρης, Ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε' και η μετάφρασις της Αγίας Γραφής, Αθήναι 1965, σελ. 5
Πηγές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- Κωνσταντίνος Σάθας (1868). Νεοελληνική Φιλολογία: Βιογραφία των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων, από της καταλύσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι της Ελληνικής εθνεγερσίας (1453-1821). Αθήνα: Τυπογραφείο των τέκνων Ανδρέου Κορομηλά. Ανακτήθηκε στις 15 Οκτωβρίου 2009.
- Μανούσος Μανούσακας, «Νέα στοιχεία για την πρώτη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στη δημοτική γλώσσα από το Μάξιμο Καλλιουπολίτη», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Ακαδημία Αθηνών-Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, τομ.2 (1986),σελ.7-70
- Ελένη Κακουλίδη, Για τη μετάφραση της Καινής Διαθήκης. Ιστορία-κριτική-απόψεις-βιβλιογραφία, Θεσσαλονίκη,1970
- Αθηνά Κονταλή, «Μελετίου Συρίγου λόγος "περί Ιερωσύνης"», Αλεξανδρινός Αμητός : αφιέρωμα στη μνήμη του Ι. Μ. Χατζηφώτη Αλεξάνδρεια : Έκδοση Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας, 2008-2009 Τ. 2 (2008), σελ. 201-209
- Παύλος Δ.Βασιλειάδης, «Μάξιμος Καλλιουπολίτης ή Καλλιπολίτης»,Μεγάλη Ορθόδοξη Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια, τομ.11 σελ.249 [1]
- Στήβεν Ράνσιμαν, Η Μεγάλη Εκκλησία εν αιχμαλωσια, μτφρ. Νικολ. Κ. Παπαρόδου,τομ.Β, εκδ.Μπεργαδή, Αθήνα, 1979
- Στυλιανός Μπαϊρακτάρης, Ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε' και η μετάφρασις της Αγίας Γραφής, Αθήναι 1965