Crenza

A lenda da Ave fénix renacendo das súas cinzas é unha crenza na resurrección moi arraigada na civilización occidental.
Na imaxe, detalle do bestiario de Aberdeen, (século XII).

Unha crenza é unha idea que se considera verdadeira por quen a profesa, independentemente das probas eventuais da súa existencia, realidade ou posibilidade. Por metonimia, o termo designa tamén o obxecto desta crenza.

O concepto filosófico de crenza forma parte da teoría do coñecemento. As crenzas (relixiosas ou outras) tamén son obxecto de estudo da antropoloxía cultural. Asóciase ás veces este termo ao de superstición. Fálase ás veces de mito para designar unha crenza manifestamente falsa, pero compartida por un número determinado de persoas.

En filosofía, máis especificamente en epistemoloxía, crenza é unha condición psicolóxica que se define pola sensación de convicción relativa a unha determinada idea independentemente da súa procedencia ou posibilidade de verificación obxectiva. Daquela pode non ser fidedigna á realidade e representa o elemento subxectivo do coñecemento. Pode tamén entenderse como sinónimo de fe.

A definición de crenza sufriu cambios substanciais ao longo dos séculos, definíndose de formas diferentes en diferentes períodos, ben como convicción non conforme á razón, ben como convicción racionalmente fundada. Platón, iniciador da tradición epistemolóxica, opón a crenza (ou opinión —δόξα "dóxa"—, en grego) ao concepto de coñecemento como modelo de explicación contrario ás premisas relativistas suxeridas polos sofistas, que abordaban as crenzas/opinións e o coñecemento de forma indiscriminada, reducindo a verdade á conxectura de interese individual.

Crenza, fe, relixión

Unha crenza é un paradigma habitualmente baseado na fe, creado pola mente, idealizándose xeralmente na interpretación dun contido cognoscitivo ou dun feito (abstracto ou concreto) dos cales se descoñece demostración absoluta ou non se exixe unha xustificación ou fundamento racional (apoiada ordinariamente no Principio da Incerteza Científica), relacionándose as crenzas a unha proposta teórica que carece de suficiente comprobación, pero aínda así pode ser verdade (baseándose en principios probabilísticos ou paradoxais, como por exemplo o Gato de Schrödinger).

A xustificación dunha crenza como verdadeira sería un coñecemento evidente. Pero a cuestión é, unha crenza é verdadeira porque é coñecemento evidente ou, pola contra, é evidente porque é coñecemento verdadeiro? Distinguir coñecemento e crenza non é doado. Pois a crenza non pode enunciarse polo crente senón como verdade.

As crenzas son unha das bases da tradición. Unha crenza é unha valoración subxectiva que un fai de si mesmo, dos outros e do mundo que o arrodea. As crenzas máis importantes son as conviccións e os prexuízos, cando non están contrastados cos principios e métodos da ciencia. Unha crenza, ou conxunto de crenzas, agrupa dalgunha maneira a un conxunto de individuos que idealizan unha proposición que suscita a propia crenza e xorde como potencial verdade (xa que só é unha crenza) e acumulando no seu saber o que se axusta á mesma, constituíndo un entramado cultural e social que forma unha potencial identidade de agrupamento de individuos que comparten crenzas similares. Ditas crenzas xeneralizadas establecen o que se denomina un dogma, definindo unha moral necesaria para poder formar parte do grupo, como ocorre con algúns tipos de seitas.

As fontes das que proveñen as crenzas son variadas:

• externas, cando se orixinan en explicacións dadas pola xente para a comprensión de certos fenómenos.
• internas, cando xorden do propio pensamento e conviccións.

Clasificación

Unha crenza pode ter ou non base empírica. Por exemplo, as crenzas relixiosas, ao estaren baseadas en dogmas, non adoitan ter base empírica; o que as fai opostas á ciencia, que se constrúe a partir de datos obtidos mediante o método experimental ou a través de cálculos precisos.

Aínda que na linguaxe común non adoita terse en conta a seguinte distinción; porén, conceptualmente convén diferenciar:

• As opinións, que están sometidas a certos criterios racionais que xustifican a verdade do seu contido: a ciencia e todos os discursos sometidos á crítica racional cuxo fundamento último é unha crenza obxectivamente fundada en criterios establecidos.
• As ideoloxías, cuxo fundamento é a propia constitución da identidade do grupo social e a defensa dos seus intereses, aínda que se presenten como verdades e fundamento de opinións (prexuízos).
• A relixión, cuxo contido, fundamento de verdade e moral, ao estar situado fóra do contexto cognoscitivo do mundo e da experiencia, por revelación divina ou autoridade sagrada, adoita tomarse como modelo de crenza que non depende da razón humana, e exerce unha función de sentido da vida, que ás veces se confunde coa ideoloxía.

Cando as crenzas admiten discusión e contraste, danse distintos tipos de marcos de desenvolvemento, principalmente encadrados en dous:

• Crenzas pechadas: Só admiten discusión e contraste por certa clase de persoas, escollidas pola súa autoridade e afinidade ao ideal.

• crenzas relixiosas
• crenzas esotéricas
• crenzas políticas
• mitos, lendas, supersticións

• Crenzas abertas: Admiten discusión e contraste por calquera que se adhira a un modelo de análise lóxico, e razóns con base nel.

• crenzas científicas
• crenzas pseudocientíficas
• crenzas cientificistas
• crenzas cientificistas
• crenzas históricas
• crenzas conspirativas secretas

As crenzas

Crenzas e relixións

As relixións están construídas por un conxunto de crenzas, e funcionan grazas aos dogmas, ou ás doutrinas ás que o crente se adhire. O crente é entón o que ten a fe, é dicir, quen se sitúa nun estado de adhesión reflexiva e activa aos elementos fundamentais da súa relixión. As crenzas fundamentais varían segundo as relixións. Segundo Tylor, a crenza nunha alma inmaterial e que permanece despois da morte está na orixe de todas as relixións, e constitúe pois o elemento primordial. Do mesmo xeito, Paul Diel presenta en La divinité un encadeamento lóxico, desde o punto de vista psicanalítico, relacionando o animismo co monoteísmo, co terror metafísico como motor principal. A angustia da morte estaría, pois, na base da crenza nunha divindade. A paleoantropoloxía sitúa a aparición dos ritos funerarios nas sociedades prehistóricas desde hai 300.000 anos, polas pegadas de rituais ao redor da morte, e con máis detalle nas sepulturas desde hai 100.000 anos. Os conceptos de alma e do máis alá nacerían por tanto neste intervalo.

As crenzas relativas aos mitos, lendas e divindades son entón crenzas secundarias sobre as que se constrúen as doutrinas específicas de cada relixión, nas que a súa observación polos individuos condiciona a súa sorte no máis alá. Segundo D'Holbach, unicamente o temor suscitado por poderes imaxinarios é o responsábel da actitude relixiosa.

Os elementos de cada unha destas crenzas, alma, mitos, seres divinos, varía segundo as relixións. Por exemplo, o Taoísmo e o Budismo non necesitan unha crenza nun ou en varios deuses, mentres que nas relixións monoteístas a crenza en Deus é o elemento primordial. En todos os casos, no entanto, a crenza en que a adecuación do individuo á orde das cousas reveladas polos mitos, ou ás revelacións divinas, condiciona o que lle sucederá á alma despois da morte constitúe a base do funcionamento da relixión e da aplicación dos seus dogmas.

O ateísmo á a actitude que exclúe a crenza na existencia de calquera divindade.

Crenzas e supersticións

A superstición á unha actitude consistente na crenza de que certas prácticas ou feitos observados están en relación cun certo desenvolvemento do porvir, sen que se dea ningunha explicación de causa e efecto. Porén, en certas supersticións poden aparecer perigos reais, que contribúen a evitalos. Así, un aspecto maléfico e misterioso pode atribuírse ás montañas inhóspitas, ou aos ríos perigosos, porque individuos que alí foron non volveron, sen que se coñezan as circunstancias exactas da súa desaparición. Este tipo de superstición tende e desaparecer coa diminución de espazos inexplorados, pero era aínda frecuente, por exemplo, na Europa do século XIX.

Crenzas e ciencia

A ciencia aspira a producir os coñecementos a partir de pasos metódicos e afastados dos dogmas. Os coñecementos científicos diferéncianse entón fundamentalmente das crenzas polo seu modo de produción. A ciencia é unha produción colectiva construída sobre a experimentación, e constitúe unha unidade grazas a unha relación e a unha confrontación permanentes coa "realidade" empírica. A ciencia debe poñer regularmente en dúbida o seu contido e manter unha rede coherente de coñecementos, pola publicación dos traballos de investigación. A adhesión ás teorías científicas, polos científicos competentes, baséase en que posúen medios de verificación e de refutación subministrados polas publicacións. Trátase pois dun mecanismo totalmente diferente do da adhesión ás crenzas. A posición ideal do científico non é a de crer na súa teoría, senón ao contrario, de admitila pero buscando permanente as súas posibilidades de falsidade. Karl Popper ilustra así esta actitude:

Os científicos tratan de eliminar as súas teorías falsas, tratan de facelas morrer. O crente —sexa animal ou home— perece coas súas falsas crenzas.

Así, se os mecanismos cognitivos que rexen a adhesión ás teorías científicas dun utilizador son as que son aplicábeis a toda crenza en tanto que disposición a actuar, a aplicación da xestión científica rigorosa impulsa ao individuo a abandonar calquera tendencia a rexeitar a dúbida. Bertrand Russell introduciu neste sentido a noción de "emoción" da crenza, que segundo el debe rexeitarse na epistemoloxía:

A emoción non é unha relación cos obxectos da crenza, senón un feito mental novo, causado quizais pola crenza, pero moi distinto dela. Parece que a súa intensidade non é verdadeiramente proporcional á nosa certeza, senón á enerxía coa cal nós respondemos á dúbida.

Constátase un paradoxo entre "a regra necesaria de obxectivación" do real (necesidade epistemolóxica, metodoloxía científica), é dicir, de produción dos saberes empiricamente verificábeis, e a necesidade dunha fe para chegar a ela.

Numerosos científicos admiten que principios como o da uniformidade do curso da natureza e mesmo simplemente o do coñecemento e da comprensión da realidade constitúen para eles presupostos fundamentais que son de natureza relixiosa, máis que realmente científica.

Jacques Bouveresse.

Pero este paradoxo desaparece se se considera que a utilización dun útil (a "regra") necesita a certeza que producirá o que se espera, isto é, saberes universais e diacrónicos.

Crer para conseguir saber non é o mesmo que crer simplemente porque se demostra a necesidade

Jacques Bouveresse.

Jacques Bouveresse escribe as seguintes liñas a propósito de William James :

James pode parecer evidentemente que marca un punto importante cando subliña que os científicos teñen tamén os seus artigos de fe e que se comportan de forma arbitraria cando ensaian facer recoñecer as conviccións de natureza relixiosa das que eles teñen necesidade para a práctica da ciencia como se fosen os únicos que son lexítimos

Jacques Bouveresse.

A necesidade da fe como ingrediente na nosa actitude mental é unha cousa sobre a que insisten fortemente os filósofos científicos da época presente; pero por un capricho singularmente arbitrario din que ela non lexitima que cando se utiliza en interese dunha proposición particular, a saber, a proposición segundo a cal o curso da natureza é uniforme. Que a natureza siga mañá as mesmas leis que segue hoxe é, admiten todos, unha verdade que ningún home non pode coñecer; pero en interese do coñecemento e tamén da acción debemos postulala ou asumila.

Jacques Bouveresse.

Así constátase que, a nivel dos individuos e da sociedade, teorías científicas e crenza cabalgan xuntas ás veces, e que a ciencia mesma é obxecto de crenza.

A nivel dun "simple quidam" non dominado do paradigma das ciencias, certos datos científicos son dificilmente verificábeis (a radiación cósmica, as erupcións solares, a mecánica cuántica, os átomos...). Deben entón ser considerados como verdadeiros porque, validados pola comunidade científica, entran —ou non entran en conflito con- no sistema de crenzas individual ou colectivo.

A nivel dunha sociedade, a validación dos saberes e, por tanto, a autorización de adherirse a un concepto están institucionalmente aseguradas pola ciencia e polos grupos de influencia. Existen, porén, numerosas desviacións na fe acordada nos avances científicos. Os grupos de influencia poden desviar (de boa fe ou inconscientemente) datos para crear crenzas a fin de lexitimar certas prácticas.

Véxase tamén

Bibliografía

• José Ortega y Gasset: Ideas y creencias; en Obras Completas, Vol. V, México: Revista de Occidente. (en castelán)
• Victor Brochard, De la croyance. (en francés)
• Gérald Bronner, L'empire des croyances, PUF, 2003. (en francés)
• David Papineau, The roots of reason, Clarendon Press, Oxford, 2003. (en inglés)
• Frank Ramsey, Vérité et probabilité, 1926, in Logique, philosophie et probabilités, Vrin, 2003. (en francés)
• Jérome Dokic, Pascal Engel, Ramsey: Vérité et Succès, PUF, 2001. (en francés)
• Richard Dawkins, O xene egoista, 1976.
• Paul Diel, La Divinité, étude psychanalytique, PUF, 1949. (en francés)
• Emmanuel Anati, La Religion des Origines, Bayard Éditions, 1999. (en francés)
• Leon Festinger, A Theory of Cognitive Dissonance, Stanford University Press, 1957. (en inglés)

Outros artigos

• Certeza
• Crenza relixiosa
• Dogma
• Epistemoloxía
• Evidencia
• Fe
• Increnza
• Irrelixión
• Neuroteoloxía
• Noncrenza
• Relixión

Ligazóns externas

• ¿Qué es una creencia?. (en castelán)
• David Papineau, The roots of reason Arquivado 07 de setembro de 2011 en Wayback Machine., Clarendon Press, Oxford, 2003. (en inglés)