Τέσσερεις Καβαλάρηδες της Αποκάλυψης
Οι τέσσερις Καβαλάρηδες της Αποκάλυψης περιγράφονται στο τελευταίο βιβλίο της Καινής Διαθήκης της Βίβλου,[1] το οποίο ονομάζεται Αποκάλυψη του Ιωάννη[2] του Ιησού Χριστού στον Άγιο Ιωάννη τον Ευαγγελιστή στο Κεφ.6:1-8. Το κεφάλαιο αναφέρεται σε ένα "βιβλίο/περγαμηνή στο δεξί χέρι του Θεού που είναι επισφραγισμένο με επτά σφραγίδες". Ο αμνός του θεού ή λιοντάρι του Ιούδα (Ιησούς Χριστός) ανοίγει τις πρώτες τέσσερις από τις εφτά συνολικά σφραγίδες, οι οποίες προκαλούν την εμφάνιση τεσσάρων όντων που ιππεύουν πάνω σε λευκό, κόκκινο, μαύρο και πράσινο άλογο αλλά και τον αποκλεισμό όλου του κόσμου από τις ακρίδες. Παρόλο που μερικές ερμηνείες διαφέρουν, οι τέσσερις καβαλάρηδες συνήθως συμβολίζουν την Κατάκτηση,[3] τον Πόλεμο, τον Λιμό και τον Θάνατο αντίστοιχα. Το όραμα της Χριστιανικής αποκάλυψης είναι οι τέσσερις καβαλάρηδες να ορίσουν μια Θεία αποκάλυψη στον κόσμο ως προάγγελοι της Τελικής Κρίσης.[4]
Το λευκό άλογο
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
1 Καὶ εἶδον ὅτι ἤνοιξε τὸ ἀρνίον μίαν ἐκ τῶν ἑπτὰ σφραγίδων· καὶ ἤκουσα ἑνὸς ἐκ τῶν τεσσάρων ζῴων λέγοντος, ὡς φωνὴ βροντῆς· Ἔρχου. 2 καὶ εἶδον, καὶ ἰδοὺ ἵππος λευκός, καὶ ὁ καθήμενος ἐπ' αὐτὸν ἔχων τόξον· καὶ ἐδόθη αὐτῷ στέφανος, καὶ ἐξῆλθε νικῶν καὶ ἵνα νικήσῃ. Κεφ.6:1-2[2]
Λόγω του παραπάνω αποσπάσματος, ο Λευκός καβαλάρης αναφέρεται στην Κατάκτηση[3] (όχι στον Λιμό,δες παρακάτω). Το όνομα θα μπορούσε να ερμηνευτεί σαν "Νίκη", κατά την μετάφραση που βρέθηκε στην Βίβλο της Ιερουσαλήμ (οι ελληνικές λέξεις προέρχονται από το ρήμα νικάω-ῶ, να υποτάσσω, να καταβάλλω). Κρατά ένα τόξο και φοράει το στέμμα του νικητή.
Η ακριβής φύση και η ηθικότητα του αποκαλυπτικού άσπρου καβαλάρη είναι λιγότερο ξεκάθαρη. Έχει αμφισβητηθεί ότι άλλοτε συμβολίζει το κακό και άλλοτε την δικαιοσύνη από πολλαπλές πηγές.
Ο συμβολισμός του κακού
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Οι άλλοι τρεις καβαλάρηδες συμβολίζουν το κακό, τις καταστροφικές δυνάμεις, και δοσμένοι στον ενοποιητικό τρόπο με τον οποίο και οι τέσσερεις παρουσιάζονται και περιγράφονται, είναι πολύ πιθανό ότι και ο καβαλάρης είναι αντίστοιχα κακός. Έργα τέχνης τα όποια δείχνουν τους καβαλάρηδες σαν μια ομάδα, όπως η περίφημη ξυλογραφία του Άλμπρεχτ Ντύρερ, προτείνει μια ερμηνεία οπού και οι τέσσερις καβαλάρηδες εκπροσωπούν διαφορετικές απόψεις της ίδιας δοκιμασίας.[5]
Ο πρώτος καβαλάρης συνήθως συνδέεται με τη στρατιωτική κατάκτηση.[3] Μια ερμηνεία, η οποία δόθηκε από τον ευαγγελιστή Μπίλλυ Γκράχαμ, ταυτίζει τον καβαλάρη του άσπρου αλόγου με τον Αντίχριστο[6]., ή μια αντιπροσώπευση ψευδοπροφητών, παραθέτοντας διαφορές ανάμεσα στο άσπρο άλογο της αποκάλυψης 6 και τον Ιησού πάνω στο άσπρο άλογο στην αποκάλυψη 19. Στην αποκάλυψη 19 ο Ιησούς έχει πολλά στέμματα, αλλά στην αποκάλυψη 6 ο καβαλάρης έχει μόνο ένα.[7]
Ο συμβολισμός του δικαίου
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Ο Ειρηναίος, ένας χριστιανός θεολόγος του 2ου αι. με επιρροή, ήταν ανάμεσα στους πρώτους που ερμήνευσε αυτόν τον καβαλάρη με τον Χριστό τον ίδιο, με το άσπρο του άλογο να αντιπροσωπεύει την επιτυχή διάδοση του ευαγγελίου. Διάφοροι λόγιοι από τότε έχουν υποστηρίξει αυτήν την θεωρία, παραθέτοντας την μετέπειτα εμφάνιση του Χριστού ιππεύοντος ένα άσπρο άλογο και εμφανιζόμενου ως "Ο λόγος του Θεού" στην αποκάλυψη 19. Επιπλέον, νωρίτερα στην Καινή Διαθήκη, το ευαγγέλιο του Μάρκου[1][8] υποδεικνύει ότι η πρόοδος του ευαγγελίου μπορεί πράγματι να προηγηθεί και να προμηνύει την αποκάλυψη. Το άσπρο χρώμα έχει επίσης την τάση να αντιπροσωπεύει το δίκαιο στην Βίβλο, και ο Χριστός απεικονίζεται σε άλλες περιπτώσεις σαν ένας κατακτητής. Παρ΄ όλα αυτά, αντίθετες ερμηνείες υποστηρίζουν ότι ο πρώτος από τους τέσσερις καβαλάρηδες δεν είναι ο καβαλάρης από την αποκάλυψη 19. Περιγράφονται σημαντικά με διαφόρους τρόπους, και ο ρόλος του Χριστού σαν τον αμνό που ανοίγει τις επτά σφραγίδες το καθιστά απίθανο ότι θα ήταν και αυτός μια από τις δυνάμεις που ελευθερωθήκαν από τις σφραγίδες.
Εκτός από τον Χριστό, ο καβαλάρης θα μπορούσε να συμβολίζει το Άγιο Πνεύμα. Το Άγιο Πνεύμα έγινε κατανοητό ότι κυρίευσε τους Αποστόλους την ημέρα της Πεντηκοστής μετά την αναχώρηση του Ιησού από την Γη. Η εμφάνιση του αμνού στην αποκάλυψη 5 δείχνει τον θριαμβευτικό ερχομό του Ιησού στον Παράδεισο, και ο άσπρος καβαλάρης θα μπορούσε να συμβολίζει την αποστολή του Αγίου Πνεύματος από τον Ιησού και την πρόοδο του ευαγγελίου του Ιησού Χριστού.
Το κόκκινο άλογο
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
3 Καὶ ὅτε ἤνοιξε τὴν σφραγῖδα τὴν δευτέραν, ἤκουσα τοῦ δευτέρου ζῴου λέγοντος· Ἔρχου. 4 καὶ ἐξῆλθεν ἄλλος ἵππος πυρρός, καὶ τῷ καθημένῳ ἐπ' αὐτὸν ἐδόθη αὐτῷ λαβεῖν τὴν εἰρήνην ἐκ τῆς γῆς καὶ ἵνα ἀλλήλους σφάξωσι, καὶ ἐδόθη αὐτῷ μάχαιρα μεγάλη.
Κεφ.6:3-4[2]
Ο καβαλάρης του δευτέρου αλόγου συνήθως συμβολίζει τον Πόλεμο, ή την μαζική σφαγή.[4] Το χρώμα του αλόγου του είναι κόκκινο (από πυρ, φωτιά). Σε μερικές μεταφράσεις, το χρώμα είναι ειδικά ένα φλογερό κόκκινο. Αυτό το χρώμα καθώς και το μεγάλο σπαθί που είχε ο καβαλάρης στην κατοχή του, υπαινίσσεται ότι αίμα πρόκειται να χυθεί. Ο δεύτερος καβαλάρης μπορεί να συμβολίζει τον εμφύλιο πόλεμο, σε αντίθεση με τον Πόλεμο της κατάκτησης, οπού λέγεται ότι ο πρώτος καβαλάρης συνήθως φέρνει.[9] Άλλοι σχολιαστές έχουν προτείνει ότι μπορεί επίσης να συμβολίζει τον διωγμό των Χριστιανών.
Το μαύρο άλογο
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
5 Καὶ ὅτε ἤνοιξε τὴν σφραγῖδα τὴν τρίτην, ἤκουσα τοῦ τρίτου ζῴου λέγοντος· Ἔρχου. καὶ εἶδον, καὶ ἰδοὺ ἵππος μέλας, καὶ ὁ καθήμενος ἐπ' αὐτὸν ἔχων ζυγὸν ἐν τῇ χειρὶ αὐτοῦ· 6 καὶ ἤκουσα ὡς φωνὴν ἐν μέσῳ τῶν τεσσάρων ζῴων λέγουσαν· Χοῖνιξ σίτου δηναρίου, καὶ τρεῖς χοίνικες κριθῆς δηναρίου· καὶ τὸ ἔλαιον καὶ τὸν οἶνον μὴ ἀδικήσῃς.
Κεφ.6:5-6[2]
Ο τρίτος καβαλάρης ιππεύει ένα μαύρο άλογο και είναι γενικά κατανοητός ως Λιμός. Ο καβαλάρης κουβαλάει ένα ζευγάρι ζυγών υποδεικνύοντας την άξια του ψωμιού σε μια περίοδο λιμού.[9] Η υποδεικνύουσα τιμή του στέρεου είναι δέκα φόρες μεγαλύτερη από το κανονικό, με ένα ολόκληρο μισθό μιας ημέρας (ένα δηνάριο) αγοράζοντας αρκετό σιτάρι για ένα άτομο ή αρκετό από το λιγότερο θρεπτικό κριθάρι για τρεις, ώστε οι εργάτες να αγωνίζονται για να θρέψουν τις οικογένειες τους. Από τους τέσσερις καβαλάρηδες, ο μαύρος καβαλάρης και το άλογο του είναι οι μοναδικοί των όποιων η εμφάνιση συνοδεύεται από φωνητική προφορά. Ο Ιωάννης,[1] ακούει μια φωνή, απροσδιόριστη άλλα ερχόμενη από τα τέσσερα ζωντανά πλάσματα, που ομιλεί για τις τιμές του σιταριού και του κριθαριού, λέγοντας επίσης να μην βλάψουν το λαδί και το κρασί. Αυτό υπαινίσσεται ότι ο λιμός του μαύρου αλόγου είναι να ανεβάσει την τιμή του σιταριού αλλά να αφήσει τις προμήθειες λαδιού και κρασιού ανεπηρέαστες (αλλά μακριά από την επίτευξη των απλών εργατών). Μια εξήγηση για αυτό είναι ότι οι καλλιέργειες σιτηρών θα κινδύνευαν περισσότερο σε χρονιά λιμού η επιδρομής ακρίδων σε σύγκριση με τα ελαιόδεντρα και τα αμπέλια, τα όποια ριζώνουν πιο βαθιά.[9] Η δήλωση αυτή μπορεί να εισάγει μια συνεχή αφθονία πολυτελειών για τους πλούσιους ενώ τα κύρια προϊόντα όπως το ψωμί είναι σπάνια αν και όχι κατεστραμμένα ολοκληρωτικά,[9] τέτοια επιλεκτική έλλειψη μπορεί να προκληθεί από αδικία και σκόπιμη παραγωγή πολύτιμων καλλιεργειών για τους πλούσιους σε κόκκους, όπως θα είχε γίνει κατά την διάρκεια της περιόδου που είχε γραφτεί η αποκάλυψη. Εναλλακτικά, η συντήρηση του λαδιού και του κρασιού θα μπορούσε να συμβολίζει την συντήρηση των πιστών χριστιανών, που χρησιμοποιούσαν λάδι και κρασί στα μυστήρια.
Το χλωρό ή πράσινο άλογο
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]7 Καὶ ὅτε ἤνοιξε τὴν σφραγῖδα τὴν τετάρτην, ἤκουσα φωνὴν τοῦ τετάρτου ζῴου λέγοντος· Ἔρχου. 8 καὶ εἶδον, καὶ ἰδοὺ ἵππος χλωρός, καὶ ὁ καθήμενος ἐπάνω αὐτοῦ, ὄνομα αὐτῷ ὁ θάνατος, καὶ ὁ ᾅδης ἠκολούθει μετ' αὐτοῦ· καὶ ἐδόθη αὐτῷ ἐξουσία ἐπὶ τὸ τέταρτον τῆς γῆς, ἀποκτεῖναι ἐν ῥομφαίᾳ καὶ ἐν λιμῷ καὶ ἐν θανάτῳ καὶ ὑπὸ τῶν θηρίων τῆς γῆς.
Κεφ.6:7-8[2]
Ο τέταρτος και τελευταίος καβαλάρης ονομάζεται Θάνατος. Από όλους τους καβαλάρηδες, είναι ο μοναδικός στον οποίο το κείμενο το ίδιο δίνει ρητά ένα όνομα. Σε αντίθεση με τους άλλους τρεις, αυτός δεν περιγράφεται μεταφέροντας κάποιο όπλο ή αντικείμενο, αντί αυτού τον ακολουθεί ο Άδης. Ωστόσο, εικονογραφήσεις συνήθως τον απεικονίζουν κουβαλώντας ένα δρεπάνι (όπως ο Grim Reaper), σπαθί ή κάποιο άλλο εργαλείο.
Το χρώμα του αλόγου του Θανάτου γράφεται σαν χλωρός (khlōros) στην Ελληνιστική Κοινή,[10] το οποίο μπορεί να σημαίνει είτε πράσινο/πρασινωπό-κίτρινο[9] είτε χλωμό/ωχρό.[11] Το χρώμα συνήθως μεταφράζεται σαν χλωμό ενώ στακτερό, ανοικτό πράσινο και κιτρινοπράσινο είναι άλλες πιθανές ερμηνείες. Με βάση τις χρήσεις της λέξης στην ιατρική βιβλιογραφία της Αρχαίας Ελλάδας, μερικοί λόγιοι υπαινίσσονται ότι το χρώμα αντανακλά την ασθενική χλωμάδα ενός νεκρού σώματος. Σε μερικές μοντέρνες καλλιτεχνικές απεικονίσεις, στο άλογο δίνεται ένα ευδιάκριτο πράσινο χρώμα.[12]
Ερμηνείες
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Προφητική ερμηνεία
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Πολλοί χριστιανοί ερμηνεύουν τους καβαλάρηδες ως προφητεία μιας μελλοντικής δοκιμασίας.
Προτεριστική Ερμηνεία
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Οι περισσότεροι μοντέρνοι λόγιοι ερμηνεύουν την αποκάλυψη από μια προτεριστική άποψη, αμφισβητώντας ότι η προφητεία και οι εικόνες της ισχύουν μόνο σε γεγονότα της πρώτης χιλιετίας της χριστιανικής ιστορίας.[9] Ο Κατακτητής, ο καβαλάρης του άσπρου αλόγου, μερικές φορές συμβολίζεται με τις Παρθιακές δυνάμεις. Ο Κατακτητής φέρει τόξο και η Παρθιακή αυτοκρατορία εκείνη την εποχή ήταν γνωστή για τους έφιππους πολεμιστές της και την ικανότητα τους με το τόξο και το βέλος.[9] Οι Πάρθοι σχετίζονταν επίσης με άσπρα άλογα. Μερικοί λόγιοι δείχνουν ειδικά τον Vologases I, ο οποίος ήταν ένας Παρθιάτης με το αξίωμα του Σάχη που συγκρούστηκε με την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και κέρδισε μια σημαντική μάχη το 62 μ.Χ.[9]
Είναι επίσης πιθανό να επηρεάζεται η απεικόνιση του μαύρου αλόγου και του καβαλάρη του, του Λιμού, από το ιστορικό πλαίσιο της αποκάλυψης. Το 92, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Δομιτιανός, επιχείρησε να χαλιναγωγήσει την υπερβολική ανάπτυξη της αμπελοκαλλιέργειας, ενθαρρύνοντας την καλλιέργεια σιτηρών. Ωστόσο, υπήρξαν μεγάλες αντιδράσεις σε αυτή την προσπάθεια και το σχέδιο εγκαταλείφθηκε. Η αποστολή του Λιμού να κάνει το σιτάρι και το κριθάρι σπάνιο αλλά να μη βλάψει το λάδι και το κρασί θα μπορούσε να είναι υπαινιγμός σε αυτό το επεισόδιο.[9] Το κόκκινο άλογο και ο καβαλάρης του, οι οποίοι παίρνουν την ειρήνη από τη Γη, μπορούν να αντιπροσωπεύουν την επικράτηση των εμφυλίων διαμαχών την εποχή που γράφτηκε η Αποκάλυψη, στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κατά τη διάρκεια και ακριβώς πριν τον πρώτο αιώνα μ.Χ.[9]
Άλλες Ερμηνείες
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Σύμφωνα με τη θεολογία της Εκκλησίας του Ιησού Χριστού των Αγίων των Ύστερων Ημερών (LDS Church), κάθε μία από τις επτά σφραγίδες που άνοιξε στην Αποκάλυψη συμβολίζει μια συγκεκριμένη χιλιετία στην Ασία. Από τότε που ο πρώτος καβαλάρης, ο Κατακτητής, εμφανίζεται με το άνοιγμα της πρώτης σφραγίδας, συνδέεται με τη χιλιετία 4000-3000 π.Χ. Λέγεται ότι είναι ο προφήτης Ενώχ, για τον οποίο οι Μορμόνοι πιστεύουν ότι ίδρυσε την ενάρετη πόλη της Σιών.[13] Σε αυτή την ερμηνεία, ο πρώτος καβαλάρης θεωρείται καλός και οι κατακτήσεις συμβολίζουν την ηθική νίκη και όχι κάποιον κυριολεκτικό κατακτητικό πόλεμο. Ο δεύτερος καβαλάρης συνδέεται με την εποχή του Νώε (3000-2000 π.Χ.), ο τρίτος καβαλάρης με την εποχή του Αβραάμ (2000-1000 π.Χ.) και ο τέταρτος καβαλάρης από το 1000 π.Χ. με την γέννηση του Ιησού. Όπως και άλλες πολλές ερμηνείες, αυτοί οι καβαλάρηδες πιστεύονται ότι συμβολίζουν τον Πόλεμο, τον Λιμό και τον Θάνατο. Οι Μορμόνοι Θεολόγοι ισχυρίζονται ότι καθεμία από αυτές τις καταστροφικές δυνάμεις ήταν αχαλίνωτες κατά τη χιλιετία που προσδιορίζεται. Τέτοιες διαδοχικές ερμηνείες μας πάνε πίσω στον Μεσαίωνα.
Κάθε νέα χιλιετία, οι χριστιανοί ερμηνευτές βλέπουν τρόπους με τους οποίους οι καβαλάρηδες και η Αποκάλυψη γενικότερα, επιβεβαιώνουν σύγχρονα γεγονότα. Όσοι πιστεύουν ότι η Αποκάλυψη απευθύνεται στην σύγχρονη εποχή, είναι πολύ πιθανό να ερμηνεύουν τα άλογα ανάλογα με το χρώμα τους. Το κόκκινο, για παράδειγμα, συχνά συμβολίζει τον Κομμουνισμό, το μαύρο χρησιμοποιείται ως σύμβολο του καπιταλισμού ενώ το πράσινο αντιπροσωπεύει την έγερση του Ισλάμ.
Ορισμένοι εξισώνουν τους τέσσερεις καβαλάρηδες με τους αγγέλους των τεσσάρων ανέμων.[14] (Μιχαήλ, Γαβριήλ, Ραφαήλ, Ουριήλ).
Επιδημία, Πόλεμος, Λιμός και Θάνατος
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Αυτή η ερμηνεία αντικαθιστά την Κατάκτηση με την Επιδημία και γενικά υιοθετείται από εκείνους που δεν έχουν ιδιαίτερη σχέση με τα κείμενα της βίβλου[1] που περιγράφουν τους τέσσερεις καβαλάρηδες. Αν και απόκρυφη η συγκεκριμένη ερμηνεία χρησιμεύει περισσότερο για ευρεία χρήση της ιδέας των τεσσάρων καβαλάρηδων στον λαϊκό πολιτισμό, όπως για παράδειγμα στο περίφημο ξυλόγλυπτο του Άλμπρεχτ Ντίρερ.[15]
Η προέλευση της "Επιδημίας" ως διακριτού καβαλάρη δεν είναι ξεκάθαρη, αν και μερικές εκδοχές της βίβλου[1] όπως η Βίβλος της Ιερουσαλήμ και της Νέας Διεθνούς Έκδοσης αναφέρουν την πανούκλα σε σχέση με το πράσινο ή ωχρό πάρα με το λευκό άλογο.
Άλλες βιβλικές αναφορές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Ο Ζαχαρίας[16] επίσης βλέπει έγχρωμα άλογα (Ζαχαρία 1:8-17˄,6:1-8˄),[1][17] αν και στην πρώτη περίπτωση υπάρχουν μόνο τρία χρώματα (κόκκινο, διάστικτο και άσπρο), ενώ στη δεύτερη υπάρχουν ομάδες αλόγων που σέρνουν άρματα: κόκκινο, μαύρο, λευκό και τέλος διάστικτο. Αναφέρονται ως τα τέσσερα πνεύματα του παραδείσου, τα οποία κάθονται μπροστά από τον Άρχοντα της Γης. Τα άλογα του Ζαχαρία[16] διαφέρουν από αυτά της Αποκάλυψης καθώς τα χρώματα τους δεν υποδηλώνουν η συμβολίζουν κάτι για τους χαρακτήρες τους. Επίσης, τα άλογα στον προφήτη Ζαχαρία[16] ενεργούν ως φρουροί και όχι ως όργανα της καταστροφής ή της κρίσης.[18]
Βλέπε επίσης
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Παραπομπές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Ελληνική Βίβλος
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Αποκάλυψις Ιωάννου
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Flegg, Columba Graham (1999).An introduction to reading the Apocalypse. St Vladimir's Seminary Press. (ISBN 0881411310). p. 90.
- ↑ 4,0 4,1 Van den Biesen, C. (1907). Apocalypse. In The Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company.
- ↑ O'Hear, Natasha F. H. (2011). Contrasting Images of the Book of Revelation in Late Medieval and Early Modern Art: A Case Study in Visual Exegesis. Oxford University Press. p. 100.
- ↑ Μπίλλυ Γκράχαμ (May 1, 1985). Approaching Hoofbeats. Avon. p. 273. (ISBN 0380699214)
- ↑ Graham, Billy. Approaching Hoofbeats
- ↑ «Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Ιουνίου 2010. Ανακτήθηκε στις 4 Μαρτίου 2012.
- ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 Morris, Leon (1987). The Book of Revelation (Tyndale New Testament commentaries) (2nd ed.). Grand Rapids, Michigan: Wm. B. Eerdmans Publishing Company. σσ. 100–105. ISBN 0-8028-0273-7.
- ↑ Codex Sinaiticus Αρχειοθετήθηκε 2013-10-30 στο Wayback Machine., Rev 6:8.
- ↑ Henry George Liddell and Robert Scott,A Greek-English Lexicon: χλωρός.
- ↑ Δες,για παράδειγμα, 7,8, and 9 Αρχειοθετήθηκε 2013-11-02 στο Wayback Machine..
- ↑ Moses 7:19 Selections from the Book of Moses Chapter 7 (December 1830)
- ↑ Robert Smith (1998). Apocalypse. Liturgical Press. (ISBN 9780814627075)
- ↑ «Four Horsemen of the Apocalypse». The Metropolitan Museum of Art. Ανακτήθηκε στις 2 Δεκεμβρίου 2011.
- ↑ 16,0 16,1 16,2 «Προφήτης_Ζαχαρίας». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 8 Σεπτεμβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 4 Μαρτίου 2012.
- ↑ «Ζαχαρίας-Γένεσις». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Ιουνίου 2010. Ανακτήθηκε στις 4 Μαρτίου 2012.
- ↑ Mounce, Robert H. The Book of Revelation (New International Commentary on the New Testament). Grand Rapids, Michigan: Wm. B. Eerdmans Publishing Company, 1997. 140 [1]