Jean-Paul Sartre

Jean-Paul Sartre
	; Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Jean-Paul Charles Aymard Sartre
Jaiotza	Paris, 1905eko ekainaren 21a
Herrialdea	Frantzia
Bizilekua	Paris; Meudon; Arroxela; Le Havre; Laon
Lehen hizkuntza	frantsesa
Heriotza	Parisko 14. barrutia, 1980ko apirilaren 15a (74 urte)
Hobiratze lekua	Montparnasseko hilerria
Heriotza modua	berezko heriotza: Edema
Familia
Aita	Jean-Baptiste Sartre
Ezkontidea(k)	ezkongabea
Bikotekidea(k)	ikusi Simone de Beauvoir; Michelle Vian; Wanda Kosakiewicz; Olga Kosakiewicz (en) ;
Hezkuntza
Heziketa	Henrike IV.a lizeoa ; Lycée Louis-le-Grand (en) ; Cours Hattemer (en) ; École normale supérieure ; Parisko Unibertsitatea
Hizkuntzak	frantsesa
Jarduerak
Jarduerak	antzerkigilea, epistemologoa, eleberrigilea, gidoilaria, biografoa, literatura-kritikaria, saiakeragilea, Erresistentziaren kidea, politika-idazlea, idazlea, filosofoa, bakearen aldeko aktibista, iritzi-kazetaria, intelektuala eta kanta-idazlea
Enplegatzailea(k)	Lycée Condorcet (en)
Jasotako sariak	ikusi Literaturako Nobel Saria (1964) ; Eugène Dabit populist novel award (1940) ; Fellow of the American Academy of Arts and Sciences ; Grand Prize for the Best Novels of the Half-Century : Goragalea;
Influentziak	Martin Heidegger, Louis-Ferdinand Céline, Emmanuel Levinas, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Karl Marx eta Edmund Husserl
Kidetza	Arteen eta Zientzien Ameriketako Estatu Batuetako Akademia
Mugimendua	existentzialismoa; ateismoa; fenomenologia; Frantziako filosofia; Marxismoa; Filosofia kontinentala
Izengoitia(k)	Jacques Guillemin
Zerbitzu militarra
Parte hartutako gatazkak	Aljeriako Independentzia Gerra; Bigarren Mundu Gerra
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	ateismoa

Jean-Paul Charles Aymard Sartre (Paris, Frantzia, 1905eko ekainaren 21 – 1980ko apirilaren 15) frantsesezko idazlea eta filosofoa izan zen, existentzialismoaren adar marxistaren erakusgarria, eta XX. mendeko intelektual politikoki konprometituaren irudi nagusietakoa. Halaber, existentzialismoaren ordezkari ospetsuena izan zen, Martin Heideggerrekin eta Albert Camusekin batera.

Uko egin bazion ere, Literaturako Nobel Saria eman zioten 1964an. Suediako Akademiari gutun^[1] batean azaldu zionez, errekonozimendu eta saririk ez onartzeko araua jarri zion bere buruari, bere ustez gizakiaren eta kulturaren arteko loturak zuzen-zuzenean garatu behar baitziren, instituzioetatik igaro gabe.

Euskal literatura eta pentsamenduan ere eragin handia izan du Sartrek, beste batzuen artean Txillardegirengan.

Bizitza

Parisko École Normale Supérieure ikastetxe elitistan ikasi zuen. Friburgoko Unibertsitatean sartu zen, eta geroago Berlingo Frantses Institutuan. Behin ikasketak amaituta, irakaskuntza lanetan aritu zen Bigarren Mundu Gerra hasi zen arte. Gerra bitartean kartzelan egon zen, eta atera eta gero Frantziako erresistentziarekin bat egin zuen. 1945ean hezkuntza utzi eta, Simone de Beauvoirren laguntzaz, Les Temps Modernes politika- eta literatura-aldizkaria sortu zuen. Sastre Parisko intelektual handiekin erlazionatu zen. Haren pentsamendu politikoa sozialismoaren inguruan zegoen. 1964an Nobel Saria irabazi zuen, baina ez zuen onartu.

Sartreren existentzialismoa

Sartrek jotzen zuen gizakia libre izatera kondenatuta dagoela, hau da, bere bizitzan akzioa izatera eta horren erantzule ere izatera, aitzakiarik gabe.

Era berean, Sartreri otu zitzaion gizakiaren existentzia kontziente bezala: gizakia izateak beste izaki bizidun guztietatik bereizten gaitu, kontzienteak garelako. Gizakien existentzia fenomeno subjektiboa da. Teoria existentzial horretan atzeman dezakegu Sartrerengan gauzatzen zen «arrazionalismo kartesiarra».

Sartre Husserlen fenomenologian eta Heideggerren filosofian oinarritzen zen. II. Mundu Gerraren^[2] erdialdean, Frantziako Armadako meteorologo lanetan zebilela, preso hartu zuten, eta luzaro izan zen nazismoaren pean preso. Haren ondorioz, hainbat ideia berri sortu zituen, eta beste batzuk birformulatu zituen.

Sartreren existentzialismoaren teoria adibide honekin azal daiteke: eskulangile batek lan bat egin nahi du; lehenik, pentsatu egiten du zer egin nahi duen, bere buruan eraikitzen du (hori izango da ideiaren esentzia, existentzia baino lehen datorrena). Baina gu, gizakia, ez gara inoren diseinua, eta ez daukagu gure barruan «naturalki gaiztoak» edo «naturalki onak» egiten gaituen ezer. Sartreren ustez, gure esentzia, definituko gaituena, gure baitan osatuko dugu gure ekintzen ondorioz.

Psikologia existentziala

Sartrek inoiz ere ez zuen Sigmund Freudek planteatutako inkontzientea bazenik sinetsi. Sartrek argudiatzen zuen inkontzietetasuna irrazionalismo alemaniarraren ezaugarri zela. Arrazoi horrengatik irrazionalismoan oinarritutako psikologiaren kontra zegoen. Ondorioz, Sartrek psikoanalisi arrazionalista bat saiatu zuen, psikoanalisi existentziala deitu zuena.

Sartreren argumentua soila da: «Gizaki heldu batek ezin ditu bere hutsegiteak defendatu gaztaroan gertatu ziren gertaerak baliatuz; hori fede txarrekoa eta heldutasun falta da».

Izatea eta Ezereza liburuko Begirada kapitulua

Izatea eta Ezereza (L’Être et le Néant, 1943) existentzialismoaren zutabe teorikoak ezarri zituen tratatua da.^[3]

Juanmari Agirreurretak 2017an aurkeztu zuen doktorego-tesian Jean-Paul Sartreren L'Être et le Néant tratatu filosofiko horren idazkera aztertzen du, eta horrela fikzioa erabiliz interpretazio berri bat eskaintzen du. Zehatzago esanda, "Begirada" (Le Regard) izeneko kapituluaren eginkizun nagusia ulertzea da helburua, beti ere, diskurtsoaren analisiaren esparrutik helduta.^[4] Sartreri buruz euskaraz egin den lehen doktore tesia izan zen. ‘Begirada’ testuaren itzulpena Jakinek argitaratu zuen 2017an; itzulpen horri hitzaurre luze bat egin zion. Ikerketak bietatik edaten du, Filosofiatik eta Hizkuntzatik.^[5]

Sartre eta Burgosko auzia

Burgosko Auzian zenbait nazioarteko begiralek hartu zuten parte, Gisèle Halimi izan zen haietako bat. Halimik Burgosko auziari buruzko liburu bat idatzi zuen, Le procès de Burgos (Gallimard, 1971). Liburuak baino ospe handiagoa du, ordea, Jean-Paul Sartrek egindako hitzaurreak. Sartrek hankaz gora jarri zituen artean estaturik gabeko herrien borrokari buruz giro ezkertiarretan nagusi ziren ideiak:

«Biolentzia errepresiboa saihestezina baita, kolonizatuentzat ez da beste irteerarik biolentziari biolentziaz aurka egitea baino. Tentaldi erreformista tokiz kanpo dagoenez, Euskal Herriak ezin du erradikaldu baino: orain badaki independentzia ez dela lortuko borroka armatuaz baino. Horri dagokienez, Burgosko Auzia argia da; espainolei aurre eginez, "akusatuek" bazekiten zein arrisku zuten: espetxeratzea, tortura, heriotza-zigorra».

«Independentzia ala hil: atzo Kuban, Aljerian esaten ziren hitz hauek, gaur egun Euskal Herrian errepikatzen dira. Euskal Herri independente eta sozialista baten aldeko borroka armatua, horra egungo egoeraren exijentzia osoa. Hori edo bestela men egitea -zeina ezinezkoa baita-.»

«Horretan gaude: guri frantsesoi, beti apur bat jakobinoen oinordeko -nahi izan gabe ere- herri heroiko batek, alderdi iraultzaile batek gidatua, bestelako sozialismo bat sumarazi digu, deszentralizatzailea eta konkretua: halakoxea da euskaldunen unibertsaltasun berezia, hain zuzen ETAk zapaltzaileen zentralismo abstraktuari kontra-jartzen diona».

Idazlanak

Eleberriak

La Nausée (1938) (Goragalea, Monika Etxebarriak euskaratua, 2004)
Le Mur (1939) ipuinak (Le mur, La chambre, Érostrate, Intimité, L'enfance d'un chef)

(Paretaren kontra, Mikel Lasak euskaratua, 1983)

Les chemins de la liberté (1945) :
- L'âge de raison
*Le sursis
*La mort dans l'âme
Œuvres romanesques (1981)

Antzezlanak

Nekrassov (Xabier Olarrak euskaratua, 1985)

Les Séquestrés d'Altona (1959)
Les Troyennes (1965)

Autobiografia, memoriak eta gutunak

Les Mots (1963-1964)
Les Carnets de la drôle de guerre (1983)
Lettres au Castor eta beste batzuk, I eta II liburukiak (1983)

Saiakerak

Euskaratutako lanak

Paretaren kontra (Mikel Lasak euskaratua, 1983)
Nekrassov (Xabier Olarrak euskaratua, 1985)
Goragalea (Monika Etxebarriak euskaratua, 2004)

Erreferentziak

↑ El País (2015eko urtarrilaren 5a) <<Sartrek 1964ean irabazitako Nobel saria ez jasotzea eskatu zuen eskutitz bidez>>
↑ Sartre today : a centenary celebration. Berghahn Books 2005 ISBN 978-1-84545-166-0. PMC 61240761. (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
↑ «Juanmari Agirreurreta: "Nirea Sartreri buruz euskaraz egin den lehen doktore tesia da… Betoz hamaika ikerketa eta betoz euskaraz guztiak" — Unibertsitatea.Net» www.unibertsitatea.net (Noiz kontsultatua: 2020-11-16).
↑ Aguirreurreta Elosegui, Juan Maria. (2017). Fikzioa J.-P. Sartreren diskurtso teorikoan: Fikzioaren antolamendua L'Être et le Néant obra filosofikoaren "Begirada" kapituluan. UPV/EHU (Noiz kontsultatua: 2020-11-16).^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ «Juanmari Agirreurreta: "Nirea Sartreri buruz euskaraz egin den lehen doktore tesia da… Betoz hamaika ikerketa eta betoz euskaraz guztiak" — Unibertsitatea.Net» www.unibertsitatea.net (Noiz kontsultatua: 2020-11-16).
↑ «Barioná, El Hijo del Trueno. Un mensaje de esperanza.» YouTube (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
↑ Sartre, Jean-Paul, 1905-1980.. (2004). Barioná, el Hijo del Trueno : misterio de Navidad. (1. ed. argitaraldia) Vozdepapel ISBN 84-934023-4-6. PMC 57637227. (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).
↑ Sartre Jean-Paul.. (1985). Writings of jean-paul sartre : selected prose.. Northwestern Univ Press ISBN 0-8101-0709-0. PMC 961310839. (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).

Bibliografia

Agirreurreta, Juanmari (2017): "Begirada, Sartreren funtsezko testu bat" in Jean-Paul Sartre: Begirada, Andoain, Jakin. ISBN 978-84-95234-98-8

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Sartre euskaraz

Datuak: Q9364
Multimedia: Jean-Paul Sartre / Q9364
Aipu famatuak: Jean-Paul Sartre

[1] El País (2015eko urtarrilaren 5a) <<Sartrek 1964ean irabazitako Nobel saria ez jasotzea eskatu zuen eskutitz bidez>>

[2] Sartre today : a centenary celebration. Berghahn Books 2005 ISBN 978-1-84545-166-0. PMC 61240761. (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).

[:02-3] «Juanmari Agirreurreta: "Nirea Sartreri buruz euskaraz egin den lehen doktore tesia da… Betoz hamaika ikerketa eta betoz euskaraz guztiak" — Unibertsitatea.Net» www.unibertsitatea.net (Noiz kontsultatua: 2020-11-16).

[4] Aguirreurreta Elosegui, Juan Maria. (2017). Fikzioa J.-P. Sartreren diskurtso teorikoan: Fikzioaren antolamendua L'Être et le Néant obra filosofikoaren "Begirada" kapituluan. UPV/EHU (Noiz kontsultatua: 2020-11-16).^{[Betiko hautsitako esteka]}

[:0-5] «Juanmari Agirreurreta: "Nirea Sartreri buruz euskaraz egin den lehen doktore tesia da… Betoz hamaika ikerketa eta betoz euskaraz guztiak" — Unibertsitatea.Net» www.unibertsitatea.net (Noiz kontsultatua: 2020-11-16).

[6] «Barioná, El Hijo del Trueno. Un mensaje de esperanza.» YouTube (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).

[7] Sartre, Jean-Paul, 1905-1980.. (2004). Barioná, el Hijo del Trueno : misterio de Navidad. (1. ed. argitaraldia) Vozdepapel ISBN 84-934023-4-6. PMC 57637227. (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).

[8] Sartre Jean-Paul.. (1985). Writings of jean-paul sartre : selected prose.. Northwestern Univ Press ISBN 0-8101-0709-0. PMC 961310839. (Noiz kontsultatua: 2020-02-18).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

i e a Literaturako Nobel Saridunak
1901–1925	Sully Prudhomme (1901) • Theodor Mommsen (1902) • Bjørnstjerne Bjørnson (1903) • Frédéric Mistral / José Echegaray (1904) • Henryk Sienkiewicz (1905) • Giosuè Carducci (1906) • Rudyard Kipling (1907) • Rudolf Eucken (1908) • Selma Lagerlöf (1909) • Paul Heyse (1910) • Maurice Maeterlinck (1911) • Gerhart Hauptmann (1912) • Rabindranath Tagore (1913) • Romain Rolland (1915) • Verner von Heidenstam (1916) • Karl Gjellerup / Henrik Pontoppidan (1917) • Carl Spitteler (1919) • Knut Hamsun (1920) • Anatole France (1921) • Jacinto Benavente (1922)• W. B. Yeats (1923) • Władysław Reymont (1924) • George Bernard Shaw (1925)
1926–1950	Grazia Deledda (1926) • Henri Bergson (1927) • Sigrid Undset (1928) • Thomas Mann (1929) • Sinclair Lewis (1930) • Erik Axel Karlfeldt (1931) • John Galsworthy (1932) • Ivan Bunin (1933) • Luigi Pirandello (1934) • Eugene O'Neill (1936) • Roger Martin du Gard (1937) • Pearl S. Buck (1938) • Frans Eemil Sillanpää (1939) • Johannes Vilhelm Jensen (1944) • Gabriela Mistral (1945) • Hermann Hesse (1946) • André Gide (1947) • T. S. Eliot (1948) • William Faulkner (1949) • Bertrand Russell (1950)
1951–1975	Pär Lagerkvist (1951) • François Mauriac (1952) • Winston Churchill (1953) • Ernest Hemingway (1954) • Halldór Laxness (1955) • Juan Ramón Jiménez (1956) • Albert Camus (1957) • Boris Pasternak (1958) • Salvatore Quasimodo (1959) • Saint-John Perse (1960) • Ivo Andritx (1961) • John Steinbeck (1962) • Giorgos Seferis (1963) • Jean-Paul Sartre (sariari uko egin zion) (1964) • Mikhail Xolokhov (1965) • Shmuel Yosef Agnon / Nelly Sachs (1966) • Miguel Ángel Asturias (1967) • Yasunari Kawabata (1968) • Samuel Beckett (1969) • Aleksandr Solzhenitsin (1970) • Pablo Neruda (1971) • Heinrich Böll (1972) • Patrick White (1973) • Eyvind Johnson / Harry Martinson (1974) • Eugenio Montale (1975)
1976–2000	Saul Bellow (1976) • Vicente Aleixandre (1977) • Isaac Bashevis Singer (1978) • Odysseas Elytis (1979) • Czesław Miłosz (1980) • Elias Canetti (1981) • Gabriel García Márquez (1982) • William Golding (1983) • Jaroslav Seifert (1984) • Claude Simon (1985) • Wole Soyinka (1986) • Joseph Brodsky (1987) • Nagib Mahfuz (1988) • Camilo José Cela (1989) • Octavio Paz (1990) • Nadine Gordimer (1991) • Derek Walcott (1992) • Toni Morrison (1993)• Kenzaburō Ōe (1994) • Seamus Heaney (1995) • Wisława Szymborska (1996) • Dario Fo (1997) • José Saramago (1998)• Günter Grass (1999) • Gao Xingjian (2000)
2001–egun	V. S. Naipaul (2001) • Imre Kertész (2002) • J. M. Coetzee (2003) • Elfriede Jelinek (2004) • Harold Pinter (2005) • Orhan Pamuk (2006) Doris Lessing (2007) • J. M. G. Le Clézio (2008) • Herta Müller (2009) • Mario Vargas Llosa (2010) • Tomas Tranströmer (2011) Mo Yan (2012) • Alice Munro (2013) • Patrick Modiano (2014) • Svetlana Aleksievitx (2015) • Bob Dylan (2016) • Kazuo Ishiguro (2017) • Olga Tokarczuk (2018) • Peter Handke (2019) • Louise Glück (2020) • Abdulrazak Gurnah (2021) • Annie Ernaux (2022) • Jon Fosse (2023) • Han Kang (2024)
1: Ez zuten eman