Edukira joan

Dieta paleolitiko

Wikipedia, Entziklopedia askea

Dieta paleolitiko modernoa, haitzuloetako gizakiaren dieta, harri-aroko dieta edo ehiztari-biltzaileen dieta ere esaten zaiona, Paleolito garaiko gizakiek kontsumitu zituzten basalandare eta animalia basatien ustezko dietan oinarritutako nutrizio-plana da. Garai honek 2,5 milioi urte iraun zuen eta duela 10.000 urte inguru nekazaritzaren garapenarekin amaitu zen.

Walter L. Voegtlin gastroenterologoak egin zuen ezagun 70eko hamarkadan, eta egile ugarik egokitu dute. Premisa honetan oinarritzen da: gaur egungo gizakiak genetikoki egokituta daude Paleolitoko arbasoen dietara. Baieztapen horren baliozkotasuna zalantzan jartzen du komunitate zientifikoak, gizakiak eboluzionatu egin baitu kontsumitzaile malgua izateko.[1][2]

Hesteetako hanturazko gaixotasun edo urdail-hesteetako arazo funtzionalak (heste minberaren sindromea, adibidez) dituzten pertsona askok dieta hori edo antzeko beste batzuk, hala nola, karbohidrato gutxiko dieta edo FODMAPetan baxua den dieta, erabiltzen dituzte digestio-eragozpenak arintzeko.[3] FODMAPak kate motzeko karbohidrato batzuk dira, eta horien ingelerako akronimoa da; hain zuzen ere, oligosakaridoak, disakaridoak, monosakaridoak eta poliol hartzigarriak dira. Esan beharra dago gaur egungo dieta paleolitikoa ez dela karbohidrato gutxiko dieta edo hiperproteikoa. Dieta paleolitikoak ez ditu karbohidratoak murrizten, dieta zetogenikoan bezala; elikagaien murrizketa egiten du. Gainera, paleolitoan, karbohidrato kontsumoa desberdina zen eremu geografikoaren arabera.

Glutenaren kontsumoa kentzen edo murrizten denez, zeliakoa izan daitekeen pertsona baten sintomak arindu daitezke, eta horrek zeliakiaren diagnosia zailduko du. Gaixotasun zeliakoa diagnostikatzea garrantzitsua da, izan ere, tratamendua glutenik gabeko dieta hertsi bat izango da.[3][4][5] Tratamendu egokirik gabe, gaixotasun zeliakoak osasun-konplikazio oso larriak eragin ditzake, besteak beste, hainbat minbizi-mota (digestio-aparatukoak gehienbat, % 60ko arrisku-gehikuntzarekin, glutena hartzean gertatzen den hesteetako kaltearen eta hantura kronikoaren ondorioz), nahasmendu neurologiko eta psikiatrikoak, bestelako gaixotasun autoimmuneak eta osteoporosia.[6][7][8][9][10][11][12]

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Walter L. Voegtlin gastroenterologoa izan zen Paleolitiko aroan erabiltzen zenaren antzeko dieta batek pertsonen osasuna hobetuko lukeela iradokitzen lehenengoetakoa. 1975ean argitaratu zuen liburuan esaten zuen gizakiak animalia haragijaleak direla eta Paleolitoko dieta haragijalea zela, nagusiki gantzez eta proteinaz osatua, karbohidrato kopuru txikiekin. Voegtlinen errezeta dietetikoak digestio-arazoen gainean berak asmatutako tratamendu medikuetan oinarritu ziren.[13]

1985ean, Stanley Boyd Eatonek eta Melvin Konnerrek artikulu polemiko bat argitaratu zuten Ingalaterra Berriko Journal of Medicinen[14], eta proposatu zuten gizaki modernoak biologikoki beren arbasoen oso antzekoak direla eta "genetikoki programatuta" daudela nekazaritza aurreko elikagaiak kontsumitzeko. Eaton eta Konnerrek "desadostasun-hipotesi" bat proposatu zuten; dieta modernoaren eta giza biologiaren arteko desorekagatik, bizimoduarekin lotutako gaixotasunak eragin zituela agerian utzi nahi zuten, hala nola obesitatea eta diabetesa.[15]

XXI. mendean hasi zen ezagun egiten dieta, eta oinarri zabala erakarri zuen webguneak, foroak eta sare sozialak erabiliz. Dieta horren ideiak Loren Cordainek zabaldu zituen gehien, osasun arloko zientzialari eta heziketa fisikoko doktoreak, eta "La dieta Paleo"[16] izeneko liburu bat argitaratu zuen 2002an. 2012an, dieta paleolitikoa dieten "azken joeretako" bat bezala deskribatu zen;[17] 2013an eta 2014an, dieta paleolitikoa pisua galtzeko metodorik bilatuena izan zen Google-en iritziz.

Jakiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Paleolitoko jendeak jaten zuena berriz irudikatzea da dieta honen helburua, eta autore bakoitzak dietaren ikuspegi ezberdinak dituzte. Eatonek eta Konnerrek, adibidez, “The Paleolithic Prescription” liburuan (1988) dieta horren % 65 landare jatorrikoa zela azaldu zuten. Hori ez da ohikoa berriki asmatutako paleo-dietetan; Loren Cordainek animalia-produktuei garrantzia ematen die eta elikagai prozesatuak saihesten ditu.[18] Paleolitikoko dieta modernoak Paleolito garaian jendeak jaten zuena birsortu nahi du, baina hori testuinguru moderno batean "islatzea" du helburu, kanibalismoa bezalako balizko praktika historikoak saihestuz.[19]  

Dietak iraultza neolitikoaren aurretik ustez eskuragarri zeuden elikagaien erabilera du ardatz. Elikagaien horien artean ondorengoak daude:

Barazkiak (sustrai-barazkiak barne), frutak eta fruituak (fruta-olioak barne, adibidez, oliba-olioa, koko-olioa eta palmondo-olioa), fruitu lehorrak, arrainak, haragia eta arrautzak eta sustraiak. Aldiz, hortik kanpo uzten dira esnekiak (izan ere, animaliak jeztea horiek etxekotzean hasi zen, neolitoan), zerealak, lekaleak, gatza, alkohola, azukre finduak eta olio prozesatuak.

Dieta paleolitikoak esan nahi du gizaki modernoek ehiztari-biltzaileen dieta erreproduzitzea. Dena den, Marion Nestle biologo molekularrak dioenez, "lehen gizakien dietetan dauden animalia- eta landare-elikagaien proportzio erlatiboen ezagutza zirkunstantziala, osatugabea eta eztabaidagarria da, eta ez dago datu nahikorik genetikoki zehaztutako dieta optimo baten osaera identifikatzeko. Paleolitoko dietekin zerikusia duten ebidentziak hobeto interpretatzen dira, landare-elikagaietan oinarritutako dietek osasuna eta bizi-iraupena sustatzen dutelako ideiaren euskarri gisa, elikagaien ugaritasuna eta jarduera fisikoa kontuan hartuta".[20] Honen arabera, beraz, Paleolito garaiko elikadurari eta elikadurari buruzko ideiak hipotetikoak dira.[21]

Ikusi ahal izan denez, dietaren justifikazioak ez du behar bezala azaltzen hautespen selektibo presioen ondorioz, landare eta animalia etxekotu moderno gehienak eta haien arbaso paleolitikoak zeharo desberdinak direla. Era berean, haien nutrizio-profilak eta antzinako beste batzuk oso desberdinak dira. Adibidez, almendra basatiek zianuro-maila potentzialki hilgarriak sortzen dituzte, baina ezaugarri hori hautespen selektiboa erabiltzen duten aldaki etxekotuetatik ezabatu da. Barazki asko, hala nola brokolia, ez zen existitzen Paleolito garaian; brokolia, aza, azalorea eta kalea antzinako Brassica oleracea espezieko laborantza modernoak dira.[22]

Osasunean dituen eraginak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Paleolitoko dietari buruzko ikerketen kalitate metodologikoa "txarra edo moderatua" dela esan dute.[23] Defendatzaileek osasunari buruz egindako baieztapen batzuk gehiegizkoak dira, diabetesari buelta emateko eta gaixotasun autoimmuneak sendatzeko duen gaitasuna esaterako,[24] eta horrek dieta polemikoa izatea eragiten du.

Dieta paleolitikoa jarraitzeak elikagai prozesatu gutxiago, azukre gutxiago eta gatz gutxiago kontsumitzea dakar. Elementu horien kontsumoa murriztea bat dator dieta-aholku orokorrekin. Nutrizio paleolitikoko patroia duten dietek ere badituzte antzekotasun batzuk dieta etniko tradizionalekin; adibidez, dieta mediterraneoarekin, zeinak onura handiagoak ekarri baitizkiote osasunari mendebaldeko dietak baino.[25] Paleolitoko dieta jarraitzeak nutrizio-gabeziak ekar ditzake, hala nola D bitaminarenak eta kaltzioarenak, eta, aldi berean, hezur-osasun konprometitua ekar dezakete. Dietak arrain-kontsumoa handitzea iradokitzen badu ere, toxinen eraginpean egoteko arrisku handia egon daiteke.

Dietak pisua galtzen lagun dezakeela adierazten duen ebidentziaren bat badago, kontsumitu ohi diren elikagaien asetasuna areagotu egiten delako.[26] Menopausia osteko emakume obesoekin egindako ikerketa batean hobekuntzak aurkitu ziren pisuan eta koipe-galeran sei hilabeteren ondoren, baina onurak 24 hilabetean amaitu ziren. Parte-hartzaileen artean izan zituzten albo ondorioak, "ahultasuna, beherakoa eta buruko minak" izan ziren. Beste edozein dietak bezala, dieta paleolitikoak pisua galtzea dakar, kaloria gutxiago hartzen direlako, oro har, eta ez dietaren beraren ezaugarri bereziengatik.[27]

Ez dago ebidentziarik dieta paleolitiko bat jarraitzeak gaixotasun kardiobaskularra edo sindrome metabolikoa izateko arriskua murrizten duenik,[28][29] eta ez dago ebidentziarik dieta paleolitikoa hesteetako hanturazko gaixotasunaren tratamenduan eraginkorra denik.[30]

Paleolitoko dieta Atkinsen dietaren antzekoa da, haragi gorri kantitate handien kontsumoa sustatzen baitu, bereziki gantz ase asko duten haragiena. Honek gaixotasun kardiobaskularren intzidentzia handiagoa ekar dezake.[31]

Ingurumenean duen inpaktua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ameriketako Estatu Batuetako dieten 2019ko analisi batek dieta paleolitiko baten kontsumoa dieta orojale baten kontsumoa baino kaltegarriagoa dela adierazi zuen, nahiz eta dieta zetogeniko bat bezain kaltegarria ez izan.[32]

Elizabeth Kolbertek idatzi duenez, dieta paleolitikoak haragiaren kontsumoan duen enfasia "desastre" bat da, haragiaren energia-ekoizpenean dituen kostu altuengatik.[19]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ (Ingelesez) Turner, Bethany L; Thompson, Amanda L. (2013-08). «Beyond the Paleolithic prescription: incorporating diversity and flexibility in the study of human diet evolution» Nutrition Reviews 71 (8): 501–510.  doi:10.1111/nure.12039. PMID 23865796. PMC PMC4091895. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  2. ↑ (Ingelesez) Leonard, William R. (2002). Food for Thought: Dietary change was a driving force in human evolution. Scientific American.
  3. ↑ a b Hou, Jason K.; Lee, Dale; Lewis, James. (2014-10). «Diet and inflammatory bowel disease: review of patient-targeted recommendations» Clinical Gastroenterology and Hepatology: The Official Clinical Practice Journal of the American Gastroenterological Association 12 (10): 1592–1600.  doi:10.1016/j.cgh.2013.09.063. ISSN 1542-7714. PMID 24107394. PMC 4021001. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  4. ↑ Barrett, Jacqueline S.. (2017-03). «How to institute the low-FODMAP diet» Journal of Gastroenterology and Hepatology 32 Suppl 1: 8–10.  doi:10.1111/jgh.13686. ISSN 1440-1746. PMID 28244669. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  5. ↑ See, Jacalyn A.; Kaukinen, Katri; Makharia, Govind K.; Gibson, Peter R.; Murray, Joseph A.. (2015-10). «Practical insights into gluten-free diets» Nature Reviews. Gastroenterology & Hepatology 12 (10): 580–591.  doi:10.1038/nrgastro.2015.156. ISSN 1759-5053. PMID 26392070. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  6. ↑ (Ingelesez) Han, Yuehua; Chen, Wuzhen; Li, Peiwei; Ye, Jun. (2015-09-25). «Association Between Coeliac Disease and Risk of Any Malignancy and Gastrointestinal Malignancy: A Meta-Analysis» Medicine 94 (38): e1612.  doi:10.1097/MD.0000000000001612. PMID 26402826. PMC PMC4635766. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  7. ↑ Tommasini, Alberto; Not, Tarcisio; Ventura, Alessandro. (2011-08-28). «Ages of celiac disease: from changing environment to improved diagnostics» World Journal of Gastroenterology 17 (32): 3665–3671.  doi:10.3748/wjg.v17.i32.3665. ISSN 2219-2840. PMID 21990947. PMC 3181451. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  8. ↑ Hourigan, C. S.. (2006-06). «The molecular basis of coeliac disease» Clinical and Experimental Medicine 6 (2): 53–59.  doi:10.1007/s10238-006-0095-6. ISSN 1591-8890. PMID 16820991. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  9. ↑ Nadhem, Omar N.; Azeez, Ghassan; Smalligan, Roger D.; Urban, Steven. (2015-04). «Review and practice guidelines for celiac disease in 2014» Postgraduate Medicine 127 (3): 259–265.  doi:10.1080/00325481.2015.1015926. ISSN 1941-9260. PMID 25702766. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  10. ↑ Green, Peter H. R.; Jabri, Bana. (2003-08-02). «Coeliac disease» Lancet (London, England) 362 (9381): 383–391.  doi:10.1016/S0140-6736(03)14027-5. ISSN 1474-547X. PMID 12907013. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  11. ↑ Hadjivassiliou, Marios; Duker, Andrew P.; Sanders, David S.. (2014). «Gluten-related neurologic dysfunction» Handbook of Clinical Neurology 120: 607–619.  doi:10.1016/B978-0-7020-4087-0.00041-3. ISSN 0072-9752. PMID 24365341. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  12. ↑ (Ingelesez) Woodward, Jeremy. (2016-08-03). «Improving outcomes of refractory celiac disease – current and emerging treatment strategies» Clinical and Experimental Gastroenterology 9: 225.  doi:10.2147/CEG.S87200. PMID 27536154. PMC PMC4976763. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  13. ↑ (Ingelesez) Voegtlin, Walter L. (1975). The Stone Age Diet. New York: Vantage Press, Inc..
  14. ↑ (Ingelesez) Eaton, S. Boyd; Konner, Melvin. (1985-01-31). «Paleolithic Nutrition: A Consideration of Its Nature and Current Implications» New England Journal of Medicine 312 (5): 283–289.  doi:10.1056/NEJM198501313120505. ISSN 0028-4793. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  15. ↑ (Ingelesez) Johnson, Adrienne Rose. (2015-04-01). «The Paleo Diet and the American Weight Loss Utopia, 1975–2014» Utopian Studies 26 (1): 101–124.  doi:10.5325/utopianstudies.26.1.0101. ISSN 1045-991X. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  16. ↑ (Gaztelaniaz) Cordain, Loren. (2011). La Dieta Paleolítica. Barcelona: Ediciones Urano.
  17. ↑ (Ingelesez) Cunningham, Eleese. (2012-08). «Are Diets from Paleolithic Times Relevant Today?» Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics 112 (8): 1296.  doi:10.1016/j.jand.2012.06.019. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  18. ↑ Chang, Melanie L.; Nowell, April. (2016-09). «How to make stone soup: Is the "Paleo diet" a missed opportunity for anthropologists?» Evolutionary Anthropology 25 (5): 228–231.  doi:10.1002/evan.21504. ISSN 1520-6505. PMID 27753214. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  19. ↑ a b "Stone Soup-How the Paleolithic life style got trendy". The New Yorker.
  20. ↑ (Ingelesez) Nestle, Marion. (2000-03). «Paleolithic diets: a sceptical view» Nutrition Bulletin 25 (1): 43–47.  doi:10.1046/j.1467-3010.2000.00019.x. ISSN 1471-9827. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  21. ↑ Ungar, Peter S., ed. (2002). Human diet: its origin and evolution. Bergin & Garvey ISBN 978-0-89789-736-5. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  22. ↑ "How to Really Eat Like a Hunter-Gatherer: Why the Paleo Diet Is Half-Baked". Scientific American.
  23. ↑ (Ingelesez) Obert, Jonathan; Pearlman, Michelle; Obert, Lois; Chapin, Sarah. (2017-12). «Popular Weight Loss Strategies: a Review of Four Weight Loss Techniques» Current Gastroenterology Reports 19 (12)  doi:10.1007/s11894-017-0603-8. ISSN 1522-8037. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  24. ↑ Pitt, Christopher E.. (2016). «Cutting through the Paleo hype: The evidence for the Palaeolithic diet» Australian Family Physician 45 (1): 35–38. ISSN 0300-8495. PMID 27051985. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  25. ↑ Tarantino, Giovanni; Citro, Vincenzo; Finelli, Carmine. (2015-09). «Hype or Reality: Should Patients with Metabolic Syndrome-related NAFLD be on the Hunter-Gatherer (Paleo) Diet to Decrease Morbidity?» Journal of gastrointestinal and liver diseases: JGLD 24 (3): 359–368.  doi:10.15403/jgld.2014.1121.243.gta. ISSN 1842-1121. PMID 26405708. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  26. ↑ (Ingelesez) Menezes, Ehrika Vanessa Almeida de; Sampaio, Helena Alves de Carvalho; Carioca, Antônio Augusto Ferreira; Parente, Nara Andrade; Brito, Filipe Oliveira; Moreira, Thereza Maria Magalhães; Souza, Ana Célia Caetano de; Arruda, Soraia Pinheiro Machado. (2019-07-23). «Influence of Paleolithic diet on anthropometric markers in chronic diseases: systematic review and meta-analysis» Nutrition Journal 18: 41.  doi:10.1186/s12937-019-0457-z. PMID 31337389. PMC PMC6647066. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  27. ↑ Obert, Jonathan; Pearlman, Michelle; Obert, Lois; Chapin, Sarah. (2017-11-09). «Popular Weight Loss Strategies: a Review of Four Weight Loss Techniques» Current Gastroenterology Reports 19 (12): 61.  doi:10.1007/s11894-017-0603-8. ISSN 1534-312X. PMID 29124370. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  28. ↑ Ghaedi, Ehsan; Mohammadi, Mohammad; Mohammadi, Hamed; Ramezani-Jolfaie, Nahid; Malekzadeh, Janmohamad; Hosseinzadeh, Mahdieh; Salehi-Abargouei, Amin. (2019-07-01). «Effects of a Paleolithic Diet on Cardiovascular Disease Risk Factors: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials» Advances in Nutrition (Bethesda, Md.) 10 (4): 634–646.  doi:10.1093/advances/nmz007. ISSN 2156-5376. PMID 31041449. PMC 6628854. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  29. ↑ Manheimer, Eric W.; van Zuuren, Esther J.; Fedorowicz, Zbys; Pijl, Hanno. (2015-10). «Paleolithic nutrition for metabolic syndrome: systematic review and meta-analysis» The American Journal of Clinical Nutrition 102 (4): 922–932.  doi:10.3945/ajcn.115.113613. ISSN 1938-3207. PMID 26269362. PMC 4588744. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  30. ↑ (Ingelesez) Hou, Jason K.; Lee, Dale; Lewis, James. (2013-10-06). «Diet and Inflammatory Bowel Disease: Review of Patient-Targeted Recommendations» Clinical gastroenterology and hepatology : the official clinical practice journal of the American Gastroenterological Association 12 (10): 1592.  doi:10.1016/j.cgh.2013.09.063. PMID 24107394. PMC PMC4021001. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  31. ↑ Longe, Jacqueline L., ed. (2008). The Gale encyclopedia of diets: a guide to health and nutrition. Thomson Gale ISBN 978-1-4144-2991-5. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
  32. ↑ (Ingelesez) O’Malley, Keelia; Willits-Smith, Amelia; Aranda, Rodrigo; Heller, Martin; Rose, Diego. (2019-06). «Vegan vs Paleo: Carbon Footprints and Diet Quality of 5 Popular Eating Patterns as Reported by US Consumers (P03-007-19)» Current Developments in Nutrition 3: nzz047.P03–007–19.  doi:10.1093/cdn/nzz047.P03-007-19. PMC PMC6574879. (Noiz kontsultatua: 2024-11-11).
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Dieta_paleolitiko&oldid=9966006"(e)tik eskuratuta