Lanlmangn

Répiblik fédéral di Lanlmangn Bundesrepublik Deutschland (de)
Lanng ofisyèl	Anlman
Kapital	Bèrlen
Siperfisi total	357 340 km²
Jantilé	Anlman
Popilasyon total	82 800 000 zab. (2016)

Lanlmangn, an fòrm lonng Répiblik fédéral di Lanlmangn ki abréjé an RFL (an anlman : Deutschland [ˈdɔɪ̯ʧlant] ; [fòrm lonng] Bundesrepublik Deutschland, [abréjé an] BRD), sa roun péy di Léròp santral, ki antouré pa lanmè-a di Nò, Dannmark ké lanmè Baltik o nò, pa Pòlògn ké Répiblik tchèk à lès, pa Lotrich é Laswis o sid, é pa Lafrans, Ligsanbou, Bèljik ké Péy-Ba à lwès-a. Péy désantralizé é fédéral, Lanlmangn ka konté kat métropòl di pli di roun milyon di zabitan : kapital-a Bèrlen, ensi ki Hambourg, Munich épi Kòlògn. Syèj-a di gouvèlman sa sitchwé annan lavil-a di Bèrlen é annan lavil fédéral-a di Bonn. Lavil-a di Frangfò-asou-Main-an sa konsidéré kou kapital finansyé-a di Lanlmangn : a annan sa lavil ki ka trouvé so kò Labank santral éropéyen-an.

Lanng ofisyèl-a di péy sa anlman-an, so lanmonnen a léro-a, so déviz sa Einigkeit und Recht und Freiheit (« Linité é Drwè di Libèrté ») ké so drapo sa konstitchwé di trwè bann lorizontal o koulò nasyonnal di Lanlmangn : nwè, rouj ké dilò. So limn nasyonnal sa Das Deutschlandlied (an gwiyannen : « Chanté-a di Lanlmangn »).

Létimoloji

O dépa, i té gen roun mo gotik Thiuda ki ka signifyé pèp. Li ganyen kou ladjègtif Thiudisk. Thiudisk té fika transfòrmen an Theodischus pa Ronmen-yan, épi an Teudischus. Thiudisk divini Diutisca an vyé rot anlman pou abouti à Deutsch an anlman modèrn oben Tysk annan lanng èskandinav-ya (koté Tyskland). An ansyen fransé, laten Theodiscus bay Thodesche, épi Tudesque.

Gwiyannen modèrn-an préféré mo Anlman-an(kou fransé-a Allemand) ki isou di laten Alamanni ki té ka déziyen pèp-a dé Anlanman. I égalman valab pa lègzanp, an potidjé (Alemão), an èspangnòl oben kastiyan (Alemán), é pou katalan-an (Alemanys). Italyen-an li, konsèrvé lorijin laten-an annan so ladjègtif Tedesco pou di Anlman.

Germany an annglé ka référé so kò Jèrmenn é Saksa an finnwè é an èstonnyen ka référé so kò o Sagson.

Annan lanng-yan dé pèp slav, non-an rouvoyé o flòv Niémen (Nemetskii, an ris) ki té ka séparé yé dé péplad jèrmannik, oben à ladjègtif-a ki ka signifyé « miyèt ».

An lanng chinwè ékri, non-an di Lanlmangn sa 德国 (Déguó). Isi, 德 (Dé) sa labrévyasyon-an di transkripsyon-an 德意志(Déyìzhì) di mo anlman deustch, é 国(Guó) ka signifyé « péy ».

Listwè

Lontan donminen pa Lotrich annan kad-a di Sen-Lanpir ronmen jèrmannik (di 962 à 1806) épi di Konfédérasyon jèrmannik-a (di 1815 à 1866), an 1871, an finisman-an di lagèr franko-prisyen, divèrs Léta anlman-yan fika réyni annan roun Léta ki donminen pa Lapris-a, ki ka bay ensi nésans à Lanlmangn inifyé modèrn, nonmen égalman Dézyenm Reich oben Reich Wilhelminyen. Défèt anlman-an ki ka swiv Pronmyé Lagèr mondjal-a té ka provoké an 1918 lavennman-an di Répiblik-a, épi an 1933 sa-a di Trwézyenm Reich, lakèl té ka éfondré so kò an 1945 annan défèt-a di Ségon Lagèr mondjal-a. Dabò tchipé pa fòs armé-ya di so venkò, Lanlmangn fika séparé an Dé parti an 1949, ki ka fòrmen Répiblik fédéral di Lanlmangn (nonmen « Lanlmangn di Lwès ») é Repiblik démokratik anlman (nonmen « Lanlmangn di Lès »). Réynifikasyon-an gen lyé 3 ògtòb 1990, onz mwa apré chit-a di Limou di Bèrlen, ki té ka marké réynifikasyon popilèr-a. An 1990, so kapital ka viré divini Bèrlen.

Di Sen-Lanpir o prensipalté (~843-1806)

Pèp jèrmannik-ya di 700 anv. J.-K. à 100 anv. J.-K..

Lengwistik-a ké tègs laten-yan ka montré nou ki mansyon-an di pèp jèrmannik ka roumonté à lépòk ronmen-an. Soupannan, istoryen-yan ka tandé yé kò pou trouvé lorijin-yan di roun téritwè anlman o partaj di Vèrden di 843. Louis le Germanique òbténi, lò di sa partaj, lès di lanpir karolenjyen-an, ki nonmen Fransi oryantal. A di Fransi oryantal-a ki sa isou Sen-Lanpir ronmen jèrmannik-a ki fondé pa Oton Ié, nonmen Gran-an (936-973). Sa lanpir anlman ka konprann, lout téritwè-a di atchwèl Lanlmangn, Litali di nò é Labourgògn. Dipi so fondasyon, sa nouvèl lanpir sa antravé pa tibout-a di lenstitisyon asou lakèl-ya lanprò-a pwé asiz so lotorité ké féblès-a dé rouvini, lanprò-ya ki ka dispozé ki di yé pròp donmenn pou finansé yé politik. Sistenm-an di lélègsyon di lanprò-a pa prens-élègtò-ya ka kondjwi souvan à afébli pouvwè-a di monnark. Tradisyonnèlman, lanprò-a ki éli té ka antrouprann roun vwayaj atè Ronm pou fika kouronnen pa lipap-a.

Dipi réynifikasyon-an an 1990

Trété-a di Lisbonn, 2007.

Di 1991 à 2000, 150 bilyon di DM té envèsti chak lannen à Lès-a di Lanlmangn san parvini à soti sa réjyon di lakriz, mé dé réfòrm an profondò sa antrouprann annan Dé parti-ya di Lanlmangn annan lannen-yan 1990, afen di ensité péy-a à fika pli konpétitif, an partikilyé sa-a di Sistenm di routrèt an Lanlmangn. Di 1998 à lotonm 2005, gouvèlman anlman-an sa dirijé pa Gerhard Schröder, di SPD (Parti social-démocrate). Les ékolojis di parti Die Grünen ka partisipé à roun gouvèlman di kowalisyon. Apré lélègsyon léjislativ-ya ki antisipé di 2005, chansélyé krétchen démokrat-a Angela Merkel ka dirijé roun gouvèlman ki bazé asou roun « gran kowalisyon » ki ka rougroupé sa fwè CDU-a (é so branch bavarwè CSU-a) ké SPD-a. Dipi 2009, menm-an Angela Merkel sa à kabèch-a di roun kowalisyon « nwè-jòrn » ant CDU-a é libéral-ya di FDP anvan di fòrmen roun nouvèl « gran kowalisyon » apré lélègsyon fédéral-ya an 2013.

Jéyografi

Kart dé rélyèf é prensipal gran lavil di Lanlmangn.

Nò-a sa tchipé pa plenn-an di Léròp di Nò, ki fòrmen pa glasyasyon-yan di katèrnèr, o péyzaj ki fòrtman diféransyé, sant-a pa dé montangn ansyen di laltitid ki pa tré élvé, sid-a pa roun basen sédimantè é pa masif alpen-an. Sa péy, ki bòdé o nò-lwès pa lanmè di Nò é o nò-lès pa lanmè Baltik-a, ka tchipé oun laplas santral annan Linyon éropéyen-an pa so sitchwasyon, so pwisans démografik, endistriyèl é koumèrsyal. Oun gran parti di Lanlmangn ògsidantal ka fè parti di Léròp rhénane, réjyon-an ki pli dinanmik-a di Léròp é roun dé pli dinanmik di monn.

Réynifikasyon-an di 1990 chanjé lòrgannizasyon entèrnasyonnal-a di lèspas anlman-an. Lèspas rhénan ka rété soupannan tchò-a di Lanlmangn ké lags ki pli frékanté-a, osi byen asou plan ékonnonmik-a ki asou plan démografik-a malgré nésésèr mitasyon-an di Ruhr. Frangfò é konnirbasyon di Réjyon Rhin-Main ka kontinwé di jwé so ròl di kapital finansyé di péy.

Kart di Lanlmangn-an.

Téritwè

Frontchè Schengen.

Lanlmangn-an konnèt dé chanjman téritoryal sigsésif o xxe syèk. Défèt-a di 1918 sonnen glas-a di Lanpir anlman-an. Trété-a di Versailles di 1919 ki ka larélé problenm-an di Lanlmangn ka fè pasé sipèrfisi-a di Lanlmangn di 540 848 km2 à 468 776 km2. Sala-a sa anpité di Lalzas-Moselle, di Nò di Schleswig é d'Eupen épi di Malmedy. Di plis, pou pèrmèt à Pòlògn-an di ganyen agsé-a à lanmè-a, Pris-Oryantal sa séparé di lirès di Lanlmangn pa koridò-a di Dantzig.

Popilasyon ké sosyété

Démografi

Lanlmangn sa péplé di 82,8 millions di zabitan an désanm 2016, don 8,7 milyon di étranjé. Ké so 232 zabitan pa km2, Lanlmangn-an sa roun dé péy ki pli danséman péplé-ya di Léròp (apré Péy-Ba, Bèljik ké Rwéyonm-Ini). A péy-a ki pli péplé-a di Linyon éropéyen-an. Lwès-a di péy ka rété pli péplé ki Lès-a. Annéfè, nou ka kontré di enpòrtan konsantrasyon irben à Lwès-a (réjyon métropoliten Rhin-Ruhr), annan Sid-Lwès (réjyon Rhin-Main, réjyon métropoliten Rhin-Neckar) ké Sid di péy (réjyon métropoliten di Stuttgart, réjyon métropoliten di Munich).

Lanng

Anlman-an sa roun lanng endo-éropéyen ki ka apartni à branch ògsidantal-a dé lanng jèrmannik, di menm ki néyèrlandé-a oben annglé-a. 92 % di popilasyon-an gen anlman-an kou lanng matèrnèl, sa ki ka endiké roun tré gran onmojénéyté lengwistik. 8 % di lokitò ka palé rounòt lanng : dannwè, frison sèptantriyonnal, frison oryantal, sorab, pòlonnen, palé-ya di Dé group ronm(lSinti-ya ké Ronm anlman-yan) ensi ki tirk, kird oben sèrb.

Patrimwenn kiltirèl

Bèrlen sa roun lavil mondjal kiltirèl é artistik.

Lanlmangn-an ka fè parti di lè-a di sivilizasyon ògsidantal é éropéyen-an é ka konté 40 sit ki enskri o pratrimwenn mondjal, don trant-sèt kiltirèl é trwè natirèl.

Lanmizik

Lanlmangn ka konnèt osi pratik-a di lanmizik tradisyonnèlman, notanman Yodel ki òkò konnèt di nou jou annan réjyon alpen-yan di Bavyèr.

Lanmizik popilèr anlman-an ka aplé so kò Schlager. Ounlo group kou Modern Talking, Alphaville, Münchener Freiheit, Ireen Sheer, Dschinghis Khan oben chantò di Nouvèl Vag Anlman (Neue Deutsche Welle) Nena orijinèr di Lanlmangn té konnèt roun sigsé entèrnasyonnal.

Litératir

Litératir anlman-an ka enskri so kò annan kad-a pli jénéral-a di litératir-a di lanng anlman ki ka rougroupé ansanm-an dé zòv litérèr di lanng anlman, qn angloban sa-ya ki prodjwi an Lotrich ensi ki annan roun parti di Laswis-a.

Frè Grimm-yan (1785-1863).

Lanmòd é dizangn

Sèrten dizangnò anlman mennen roun kontribisyon enpòrtan o dizangn endistriyèl modèrn, an enspiran yé kò notanman di lékòl di Bauhaus, di Dieter Rams é di Braun.

Lanmòd vèstimantèr-a an Lanlmangn, si li pa ka dispozé di lenfliyans o nivèl mondjal, sa sours di plizyò pésonnalité ki roukonnèt, tèl Karl Lagerfeld oben Claudia Schiffer ensi ki di mark ki larjman enplanté kou Hugo Boss oben Esprit.

Karl Lagerfeld (*1933).

Heidi Klum (*1973) .

Kod

Lanlmangn-an gen pou kod :

• DE soulon ISO 3166 alpha-2 é pa konsékan annan kod-ya ISO 3166-2 é UN/LOCODE ;
• DEU soulon ISO 3166 alpha-3 ;
• 276 soulon ISO 3166 nimérik ;
• soulon lis dé préfigs ki atribiyé pa L.E.T.-a Linyon entèrnasyonnal dé télékouminikasyon :
  • DAA à DRZ,
  • Y9A à Y9Z ;
• D- soulon lis-a dé préfigs OACI di limatrikilasyon dé laéronnèf ;
• ED soulon lis-a dé préfigs dé kod OACI dé laéropò (donmenn sivil) ;
• ET soulon lis-a dé préfigs dé kod OACI dé laéropò (donmenn militèr) ;
• D asou plak-ya di limatrikilasyon ;
• .de kou non di donmenn di pronmyé nivèl ;
• GER soulon lis-a dé kod péy di CIO.