Jump to content

Անտիկ հունական գրականություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Անտիկ հունական գրականություն
գրականության ենթաբաժին Խմբագրել Wikidata
ԵնթակատեգորիաԱնտիկ գրականություն, Հունական գրականություն Խմբագրել Wikidata
Մասն է• Կրետե-Միկենյան մշակույթ
 • Հին Հունաստանի մշակույթ Խմբագրել Wikidata
Հետազոտվում էGreek studies, Latin and classical Greek literature Խմբագրել Wikidata
Կազմված էQ15965373, classical Greek literature, Hellenistic literature, Q17635430 Խմբագրել Wikidata
Հեսիոդոսի՝ «Աշխատանք և օրեր» պոեմի սկզբնամասի հունարեն ձեռագիրը

Հին հունական գրականություն, գրվել է հին հունարենով վաղ ժամանակների տեքստերից մինչև Բյուզանդական կայսրության ժամանակաշրջանը։ Հին հունական գրականության ամենավաղ շրջանի պահպանված աշխատությունները, որոնք թվագրվում են վաղ արխաիկ դարաշրջանով, երկու էպիկական պոեմներն են՝ «Իլիական»-ը և «Ոդիսական»-ը, որոնք այսօր իդեալականացված արխաիկ անցյալի մասն են, և ենթադրաբար, որոշակի կապ ունեն Միկենյան դարաշրջանի հետ։ Այս երկու էպիկական պոեմները Հոմերոսյան հիմների և Հեսիոդոսի «Թեոգոնիա» և «Աշխատանք և օրեր» պոեմների հետ միասին կազմում էին Հունական գրական ավանդույթի հիմնարար մասը, որոնք շարունակվելու էին դասական, հելլենիստական և հռոմեական ժամանակաշրջանում։

Քնարերգու բանաստեղծներ Սապփոն, Ալքայոսը և Պինդարոսն ազդեցիկ դեր ունեին հունական բանաստեղծական ավանդույթի զարգացման մեջ վաղ շրջանում։ Էսքիլեսը հունական ողբերգության ամենավաղ դրամատուրգն է, որի պիեսներն ամբողջությամբ պահպանվել են։ Սոֆոկլեսը հայտնի է Էդիպուսի մասին իր ողբերգություններով, հատկապես «Էդիպուս արքա»-ն և «Անտիգոնե»-ն։ Եվրիպիդեսը հայտնի է իր պիեսներով, որոնք հաճախ անցնում էին ողբերգական ժանրի սահմանները։ Կատակերգու-դրամատուրգ Արիստոփանեսը գրում էր հին կատակերգության ժանրով, մինչդեռ հետագայում դրամատուրգ Մենանդրոսը նոր կատակերգության նախաձեռնողն էր։ Պատմաբաններ Հերոդոտոս Հալիկառնասցին և Թուկիդիդեսը, որոնք երկուսն էլ ապրել են մեր թվարկությունից առաջ 5-րդ դարում, շարադրում էին իրենց կյանքի ընթացքում և դրանից անմիջապես առաջ տեղի ունեցած իրադարձությունները։ Փիլիսոփա Պլատոնը գրում էր երկխոսություններ, որոնց առանցքում սովորաբար իր ուսուցիչ Սոկրատեսն էր և որոնք շոշափում էին տարբեր փիլիսոփայական թեմաներ, մինչդեռ իր աշակերտը՝ Արիստոտելը, գրում էր տրակտատներ, որոնք հետագայում շատ ազդեցիկ դարձան։

Ավելի ուշ շրջանի հեղինակավոր գրողների թվում էին Ապոլլոնիոս Հռոդոսացին, ով գրել է «Արգոնավտիկա» էպիկական պոեմն արգոնավորդների ճամփորդության մասին, Արքիմեդեսը, ով գրել է դարակազմիկ մաթեմատիկական տրակտատներ, և Պլուտարքոսը, ով հիմնականում գրել է կենսագրություններ և ակնարկներ։ Մեր թվարկության 2-րդ դարի հույն գրող Լուկիանոսը հիմնականում գրել է երգիծանքներ[1]։ Ընդհանուր առմամբ, Հին հունական գրականությունը խորն ազդեցություն է ունեցել հետագա հունական գրականության ու նաև արևմտյան գրականության վրա։ Մասնավորապես, շատ հին հռոմեացի հեղինակներ ոգեշնչվել են իրենց հույն նախնիներից։ Վերածննդի դարաշրջանից ի վեր եվրոպացի հեղինակները, ներառյալ՝ Դանթե Ալիգիերին, Ուիլյամ Շեքսպիրը, Ջոն Միլթոնը և Ջեյմս Ջոյսը, գերազանցապես անդրադարձել են դասական թեմաների և մոտիվների։

Մինչդասական և դասական անտիկ աշխարհ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հավելյալ տեղեկություն՝ Միկենյան քաղաքակրթություն և Արխաիկ Հունաստան
Գծային B տախտակ Միկենների հնագիտական թանգարանից
Տախտակ MY Oe 106 (դիմերես) ցուցադրված Հունաստանի Աթենքի Ազգային հնագիտական թանգարանում

Հունական գրականության այս շրջանը տևում է Հոմերոսից մինչև մեր թվարկությունից առաջ չորրորդ դարը և Ալեքսանդր Մակեդոնացու նվաճումները։ Հունարեն ամենավաղ հայտնի աշխատությունները վերագրվում են Միկենյան դարաշրջանին, որոնք գրված են գծային Բ վանկագրով կավե տախտակների վրա։ Այս գրվածքները պարունակում են արձակ արձանագրություններ, որոնք մեծապես առնչվում են առևտրի ոլորտին (ցուցակներ, գույքագրեր, ստացականներ և այլն)․ բառիս իրական իմաստով ոչ մի գրականություն չի հայտնաբերվել[2][3]։ Մայքլ Վենթրիսը և Ջոն Չեդվիքը, գծային Բ–ի սկզբնական վերծանողները, պնդում էին, որ գրականությունը, գրեթե անկասկած, գոյություն է ունեցել Միկենյան Հունաստանում[3], բայց այն կա՛մ գրի չի առնվել, կա՛մ եթե գրի է առնվել, եղել է մագաղաթի կամ փայտե տախտակների վրա, որոնք ոչնչացվել են մեր թվարկությունից առաջ 12–րդ դարում Միկենյան պալատների ավերածության ժամանակ[3]։

Հունական գրականությունը բաժանված էր հստակ սահմանված գրական ժանրերի, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ պարտադիր ֆորմալ կառուցվածք և՛ բարբառի, և՛ տաղաչափության տեսանկյունից[4]։ Առաջին բաժանումն արձակի և պոեզիայի միջև էր։ Պոեզիայում կային երեք գլխավոր ժանրեր․ էպոս, քնարերգություն և դրամա։ Գրական ժանրերի վերաբերյալ եվրոպական ընդհանուր տերմինաբանությունը սկիզբ է առել անմիջապես հին հունական տերմինաբանությունից[5]։ Հետագայում քնարերգությունն ու դրաման բաժանվեցին այլ ժանրերի․ քնարերգությունը՝ չորս ժանրի (եղերերգական, յամբական, մոնոդիկ քնարերգություն և խմբերգական քնարերգություն), դրաման՝ երեք ժանրի (ողբերգություն, կատակերգություն և հովվական դրամա)[6]։ Կարելի է ասել, որ արձակ գրականությունը սկիզբ է առել Հերոդոտոսից[7]։ Ժամանակի ընթացքում արձակ գրականության մի քանի ժանրեր զարգացան[7], բայց դրանց տարբերակումը շարունակեց մնալ աղոտ[7]։

Էպոս

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ֆրանսիացի նեոդասական նկարիչ Թոմաս Դեժորժի նկարը, որը պատկերում է «Ոդիսականի» 22-րդ գրքի գագաթնակետային վերջին տեսարանը, որտեղ Ոդիսևսը, Տելեմաքոսը, Եվմեոսը և Ֆիլոտիոսը կոտորում են Պենելոպեի ձեռքը խնդրող փեսացուներին։

Հունական գրականության սկիզբը դրվել է Հոմերոսի երկու հոյակապ աշխատություններով՝ «Իլիական»-ով և «Ոդիսական»-ով[8]։ Հոմերոսի կերպարը գաղտնիքներով լի է։ Չնայած աշխատությունները հիմա էլ նրան են վերագրվում, հստակ է, որ դրանց արմատները ձգվում են իր ժամանակներից դեռ շատ առաջ (տե՛ս Հոմերոսյան հարցը)[8]։ «Իլիական»-ը մեկ դրվագով պատում է, որն ընդգրկում է տասը տարի տևած Տրոյական պատերազմի ավարտին մոտ 10-օրյա ժամանակահատվածը։ Պատմության գլխավոր հերոսն Աքիլլեսն է[9], ով մարմնավորում էր հույն հերոսի իդեալին[8][10]։

«Ոդիսական»-ը Ոդիսևսի՝ Տրոյայի ռազմիկներից մեկի արկածների նկարագրությունն է[8]։ Տասը տարի պատերազմելուց հետո նա ևս տասը տարի է անցկացնում՝ նավարկելով դեպի տուն՝ իր կնոջ և ընտանիքի մոտ։ Պենելոպեն համարվում էր իդեալական կին․ Հոմերոսը պատկերել է նրան որպես իդեալական կին Ոդիսևսի հետ ամուսնական կյանքի ընթացքում իր ցուցաբերած նվիրվածության, համեստության, անաղարտության և հարգանքի համար։ Իր տասը տարիների ճամփորդության ընթացքում նա կորցնում է իր ընկերներին ու նավերը և ճանապարհ է ընկնում դեպի տուն՝ գնալով Իթակե՝ մուրացկանի շորերով ծպտված։ Այս երկու աշխատություններն էլ հիմնված էին հին լեգենդների վրա[8]։ Հոմերոսյան բարբառը հնացած լեզու էր, որը հիմնված էր իոնական բարբառի վրա և պարունակում էր էոլիկ ու ատիկական բարբառների որոշակի տարրեր[11], վերջինը՝ մեր թվարկությունից առաջ 6-րդ դարում աթենական հրատարակության շնորհիվ։ Էպոսի տաղաչափությունը հեկզամետր (վեցաչափ) էր[12]։

Մինչդասական շրջանի մյուս մեծագույն բանաստեղծը Հեսիոդոսն էր[8]:23–24[13]։ Ի տարբերություն Հոմերոսի, նա իր պոեզիայում անդրադառնում էր իրեն[14]։ Այնուամենայնիվ, ոչինչ հայտնի չէ նրա մասին որևէ արտաքին աղբյուրից։ Նա Կենտրոնական Հունաստանում Բեոտիայի բնիկ էր և, ենթադրվում է, որ ապրել ու աշխատել է մեր թվարկությունից առաջ մոտ 700 թվականին[15]։ Հեսիոդոսի երկու պահպանված պոեմներն են՝ «Աշխատանք և օրեր» և «Թեոգոնիա»-ն։ «Աշխատանք և օրեր»-ը չքավորության մատնված գյուղական կյանքի ստույգ նկարագրությունն է, որին նա քաջածանոթ էր, և այն նկարագրում է ֆերմերների համար սահմանված սկզբունքներն ու կանոնները։ Այն պատկերավոր կերպով նկարագրում է մարդկության դարաշրջանները՝ սկսելով վաղուց անցյալ դարձած Ոսկե դարից[16]։ «Թեոգոնիա»-ն արարչության և աստվածների համակարգված նկարագրությունն է։

Հոմերոսի և Հեսիոդոսի աշխատությունները մեծ հռչակ են վայելել անտիկ աշխարհում, և հին շատ հեղինակներ դրանք համարել են հին հունական կրոնի հիմքում ընկած տեքստեր[17]։ Հոմերոսը պատմել է հերոսական անցյալի պատմությունը, որը Հեսիոդոսը հիշատակել է արարչության պատմության և ժամանակակից առօրյա կյանքի գործնական իրողությունների նկարագրության հետ[8]։   

Քնարերգություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Քնարերգություն
19-րդ դարի անգլիացի Սըր Լոուրենս Ալմա-Թադեմայի նկարը, որ պատկերում է բանաստեղծուհի Սապփոյին, ով հիացմունքով նայում է բանաստեղծ Ալքայոսին քնար նվագելիս

Քնարերգությունն իր անվանումը ստացել է այն իրողությունից, որ ի սկզբանե այն անհատներ կամ երգչախումբ է երգել և որն ուղեկցվել է քնար կոչվող գործիքի նվագակցությամբ։ Չնայած իր անվանը, քնարերգությունը, ընդհանուր իմաստով, բաժանված էր չորս ժանրերի, որոնցից երկուսը ուղեկցվում էին ոչ թե կիֆարայի, այլ ֆլեյտայի նվագակցությամբ։ Այս վերջին երկու ժանրերն էին եղերերգականն ու յամբականը։ Երկուսն էլ գրվել են իոնական բարբառով։ Եղերերգական պոեմները գրվել են եղերերգական երկտողերով, իսկ յամբական պոեմները՝ յամբական եռաչափով։ Հավանաբար, առաջին քնարերգու բանաստեղծներից էր Արքիլոքոսը՝ մեր թվարկությունից առաջ 7-րդ դարի ամենանշանակալի դեր ունեցող յամբական պոետը[18]։ Միայն հատվածներ են պահպանվել նրա աշխատանքից, ինչպես շատ ուրիշ պոետների դեպքում է։ Այդ քիչ պահպանված հատվածները ցույց են տալիս, որ նա իր հանդեպ անարդարություններից դառնացած արկածախնդիր էր, որը վարում էր շատ բուռն կյանք[19]։

Շատ քնարերգություններ գրվել են էոլիկ բարբառով։ Քնարերգությունները հաճախ կիրառում էին խիստ բազմազան բանաստեղծական չափեր։ Բոլոր քնարերգություններից ամենահայտնին այսպես կոչված «Ինը քնարերգու բանաստեղծներ»-ն էին[20]։ Բոլոր քնարերգու բանաստեղծներից ավելի շատ մեծարում էին Լեսբոսում ապրող Սապփոյին (մ․թ․ա․ 630-570թթ․)։ Անտիկ աշխարհում նրա պոեմները նույնպիսի հռչակ էին վայելում, ինչպիսին Հոմերոսի պոեմները[21]։ Նրա պոեմներից միայն մեկը՝ «Ձոն Աֆրոդիտեին» պոեմն է պահպանվել մինչև մեր օրեր իր նախնական, ավարտուն վիճակով[22]։ Սապփոյից բացի, Լեսբոսում ապրող իր ժամանակակից Ալքայոսը նույնպես նշանավոր էր մոնոդիկ քնարերգությամբ։ Ալկմանի պոեզիան գեղեցիկ էր համարվում, թեև նա գրում էր բացառապես դորիական բարբառով, որը սովորաբար ականջահաճո չէր[23]։ Ավելի ուշ շրջանի պոետ Թեբեում ապրող Պինդարոսը հայտնի էր իր խմբերգական քնարերգությամբ[24]։  

Դրամա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մեդեան սպանում է իր որդուն (հատված Եվրիպիդեսի «Մեդեա» ողբերգությունից), Կամպանիական կարմրաձև ամֆորա, մեր թվարկությունից առաջ 330թ․, Լուվր (K 300)

Հունական դրամայի բոլոր պահպանված աշխատությունների հեղինակները եղել են Աթենքի դրամատուրգները, և դրանք գրված են բացառապես ատտիկական բարբառով[25]։ Երգչախմբի կատարումները տարածված ավանդույթ էին հունական բոլոր քաղաք-պետություններում[25]։ Աթենացիները Թեսպիս անունով մեկին էին վերագրում դրամայի ստեղծումը[25]՝ ներկայացնելով առաջին դերասանին, որի հիմնական գործառույթը երգչախմբի ղեկավարի հետ հաղորդակցվելն էր[26]։ Հետագայում դրամատուրգները դերասանների թիվը դարձրին երեք՝ պատմվածքում ավելի մեծ ազատության հնարավորություն տալով[27]։

Հույն-պարսկական պատերազմներին հաջորդող դարաշրջանում աթենացիների արթնացած ազգային ոգին արտահայտվում էր հարյուրավոր ողբերգություններում, որոնց հիմքում անցյալի հերոսական ու առասպելական թեմաներն էին։ Այս ողբերգական պիեսները ծնվում էին պարզ խմբերգական երգերից ու երկխոսություններից, որոնք կատարում էին Դիոնիսոս աստծո տոնակատարությունների ժամանակ։ Դասական շրջանում ներկայացումները ներառում էին երեք ողբերգություններ և մեկ հովվական դրամա, որոնք պատկերում էին նույն առասպելի չորս տարբեր դրվագներ։ Որպես հասարակական և կրոնական պարտավորություն, հարուստ քաղաքացիներ էին ընտրվում երգչախմբի զգեստավորման և փորձերի ծախսերը հոգալու համար։ Իսկ ներկայացումներին ներկա գտնվելը հավասարազոր էր պաշտամունքային քայլի։ Ներկայացումները տեղի էին ունենում Դիոնիսոսի՝ Աթենքում գտնվող մեծ բացօթյա թատրոնում։ Պոետները մրցում էին լավագույն պիեսների համար սահմանված մրցանակների համար[28]։

Ամբողջովին պահպանված հունական բոլոր ողբերգությունները պայմանականորեն վերագրվում են Էսքիլեսին, Սոֆոկլեսին և Եվրիպիդեսին։ «Պրոմեթևսը շղթայված» ողբերգության հեղինակային գիրը, որն ավանդաբար վերագրվել է Էսքիլեսին[29], և «Ռեզուս»-ը, որը վերագրվել է Եվրիպիդեսին, այնուամենայնիվ, վիճարկել են[30]։ Կա 7 պահպանված ողբերգություն, որ վերագրվում է Էսքիլեսին։ Այս պիեսներից երեքը՝ «Ագամեմնոն», «Քոեփորներ» և «Եվմենիդներ», կազմում են «Օրեստիա» եռագրությունը[31]։ Այնուամենայնիվ, այս պիեսներից մեկը՝ «Պրոմեթևսը շղթայված», իրականում կարող է լինել Էսքիլեսի որդու՝ Եվֆորիոնի աշխատությունը[32]։

Սոֆոկլեսի 7 աշխատություններն են պահպանվել միայն, որոնցից ամենահռչակավորներն են «Թեբեական» երեք պիեսները, որոնց հիմնական թեման Էդիպուսի ու նրա ժառանգների պատմությունն է[33]։ «Թեբեական» եռագրությունը կազմված է «Էդիպուս արքան», «Էդիպուսը Կոլոնոսում» և «Անտիգոնե» պիեսներից։ Չնայած պիեսները հաճախ անվանվում են «եռագրություն», դրանք իրականում շատ տարիների տարբերությամբ են գրվել։ «Անտիգոնե»-ն՝ 3 պիեսներից հաջորդաբար վերջինը, իրականում առաջինն է գրվել մեր թվարկությունից առաջ 441 թվականին՝ Սոֆոկլեսի գրական ուղու սկզբնական շրջանում[34]։ «Էդիպուս արքան»՝ 3 պիեսներից ամենահայտնին, գրվել է մեր թվարկությունից առաջ մոտ 429 թվականին՝ Սոֆոկլեսի գրական գործունեության մեջտեղում[Notes 1]։ «Էդիպուսը Կոլոնոսում»՝ պիեսներից, ըստ հերթականության, երկրորդը, իրականում Սոֆոկլեսի վերջին պիեսն է և ներկայացվել է մեր թվարկությունից առաջ 401 թվականին՝ Սոֆոկլեսի մահից հետո[35]։

Կան 19 պահպանված պիեսներ, որոնք վերագրվում են Եվրիպիդեսին։ Սրանցից ամենահայտնի գործերն են «Մեդեա», «Հիպպոլիտոս» և «Բաքոսուհիներ» պիեսները[36]։ Երբեմն համարում են, որ «Ռեզուս» պիեսը գրել է Եվրիպիդեսի որդին կամ եղել է Եվրիպիդեսի պիեսի հետմահու վերարտադրումը[37]։ Եվրիպիդեսն անցել է ողբերգական ժանրի սահմանները, և նրա պիեսների շատ տարրեր ավելի բնորոշ են կատակերգությանը, քան ողբերգությանը[38]։ Օրինակ, նրա «Ալկեստիս» պիեսն իրական ողբերգություն համարվելու փոխարեն դասակարգվել է որպես «պրոբլեմային պիես» կամ գուցե նույնիսկ տրագիկոմեդիայի աշխատություն՝ դրա կատակերգական տարրերի և ուրախ վերջաբան ունենալու պատճառով[39][40]։

Օբրի Բերդսլիի կատարած՝ Արիստոփանեսի «Լիսիստրատա» պիեսի նկարազարդումը (1896)

Ինչպես ողբերգությունը, կատակերգությունը ևս առաջացել է Դիոնիսոսի պատվին կատարված ծեսի արդյունքում, բայց այս պարագայում պիեսները լի էին ակնհայտ անպարկեշտ բառերով, հայհոյանքներով ու վիրավորանքներով։ Մեր թվարկությունից առաջ 486 թվականին Աթենքում կատակերգությունները դարձան տոնակատարությունների պաշտոնական մաս, և մրցանակներ էին շնորհվում լավագույն ներկայացումների համար։ Ինչպես ողբերգակների դեպքում, նշանավոր կատակերգուների քիչ գործեր դեռ մնում են։ Դասական կատակերգության ամբողջովին պահպանված բացառիկ աշխատությունները դրամատուրգ Արիստոփանեսի գրած 11 պիեսներն են[41]։ Սրանք զավեշտական ներկայացումների գոհարներ են։ Նա ծաղրում էր բոլորին և բոլոր հաստատությունները։ «Թռչունները» կատակերգության մեջ նա ծաղրի առարկա է դարձնում աթենական ժողովրդավարությունը։ «Ամպերը» կատակերգության մեջ նա քննադատում է փիլիսոփա Սոկրատեսին։ «Լիսիստրատա» պիեսում նա դատապարտում է պատերազմը[42]։ Արիստոփանեսին գովերգել են իր դրամատիկական հմտության ու արտիստիզմի համար։ Ջոն Լեմփրիերի «Դասական գրադարան» բառարանը միանգամայն պարզորեն նկարագրում է նրան որպես «ամենաազդեցիկ կատակերգու-դրամատուրգը համաշխարհային գրականության մեջ․ նրա կողքին Մոլիերը թվում է ձանձրալի, իսկ Շեքսպիրը՝ խեղկատակ»[43]։ Այնուամենայնիվ, Արիստոփանեսի բոլոր պիեսներից ամենատևական ճանաչումը ստացել է «Գորտեր» կատակերգությունը, որը միաժամանակ ծաղրում և հավերժացնում է աթենական ողբերգության երկու հսկաներին՝ Էսքիլեսին ու Եվրիպիդեսին։ Երբ այն առաջին անգամ ներկայացվեց Լենայա փառատոնի ժամանակ մեր թվարկությունից առաջ 405 թվականին՝ Եվրիպիդեսի մահից մեկ տարի հետո, աթենացիները շնորհեցին վերջինիս առաջին տեղի մրցանակը[44]։ Դա հունական միակ պիեսն էր, որ երբևէ ունեցել է կրկնակի կատարում, որը տեղի է ունեցել 2 ամիս հետո Դիոնիսիա քաղաքում[45]։ Նույնիսկ այսօր «Գորտերը» գրավում է ժամանակակից հանդիսատեսին։ Այս կատակերգության կոմերցիոն առումով հաջողված երաժշտական ադապտացիան կատարվել է Բրոուդվեյ թատրոնում 2004 թվականին[46]։

Դրամատիկական երրորդ ժանրը սատիրների դրաման է։ Թեև ժանրը հայտնի էր, սատիրների դրամայի միայն մեկ ամբողջական օրինակ է պահպանվել․ այն է՝ Եվրիպիդեսի «Կիկլոպ»-ը[47]։ Երկրորդ սատիրների դրամայի՝ Սոֆոկլեսի «Ichneutae»-ի (Հետախույզներ) մեծ հատվածներ հայտնաբերվել են Եգիպտոսի Օքսիրինքոս քաղաքից, Օքսիրինքոսի պապիրուսների միջից[48]։

Պատմագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մեր թվարկությունից առաջ 4-րդ դարի առաջին կեսի Հերոդոտոսի հունական կիսանդրիի հռոմեական նմուշը մեր թվարկության 2-րդ դարում

Դասական ժամանակաշրջանում ապրած երկու ականավոր պատմաբաններն են Հերոդոտոս Հալիկառնասցին և Թուկիդիդեսը։ Հերոդոտոսին սովորաբար անվանել են «պատմության նախահայր»[49]։ Նրա «Պատմությունները» գիրքը գոյություն ունեցող արձակ գրականության ամենահին աշխատություններից է։ Թուկիդիդեսի «Պելոպոնեսյան պատերազմի պատմությունը» գիրքը մեծապես տպավորել է հետագա շրջանի գրողներին ու պատմաբաններին, ներառյալ՝ «Գործք առաքելոց» գրքի հեղինակին և բյուզանդական շրջանի պատմաբան Պրոկոպիոս Կեսարացուն[50]։

Հին Հունաստանի երրորդ պատմաբանը՝ Քսենոփոն Աթենացին, սկսեց իր «Պատմություն Հունաց» աշխատությունն այնտեղ, որտեղ Թուկիդիդեսն ավարտեց իր աշխատությունը մեր թվարկությունից առաջ 411 թվականին և շարունակեց իր պատմությունը մինչև մեր թվարկությունից առաջ 362 թվականը[51]։ Քսենոփոնի ամենահայտնի աշխատությունն իր «Անաբասիս» գիրքն է, որը մանրամասն, անմիջական նկարագրությունն է նրա՝ հունական վարձկան բանակի մասնակցության, որի ընթացքում փորձել են օգնել Պարսկաստանի Կյուրոսին գահընկեց անել իր եղբորը։ Պարսկական պատմությանն առնչվող մեկ այլ հայտնի աշխատություն է նրա «Կյուրոպեդիա»-ն։ Քսենոփոնը գրել է նաև 3 աշխատություն՝ որպես ներբող փիլիսոփա Սոկրատեսի․ «Սոկրատեսի ներողությունը երդվյալ ատենակալներին», «Սիմպոզիում» և «Հուշեր Սոկրատեսի մասին»։ Չնայած և՛ Քսենոփոնը, և՛ Պլատոնը ճանաչում էին Սոկրատեսին, նրանց պատմությունները շատ տարբեր են։ Շատ համեմատություններ են տարվել ռազմական պատմաբանի և բանաստեղծ-փիլիսոփայի պատումների միջև[52]։

Փիլիսոփայություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շատ նշանավոր ու ազդեցիկ փիլիսոփաներ են ապրել մեր թվարկությունից առաջ 5-4-րդ դարերում։ Հույն ամենավաղ փիլիսոփաների շարքում են այսպես կոչված երեք «միլեզյան փիլիսոփաները»՝ Թալես Միլեթացի, Անաքսիմանդրոս և Անաքսիմենես[53]։ Այնուամենայնիվ, այս փիլիսոփաների աշխատություններից միայն Անաքսիմանդրոսից է մեկ հատված պահպանվել՝ շնորհիվ Սիմպլիկիոս Սիլիցիացու[Notes 2][54]։

Հստակ շատ քիչ բան է հայտնի փիլիսոփա Պյութագորասի կյանքի մասին, և նրա ոչ մի աշխատություն չի պահպանվել մինչև մեր օրեր[55], բայց նրա աշակերտ Էմպեդոկլեսի բանաստեղծական գրվածքների տպավորիչ ժողովածուն պահպանվել է՝ Էմպեդոկլեսին դարձնելով նախասոկրատյան ամենահայտնի փիլիսոփաներից մեկը[56]։ Փիլիսոփաներ Հերակլիտոս Եփեսացու[57] և Դեմոկրիտես Աբդերացու աշխատությունների մեծ քանակությամբ հատվածներ նույնպես պահպանվել են[58]։

Դասական բոլոր փիլիսոփաներից, այնուամենայնիվ, ամենանշանավորներն ու ազդեցիկները համարվում են Սոկրատեսը, Պլատոնը և Արիստոտելը։ Սոկրատեսն անձամբ գրքեր չի գրել, և ժամանակակից գիտնականները վիճարկում են այն հարցը, թե արդյոք նրա մասին Պլատոնի պատումը ճշգրիտ է, թե ոչ։ Որոշ գիտնականներ վիճարկում են, որ նրա գաղափարներից շատերը կամ դրանց առնվազն մոտավոր թիվն արտահայտվում է Պլատոնի վաղ սոկրատյան երկխոսություններում[59]։ Միևնույն ժամանակ, այլ գիտնականներ պնդում են, որ Սոկրատեսի մասին Պլատոնի պատումը պարզապես մտացածին նկարագրություն է, որը միտված է պարզաբանելու Պլատոնի անձնական կարծիքը, ով շատ քիչ կապ ուներ նույն անունը կրող պատմական կերպարի հետ[60]։ Վիճաբանությունն այն հարցի շուրջ, թե արդյոք Սոկրատեսի մասին Պլատոնի պատումը ներկայացնում է Սոկրատեսի իրական գաղափարները, հայտնի է որպես Սոկրատյան խնդիր[61][62]։

«Սոկրատեսի մահը»․ նկարը Ժակ-Լուի Դավիդի (1787)

Պլատոնն իր գաղափարներն արտահայտել է երկխոսությունների միջոցով, այսինքն՝ գրվածքները, ենթադրաբար, նկարագրում են տարբեր անձանց միջև եղած զրույցներ։ Դրանցից ամենահայտնիները ներառում են «Սոկրատեսի ներողությունը», դատավարության ժամանակ Սոկրատեսի ելույթի ենթադրյալ արձանագրությունը[63], «Ֆեդոն»՝ մահապատժից առաջ Սոկրատեսի և իր աշակերտների վերջին զրույցի նկարագրությունը[64], «Սիմպոզիում» սիրո բնույթի շուրջ երկխոսությունը[65], և «Պետությունը», որը համարվում է Պլատոնի ամենանշանակալից աշխատությունը[66][67], իդեալական կառավարությունը նկարագրող երկար երկխոսություն է[68]։

Արիստոտելը համարվում է բոլոր ժամանակների ամենանշանավոր և ամենաազդեցիկ փիլիսոփա մտածողներից մեկը[69]։ Նրա «Մետաֆիզիկա» աշխատության առաջին նախադասությունն է․ «Էությամբ բոլոր մարդիկ էլ ցանկանում են իմանալ»։ Արդյունքում նրան կոչել են «Իմացողների հայր»։ Միջնադարի նրա աշակերտ Թովմա Աքվինացին նրան դիմում էր պարզապես որպես «Փիլիսոփա»։ Արիստոտելն աշակերտ էր Պլատոնի ակադեմիայում և իր ուսուցչի նման նա գրում էր երկխոսություններ կամ զրույցներ։ Սակայն դրանցից ոչ մեկն այսօր չի պահպանվել։ Աշխատությունների հիմնական մասը, որ հասել է մինչև մեր օրեր, հավանաբար ներկայացնում է այն դասախոսությունները, որ նա կարդում էր Աթենքի իր սեփական դպրոցում՝ Լիցեյում[70]։ Նույնիսկ այս գրքերից նրա հետաքրքրությունների հսկայական շարքն ակնհայտ է դառնում․ նա ուսումնասիրել է բազմաթիվ հարցեր, բացի նրանցից, որոնք այսօր համարվում են փիլիսոփայական․ պահպանված տրակտատներն առնչվում են տրամաբանությանը, ֆիզիկական և կենսաբանական գիտություններին, բարոյագիտությանը և սահմանադրական կառավարությանը։ Արիստոտելի ամենանշանակալից գործերի շարքում են «Քաղաքականություն»-ը, «Նիկոմաքյան բարոյագիտություն»-ը, «Պոետիկա»-ն, «Հոգու մասին»-ը և «Հռետորիկա»-ն[71]։

Հելլենականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հավելյալ տեղեկություն՝ Հելլենականություն և Հելլենիստական մշակույթ
19-րդ դարի Ալեքսանդրիայի հին գրադարանի երևակայական փորագրանկար

Մինչև մեր թվարկությունից առաջ 338 թվականը հունական բոլոր քաղաք-պետությունները, բացի Սպարտայից, վերամիավորվել են Փիլիպոս Երկրորդ Մակեդոնացու օրոք[72]։ Փիլիպոսի որդին՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացին, մեծապես ընդարձակել է իր հոր նվաճած տարածքները։ Աթենքը կորցրել է իր աչքի ընկնող կարգավիճակը որպես հունական մշակույթի առաջնորդ՝ ժամանակավորապես իր տեղը զիջելով Եգիպտոսի Ալեքսանդրիա քաղաքին[73]։

Մեր թվարկությունից առաջ 3-րդ դարից սկսած Եգիպտոսի հյուսիսում գտնվող Ալեքսանդրիա քաղաքը դարձել է հունական մշակույթի աչքի ընկնող կենտրոնը։ Այն շուտով նաև գրավել է հրեա ժողովրդի մեծամասնությանը՝ դառնալով հին աշխարհի հրեական գիտական մտքի ամենամեծ կենտրոնը։ Սեպտուագինտան՝ եբրայերեն Աստվածաշնչի հունական թարգմանությունը, ըստ ամենայնի, սկիզբ է առել Ալեքսանդրիայում։ Փիլոն Ալեքսանդրացին՝ Հելլենականության ժամանակաշրջանի հրեա փիլիսոփա, հաստատվում է Ալեքսանդրիայում մեր թվարկություն անցման ժամանակ։ Բացի այդ, այն ավելի ուշ դարձել է քրիստոնեական մտածողության զարգացման համար կիզակետ։ Մուսեյոնը կամ մուսաների սրբավայրը, որում եղել է նաև գրադարան ու դպրոց, հիմնադրել է Պտղոմեոս Առաջինը։ Ի սկզբանե հաստատությունը նախատեսված էր որպես միջազգային մեծ դպրոց ու գրադարան[74]։ Գրադարանն ի սկզբանե պարունակում էր ավելի քան կես միլիոն հատոր, որոնք մեծ մասամբ հունարեն էին։ Այն նախատեսված էր ծառայելու որպես շտեմարան հունական դասական գրականության ցանկացած աշխատության համար, որ հնարավոր էր գտնել[75]։

Պոեզիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ջոն Ուիլյամ Ուոթերհաուսի նկարը, որը պատկերում է Ապոլլոնիոս Հռոդոսացու «Արգոնավտիկա» պոեմից մի դրվագ

Հովվերգական պոեզիայի ժանրն առաջին անգամ զարգացրել է Թեոկրիտոսը[76]։ Ավելի ուշ հռոմեացի Վերգիլիոսն այս ժանրում գրել է իր «Էկլոգներ» աշխատությունը[77]։ Կալիմաքոսը՝ Ալեքսանդրիայի գրադարանը գլխավորող գիտնականը, գրել է «Աեթիա»-ն («Պատճառներ»)[78] ծավալուն պոեմը՝ գրված 4 հատորով, որ նկարագրում է ոչ շատ հայտնի ավանդույթները, փառատոները և անունները[78], որը նա հավանաբար գրել է մի քանի փուլով մեր թվարկությունից առաջ 3-րդ դարում[78]։ Միջնադարում «Աեթիա» պոեմն անհայտացել է[78], բայց 20-րդ դարի ընթացքում դրա մեծ մասը վերականգնվել է շնորհիվ հին պապիրուսի նոր հայտնագործությունների[78]։ Գիտնականները սկզբում այն որակել են «միջակ» գործ, որը հոյակապ գիտելիք է տալիս, բայց չի ներառում իրական արվեստի տարրեր[78]։ Այդ հարյուրամյակի ընթացքում դրա գիտական գնահատականը մեծապես բարելավվել է, և հիմա շատ գիտնականներ այն դիտարկում են ավելի դրական լույսի ներքո[78]։ Կալիմաքոսը նաև գրել է կարճ բանաստեղծություններ հատուկ դեպքերի համար և առնվազն մեկ էպոս՝ «Իբիս»-ը, որը թիրախավորում էր իր նախկին աշակերտ Ապոլլոնիոսին[79]։ Նա նաև գրել է արձակ տրակտատ «Փինիքս» վերնագրով, որում նա կազմել է Ալեքսանդրիայի գրադարանում կատարած բոլոր հիմնական աշխատությունների ցանկը[80]։

Ալեքսանդրիայի պոետ Ապոլլոնիոս Հռոդոսացին մեծապես հայտնի է իր «Արգոնավտիկա» էպիկական պոեմով, որը պատմում է Յասոնի և իր նավընկերների՝ արգոնավորդների արկածների մասին, Կողքիս երկրում ոսկե գեղմը վերադարձնելու որոնումների ժամանակ[81]։ Պոետ Արատոսը հեկզամետրով է գրել «Երևույթ» պոեմը, որը Եվդոքս Կնիդոսցու՝ մեր թվարկությունից առաջ 4-րդ դարում աստղերի վերաբերյալ գրած տրակտատի բանաստեղծական մեկնաբանությունն է[82]։

Դրամա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հանրապետական կամ վաղ կայսերական ցայտաքանդակ, որը պատկերում է Մենանդրոսին՝ նոր կատակերգության դիմակները ձեռքում պահած (մ․թ․ա․ 1-ին դար - մ․թ․ վաղ 1-ին դար), Փրինսթոն համալսարանի արվեստի թանգարան

Հելլենականության ժամանակաշրջանում դասական ժամանակաշրջանի հին կատակերգությանը փոխարինելու եկավ նոր կատակերգությունը։ Նոր կատակերգության ամենանշանավոր գրողն աթենացի դրամատուրգ Մենանդրոսն էր։ Մենանդրոսի ոչ մի պիես մինչև մեր օրեր չի պահպանվել իր ամբողջական վիճակով, բացի «Դյուրագրգիռ մարդը» պիեսից, որը պահպանվել է մինչև մեր օրեր գրեթե ամբողջական վիճակով։ «Աղջիկը Սամոսից» վերնագրով մեկ այլ պիեսի շատ հատվածներ և ևս 5 պիեսից ծավալուն մասեր նույնպես պահպանվել են[83]։

Պատմագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատմաբան Տիմեուսը ծնվել է Սիցիլիայում, սակայն իր կյանքի մեծ մասն անցկացրել է Աթենքում[84]։ Նրա «Պատմությունը» թեև չի պահպանվել, բայց նշանակալից դեր ունի Պոլիբիոսի վրա ունեցած իր ազդեցության շնորհիվ։ 38 գրքերում այն ներկայացնում է Սիցիլիայի և Իտալիայի պատմությունը մինչև մեր թվարկությունից առաջ 264 թվականը, որտեղից էլ Պոլիբիոսը սկսել է իր աշխատությունը։ Տիմեուսը նաև գրել է «Օլիմպիոնիկայը», որն Օլիմպիական խաղերը ժամանակագրական հաջորդականությամբ ներկայացնող արժեքավոր աշխատություն է[85]։

Հնագույն կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնագույն կենսագրությունը, որը շատ տարբեր էր ժամանակակից կենսագրությունից, հունական (և հռոմեական) գրականության ժանր է, որ միտված էր նկարագրելու նպատակները, ձեռքբերումները, ձախողումները, հնագույն պատմական անձանց կերպարը, և արդյոք նրանց պետք է ընդօրինակել, թե՝ ո՛չ։ Հնագույն կենսագրության հեղինակները, ինչպիսիք են Նեպոսի աշխատությունները և Պլուտարքոսի «Համեմատական կենսագրություններ»-ը, ընդօրինակել են Հին Հունաստանի ժամանակակից պատմագրությունների նույն աղբյուրների և տեխնիկաների մեծ մասը, հատկապես ներառյալ՝ Հերոդոտոսի և Թուկիդիդեսի աշխատությունները։ Հնագույն կենսագրության տարբեր ձևեր են եղել, ներառյալ փիլիսոփայական կենսագրությունները, որոնք ընդգծում էին իրենց անձի բարոյական կերպարը (օրինակ՝ Դիոգենես Լայերտացու «Նշանավոր փիլիսոփաների կյանքը, ուսմունքն ու հայացքները»), գրական կենսագրություններ, որոնք քննարկում էին հռետորների և բանաստեղծների կյանքի մանրամասները (օրինակ՝ Ֆիլոստրատոսի «Սոփեստների կյանքը»), դպրոցական կամ վկայակոչող կենսագրությունները, որոնք ներկայացնում էին ինչ-որ մեկի ուրվագիծը, ներառյալ նրանց ծագումը, գլխավոր իրադարձություններն ու ձեռքբերումները, մահը, ինքնակենսագրությունները, մեկնաբանություններն ու հուշերը, որտեղ անձը ներկայացնում է իր սեփական կյանքը, և պատմական/քաղաքական կենսագրությունը, որը կենտրոնացած էր այն մարդկանց կյանքի վրա, որոնք ակտիվ էին զինվորական ծառայության մեջ, ինչպես նաև այլ բնագավառներում[86]։

Գիտություն և մաթեմատիկա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1906 թվականին Արքիմեդեսի պալիմպսեստը բացահայտել է Արքիմեդեսի այն աշխատությունները, որոնք նախկինում կորած էին համարվում

Ալեքսանդրիացի Էրատոսթենեսը (մ․թ․ա․ 276 –  մ․թ․ա․ 195/194) գրում էր աստղագիտության և աշխարհագրության վերաբերյալ, բայց նրա աշխատությունը գլխավորապես հայտնի է ավելի ուշ գրված համառոտ շարադրանքներից։ Նա համարվում է առաջին մարդը, որ չափել է Երկրի շրջագիծը։ Մաթեմատիկոսներ Էվկլիդեսի և Արքիմեդեսի գրվածքների մեծ մասը պահպանվել է։ Էվկլիդեսը հայտնի է իր «Սկզբունքներ» աշխատությամբ, որի մեծ մասը վերցված է իր նախահայր Եվդոքս Կնիդոսցուց։ «Սկզբունքները» երկրաչափության վերաբերյալ տրակտատ է, և այն շարունակական ազդեցություն է ունեցել մաթեմատիկայի բնագավառում։ Արքիմեդեսի մի քանի տրակտատներ հասել են մինչև մեր օրեր։ Դրանց թվում են «Շրջանի չափումը», որում նա հաշվարկում է «պի» թվի արժեքը, «Մեխանիկական թեորեմների մեթոդը», որն իր աշխատանքի մասին է մեխանիկայի ոլորտում, «Ավազի հաշվիչ» և «Լողացող մարմինների վրա» աշխատությունները։ Նրա աշխատությունների ձեռագիրը ներկայումս ուսումնասիրվում է[87]։

Արձակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հելլենականության ժամանակաշրջանից արձակ գրականության շատ քիչ հատվածներ են պահպանվել։ Արիստիդեսի «Միլեզիակա»-ն հավանաբար գրվել է մեր թվարկությունից առաջ 2-րդ դարի ընթացքում։ «Միլեզիակա»-ն ինքնին իր ամբողջական տարբերակով չի պահպանվել մինչև մեր օրեր, բայց դրա տարբեր մեջբերումներ պահպանվել են։ Գիրքն ստեղծեց այսպես կոչված «միլեզյան պատմություններ»-ի ամբողջովին նոր ժանր, և ավելի ուշ շրջանի հռոմեացի գրող Ապուլեոսի «Ոսկե ավանակը» դրա վառ օրինակ է[88][89]։

Հին հունական վեպեր Չերիթոնի «Խերեսը և Կալիրոյը»[90] ու «Մետիոքոսը և Պարթենոպեն»[91][92] հավանաբար գրվել են մեր թվարկությունից առաջ 1-ին դարի վերջում կամ մեր թվարկության վաղ 1-ին դարում, Հելլենականության ժամանակաշրջանի վերջին փուլի ընթացքում։ Լոլիանոսի «Փյունիկյան պատմություն» աշխատության որոշ հատվածների հայտնաբերումը ապացուցում է հին հունական խաբեբայապատում ժանրի գոյությունը[93]։

Հռոմեական դարաշրջան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հավելյալ տեղեկություն՝ Հռոմեական կայսրություն
Միկոնոս սկահակը՝ տրոյական ձիու առասպելի պահպանված ամենավաղ պատկերումը. առասպել, որը խորությամբ նկարագրված է Քվինտոս Զմյուռնիացու «Փոստհոմերիկա» աշխատության մեջ

Մինչ քաղաք-պետությունից կայսրության անցումը մեծ ազդեցություն էր ունենում փիլիսոփայության վրա՝ քաղաքական տեսության շեշտը դնելով անձնական էթիկայի վրա, հունական տառերը շարունակում էին ծաղկում ապրել և՛ Դիադոքոսների (հատկապես Պտղոմեոսի), և՛ հռոմեական իշխանության ժամանակ։ Գրական և ճարտասանական հակում ունեցող հռոմեացիները հետևում էին հույների օրինակին, և հունական գրականության բոլոր տեսակները շարունակում էին ընթերցվել ու վերարտադրվել և՛ հունարենի լեզվակիրների, և՛ ավելի ուշ նաև հռոմեացի հեղինակների կողմից։ Այս ժամանակաշրջանը հատկանշական է գրական քննադատության՝ որպես ժանրի տարածմամբ, և հատկապես վերջինիս օրինակ են ծառայել Դեմետրիուսը, Սյուդո-Լոնգինուսը և Դիոնիսիոս Հալիկառնասցին։ Նոր կտակարանը, որը գրվել է տարբեր հեղինակների կողմից ընդհանուր հունարենի տարբեր տեսակներով, նույնպես ծագել է այս ժամանակաշրջանում[8][94], կարևորագույն աշխատություններից էին ավետարանները և «Սուրբ Պողոսի նամակները»[8][95]։

Պոեզիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պոետ Քվինտոս Զմյուռնիացին, ով հավանաբար ապրել է մեր թվարկության 4-րդ դարի վերջում[96][97], գրել է «Փոստհոմերիկա» (Հոմերոսից հետո) էպիկական պոեմը, որը պատմում է Տրոյայի անկման մասին՝ սկսելով այնտեղից, որտեղ ավարտվել էր «Իլիականը»[98]։ Մոտավորապես նույն ժամանակ և նման հոմերոսյան ոճով մի անհայտ պոետ գրել է «Բլեմիոմախիա»՝ հռոմեացիների և բլեմիաների միջև հակամարտության մասին հատվածական էպոսը[99]։

Միկոնոս սկահակը՝ տրոյական ձիու առասպելի պահպանված ամենավաղ պատկերումը. առասպել, որը խորությամբ նկարագրված է Քվինտոս Զմյուռնիացու «Փոստհոմերիկա» աշխատության մեջ

Պոետ Նոննուս Պանոպոլսեցին գրել է «Դիոնիսիակա» (Դիոնիսիոսի գործք) աշխատությունը, որը համարվում է անտիկ ժամանակաշրջանից պահպանված ամենաերկար էպիկական պոեմը։ Նա նաև բանաստեղծական վերափոխման է ենթարկել «Ավետարան ըստ Հովհաննեսի» գիրքը[100][101]։ Նոննուսը հավանաբար ապրել է մեր թվարկության 4-րդ դարի վերջին կամ մեր թվարկության 5-րդ դարի սկզբին[102][103]։

Պատմագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հնագույն ամենահայտնի հույն պատմաբաններից մեկի՝ Պլուտարքոսի կիսանդրին, իր հայրենիք Քերոնեայից

Պատմաբան Պոլիբիոսը ծնվել է մեր թվարկությունից առաջ մոտավորապես 200 թվականին։ 168 թվականին նրան որպես գերի բերել են Հռոմ։ Հռոմում նա դարձավ գեներալ Սկիպիոն Էմիլիանոսի ընկերը։ Նա հավանաբար ուղեկցել է գեներալին դեպի Իսպանիա և Հյուսիսային Աֆրիկա Կարթագենի դեմ պատերազմների ընթացքում։ 146 թվականին Կարթագենի ոչնչացման ժամանակ նա Սկիպիոնի հետ էր[104]։

Դիոդորոս Սիկիլիացին հույն պատմաբան էր, ով ապրել է մեր թվարկությունից առաջ 1-ին դարում, մոտավորապես Հուլիոս Կեսարի և Օգոստոսի ժամանակաշրջանում։ Նա գրել է համընդհանուր պատմություն «Պատմական գրադարան» աշխատությունը, որը բաղկացած է 40 գրքից։ Դրանցից առաջին 5-ը և 11-20-րդ գրքերն են պահպանվել։ Առաջին երկու մասերն ընդգրկում են Հելլենիստական վաղ դարաշրջանի պատմական անցքերը։ Երրորդ մասում պատմությունը տանում է դեպի Կեսարի վարած պատերազմների սկիզբը Գալլիայում (այժմ՝ Ֆրանսիա)[105]։ Դիոնիսիոս Հալիկառնասցին ապրել է մեր թվարկությունից առաջ 1-ին դարի վերջերին։ Նրա՝ Հռոմի մասին պատմությունն իր արմատներից մինչև Պունիկյան առաջին պատերազմ (մեր թվարկությունից առաջ 264-241թթ․), գրված է հռոմեացիների տեսանկյունից, բայց այն մանրազնին ուսումնասիրվել է։ Նա նաև գրել է մի շարք այլ տրակտատներ, ներառյալ՝ «Ընդօրինակման մասին», «Մեկնաբանություններ հին ճարտասանների մասին» և «Բառերի զուգակցման մասին»[106]։

Պատմաբաններ Ապպիանոս Ալեքսանդրացին և Արիանոսն ապրել են մեր թվարկության 2-րդ դարում[107][108]։ Ապպիանոսը գրել է Հռոմի և վերջինիս նվաճումների մասին, մինչդեռ Արիանոսը հայտնի է Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքների մասին իր աշխատությամբ։ Արիանոսը ծառայել է հռոմեական բանակում։ Ուստի նրա գիրքը կենտրոնացած է հիմնականում Ալեքսանդրի ռազմական կյանքի վրա։ Արիանոսը նաև գրել է փիլիսոփայական տրակտատ՝ «Դիաթրիբայը»՝ իր ուսուցիչ Էպիկտետոսի ուսմունքների հիման վրա։

Ուշ շրջանի հույն պատմաբաններից ժամանակակից ընթերցողներին ամենահայտնին Պլուտարքոսն է, որը մահացել է մեր թվարկության մոտ 119 թվականին։ Նրա «Համեմատական կենսագրություններ» աշխատությունը՝ հույն ու հռոմեացի մեծագույն առաջնորդների մասին, կարդացել է յուրաքանչյուր սերունդ դրա առաջին իսկ հրատարակումից ի վեր։ Նրա մյուս պահպանված աշխատությունը՝ «Բարոյականք»-ն ակնարկների հավաքածու է էթիկական, կրոնական, քաղաքական, ֆիզիկական և գրական թեմաների մասին[109][110]։

Հետագա ժամանակներում, այսպես կոչված «սովորական գրքերը», որոնք սովորաբար նկարագրում էին պատմական անեկդոտներ, միանգամայն հայտնի են դարձել։ Այս հայտնի ժանրի պահպանված օրինակներից են Ավլուս Գելլիուսի՝ «Ատտիկյան գիշերներ»[111], Աթենեոս Նավկրատոսցու՝ «Սոփեստների խնջույքը»[112] և Կլավդիոս Էլիանոսի՝ «Կենդանիների բնույթը» ու «Տարբեր պատմություններ» աշխատությունները[113]։

Գիտություն և մաթեմատիկա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հավելյալ տեղեկություն՝ Մաթեմատիկան Հին Հունաստանում և Աստղագիտությունը հին Հունաստանում

Ֆիզիկոս Գալենն ապրել է մեր թվարկության 2-րդ դարում։ Նա անատոմիայի ուշիմ ուսանող էր, և նրա աշխատությունները նշանակալից էին բժշկության մեջ հաջորդ 1400 տարիների ընթացքում։ Ստրաբոնը, ով մահացել է մեր թվարկության մոտ 23 թվականին, աշխարհագրագետ ու պատմաբան էր։ Նրա՝ 47 հատորից բաղկացած «Պատմական հիշատակարաններ» աշխատությունը գրեթե ամբողջությամբ անհայտացել է։ Նրա «Աշխարհագրություն» երկը մնում է գոյություն ունեցող միակ հնագույն գիրքը, որն ընդգրկում է այն մարդկանց և երկրների ամբողջ շարքը, որոնք հայտնի են եղել հույներին և հռոմեացիներին Օկտավիանոս կայսեր օրոք[114]։ Պավսանիասը, ով ապրել է մեր թվարկության 2-րդ դարում, նույնպես աշխարհագրագետ էր[115]։ Նրա՝ «Հունաստանի նկարագրությունը» աշխատությունը ճամփորդական ուղեցույց է, որը նկարագրում է Հունաստանի աշխարհագրությունն ու առասպելական պատմությունը 2-րդ դարի ընթացքում։ Գիրքը ներկայացված է Հունաստանում շրջագայության ձևով՝ սկսվելով Աթենքից և ավարտվելով Նաֆպակտոսով[116]։

Պավսանիասի ձեռագիր նկարագրությունը Հունաստանի մասին Լորենթիանական գրադարանում (1485)

Հռոմեական ժամանակաշրջանի հետագա սերունդների վրա ամենամեծ ազդեցությունն ունեցած գիտնականը, անկասկած, համարվում է աստղագետ Պտղոմեոսը։ Նա ապրել է մեր թվարկության 2-րդ դարում[117], թեև նրա կյանքի մասին շատ քիչ բան է հայտնի։ Նրա գլուխգործոցը, որն ի սկզբանե վերնագրված է եղել «Մաթեմատիկական հավաքածու», ներկայումս հայտնի է «Ալմագեստ» վերնագրով, քանի որ այն արաբ աստղագետների կողմից թարգմանվել է այդ վերնագրով[118]։ Պտղոմեոսն էր, որ մանրամասն նկարագրություն է տվել երկրակենտրոն համակարգի մասին[119], և այս տեսակետը գերակշռել է աստղագիտական մտածողության մեջ ավելի քան 1300 տարի[120]։ Տիեզերքի մասին Պտղոմեոսի տեսակետը շարունակվել է մինչև Կոպեռնիկոսը, Գալիլեոն, Կեպլերը, և վաղ ժամանակի այլ աստղագետներ փոխարինել են այն արևակենտրոն համակարգի տեսությամբ[121]։

Փիլիսոփայություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հռոմեական ժամանակաշրջանի ակնառու փիլիսոփա Պլոտինոսի գլուխը

Էպիկտետոսը (մեր թվարկության 55-135թթ․) զուգորդվում էր ստոիկների բարոյական փիլիսոփայության հետ։ Նրա աշակերտ Արիանոսը հավաքագրել է նրա ուսմունքները դասախոսություններում և «Էնչիրիդիոնում» (ուսումնասիրությունների ձեռնարկ)[122]։

Դիոգենես Լայերտացին, ով ապրել է մեր թվարկության 3-րդ դարում, գրել է «Նշանավոր փիլիսոփաների կյանքը, ուսմունքն ու հայացքները» աշխատությունը, որը երբևէ ապրած գրեթե բոլոր հույն փիլիսոփաների կենսագրությունների բազմահատոր հավաքածու է։ Ցավոք սրտի, Դիոգենես Լայերտացին հաճախ չի մեջբերում իր աղբյուրները, և ժամանակակից շատ պատմաբանների նրա վկայությունը վստահություն չի ներշնչում[123]։ Այնուամենայնիվ, չնայած դրան, նա մնում է վաղ շրջանի հույն շատ փիլիսոփաների կյանքերի մասին վկայող միակ հասանելի աղբյուրը[124]։ Նրա գիրքն ունի որոշակի արժեքներ։ Այն ներառում է օգտակար տեղեկությունների հսկայական շարք, որն այլ կերպ պահպանված չէր լինի։ Օրինակ, Էպիկուրոսի մասին նրա գրած կենսագրությունը շատ արժեքավոր է և պարունակում է երեք երկար նամակներ, որոնք վերագրված են հենց Էպիկուրոսին, և դրանցից առնվազն երկուսը համարվում են հավաստի[125]։

Նրա ժամանակաշրջանի մեկ այլ նշանավոր փիլիսոփա է Պլոտինոսը։ Նա փոխակերպել է Պլատոնի փիլիսոփայությունը դպրոցի և այն անվանել Նեոպլատոնականություն[126]։ Նրա «Էննեադներ» աշխատությունը մասշտաբային ազդեցություն է ունեցել եվրոպական մտքի վրա առնվազն մինչև 17-րդ դարը[127]։ Նրա փիլիսոփայությունը հիմնականում խարսխված էր բանականություն (nous), հոգեբանություն (psyche) և «հենոլոգիա» (One) հասկացույթների վրա[128]։

Քրիստոնեության վերելքից հետո շատ ակնառու փիլիսոփաներ քրիստոնյաներ էին։ Երկրորդ դարի քրիստոնեության ջատագով Հուստինոս փիլիսոփան, ով գրում էր բացառապես հունարենով, մեծապես օգտվում էր հույն փիլիսոփայության գաղափարներից, հատկապես Պլատոնականությունից[129]։ Որոգինեսը՝ քրիստոնեական աստվածաբանության հիմնադիրը[130], նույնպես մեծապես օգուտ էր քաղում հույն փիլիսոփայության գաղափարներից[131] և նույնիսկ կարողացել է իր՝ դեմ կարծիքն առաջ տանել հեթանոս փիլիսոփա Սելսուսի ներում հայցող «Կոնտրա սելսում» տրակտատի վերաբերյալ[132]։

Արձակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շվեյցարա-ֆրանսիացի նկարիչ Մարկ Գաբրիել Չարլզ Գլեյրի 19-րդ դարի նկարը, որը պատկերում է «Դափնիս և Քլոե» վեպից մի դրվագ

Հունական արձակի պահպանված աշխատությունների մեծամասնությունը գրվել է Հռոմեական ժամանակաշրջանում։ Աքիլլես Տատիոսի՝ «Լյուսիպ և Կլիտոփոն»[133][134] և Լոնգոսի՝ «Դափնիս և Քլոե»[135] հին հունական վեպերը հավանաբար գրվել են մեր թվարկության 2-րդ դարի սկզբում։ «Դափնիս և Քլոե»-ն՝ հին հունական պահպանված 5 սիրավեպերից ամենահայտնին, երկու երիտասարդ սիրահարների հուզիչ պատմությունն է, որոնք մեծացել են իդեալականացված հովվական միջավայրում՝ հունական Լեսբոս կղզում[136]։ Անտոնիոս Դիոգենեսի՝ «Հրաշքները Տուլից այն կողմ» աշխատությունը գուցե նույնպես գրվել է մեր թվարկության երկրորդ դարի սկզբին, չնայած գիտնականները հաստատ չգիտեն վերջինիս հստակ տարեթիվը։ «Հրաշքները Տուլից այն կողմ» աշխատությունն ամբողջությամբ չի պահպանվել, բայց դրա ծավալուն շարադրանքը, որ գրել է Փոտ պատրիարքը, պահպանվել է[137]։ Քսենոփոն Եփեսոսի «Եփեսիան պատմությունը» հավանաբար գրվել է մեր թվարկության 2-րդ դարի վերջին[135]։

Ուիլյամ Սթրենգի նկարազարդումը՝ արված 1894 թվականին, որը պատկերում է մարտի տեսարան Լուկիանոսի՝ «Իրական պատմություն» վեպի առաջին գրքից

Երգիծաբան Լուկիանոսն ապրել է մեր թվարկության 2-րդ դարի վերջին։ Լուկիանոսի աշխատությունները մեծ հայտնիություն են վայելել հին ժամանակներում։ Ավելի քան 80 տարբեր գրվածքներ, որոնք վերագրված են Լուկիանոսին, պահպանվել են մինչև մեր օրեր[138]։ Լուկիանոսի գրեթե բոլոր աշխատությունները գրված են հին հունարենի արմատացած ատտիկյան բարբառով, որն այդ ժամանակ գերակշռում էր բարեկիրթ մարդկանց շրջանում։ Նրա՝ «Սիրիական աստվածուհի» գիրքն, այնուամենայնիվ, գրված է կեղծ իոնական բարբառով՝ դիտմամբ ընդօրինակելով Հերոդոտոսի բարբառն ու ոճը[139][140]։ Լուկիանոսի ամենահայտնի աշխատությունն «Իրական պատմություն» վեպն է, որը որոշ գիտնականներ նկարագրել են որպես գիտաֆանտաստիկ գրականության ամենավաղ պահպանված աշխատությունը[141][142]։ Նրա՝ «Ստերի սիրահարը» երկխոսությունը պարունակում է ավելի վաղ հայտնի ուրվականների պատմություններից մի քանիսը[143] ինչպես նաև «Վհուկի աշակերտը» աշխատության հայտնի ամենավաղ տարբերակը[144]։ Նրա՝ «Պերեգրինոսի մահը» գրվածքը քրիստոնյաների դեմ անգութ երգիծանք է, որը պարունակում է վաղ քրիստոնեության հեթանոսական ամենավաղ գնահատանքներից մեկը[145]։

Հելիոդորոսի «Էթիոպիկա»-ն հավանաբար գրվել է մեր թվարկության 3-րդ դարում[146]։ Այն պատմում է եթովպացի երիտասարդ արքայադստեր պատմությունը, որի անունը Քարիքլեա էր։ Նա օտարանում է իր ընտանիքից և շատ դժբախտություններ է կրում ծանոթ աշխարհում[147]։ Հին հունական բոլոր վեպերից խոշորամասշտաբ հռչակ վայելել է «Ալեքսանդրի վեպը»՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացու սխրանքների հորինված նկարագրությունը, որ գրվել է մեր թվարկության 3-րդ դարում։ Այս վեպի 8 տարբերակներ են պահպանվել 24 տարբեր լեզուներով՝ վկայելով, որ Միջնադարում վեպը գրեթե այնքան հայտնի էր, որքան Աստվածաշունչը[148]։ «Ալեքսանդրի վեպ»-ի տարբերակներն այնքան մեծահամբավ էին 14-րդ դարում, որ Ջեֆրի Չոսերը գրել է «...յուրաքանչյուր զգայական հոգի/ Լսել է մի բան նրա (Ալեքսանդրի) ճակատագրից»[148]:653–654

Ժառանգություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հերոն սգում է մահացած Լանդրոսին Գիլիս Բեքերիլի կողմից ( 1640s)։

Հին հունական գրականությունը հսկայական ազդեցություն է ունեցել ամբողջ արևմտյան գրականության վրա[149]։ Հին հռոմեացի հեղինակները որդեգրել են տարբեր ոճեր և մոտիվներ հին հունական գրականությունից։ Ավելի ուշ այս գաղափարներն, իրենց հերթին, որդեգրել են արևմտաեվրոպական այլ գրողներ ու գրաքննադատներ[149]։ Հին հունական գրականությունը հատկապես ազդել է հետագա հունական գրականության վրա։ Օրինակ, հունական վեպերն իրենց ներգործությունն են ունեցել ավելի ուշ գրված Մուսաեուս Գրամատիկոսի՝ «Հերո և Լեանդեր» աշխատության վրա[150]։ Հին հռոմեացի հեղինակները քաջատեղյակ էին հին հունական գրական ժառանգությանը, և շատերը դիտավորյալ ընդօրինակել են հույն դասականների ոճն ու կառուցվածքն իրենց իսկ աշխատություններում։ Օրինակ, հռոմեացի բանաստեղծ Վերգիլիոսը կերտել է իր «Էնեական» էպոսը՝ հիմնվելով «Իլիական»-ի և «Ոդիսական»-ի վրա[151]։

Միջնադարում հին հունական գրականությունը մեծապես մոռացության է մատնվել Արևմտյան Եվրոպայում։ Միջնադարյան գրող Ռոջեր Բեկոնը գրել է, որ «չկա չորս մարդ լատինական քրիստոնեական աշխարհում, որ ծանոթ լինի հունարեն, եբրայերեն և արաբերեն քերականությանը»[152]։ Վերածննդի դարաշրջանում է, որ հունարեն գիրը վերականգնեց իր արդիականությունն արևմտաեվրոպական գիտնականների շրջանում[153]։ Վերածննդի ընթացքում հույներին առաջին անգամ սկսեցին ուսուցանել արևմտաեվրոպական քոլեջներում և համալսարաններում, ինչի արդյունքում արևմտաեվրոպացի գիտնականները նորից իրազեկ դարձան Հին Հունաստանի գրականությանը[154]։ «Ստացված տեքստը»՝ առաջին Նոր Կտակարանը՝ տպագրված բնօրինակ հունարենով, հրատարակվել է 1516 թվականին հոլանդացի հումանիստ գիտնական Էրազմ Ռոտերդամցու ջանքերով[155]։ Էրազմը նաև հրատարակել է դասական հունարեն տեքստերի լատիներեն թարգմանությունները, ներառյալ Հեսիոդոսի՝ «Աշխատանք և օրեր» աշխատության լատիներեն թարգմանությունը[156]։

Աբու Բիշր Մատայի արաբերեն թարգմանությունից մի էջ՝ Արիստոտելի «Պոետիկա» գրքից

Դասական հունական գրականության ազդեցությունը ժամանակակից գրականության վրա նույնպես ակնհայտ է։ Բազմաթիվ կերպարներ են ի հայտ եկել դասական գրականությունից և դիցաբանությունից Դանթե Ալիգիերիի՝ «Աստվածային կատակերգության» միջոցով[157]։ Պլուտարքոսի «Կյանքերը» մեծապես ներշնչել է Ուիլյամ Շեքսպիրին և հիմնական աղբյուր է ծառայել իր ողբերգությունների համար, ինչպիսիք են՝ «Հուլիոս Կեսարը», «Անտոնիոս և Կլեոպատրա» և «Կորիոլան»[158]։ Շեքսպիրի կատակերգությունները՝ «Սխալների կատակերգություն» և «Տասներկուերորդ գիշեր»-ը, մեծ մասամբ հիմնված են հունահռոմեական Նոր կատակերգության թեմաների վրա[158]։ Միևնույն ժամանակ, Շեքսպիրի ողբերգությունը՝ «Աթենքի Տիմոնը» ոգեշնչված էր Լուկիանոսի գրած պատմությամբ[159], իսկ նրա կատակերգությունը՝ «Պերիկլ, Թայրի արքայազնը» հիմնված է հին հունական վեպի՝ «Թայրի Ապոլոնիոսի» ադապտացիայի վրա, որը գտնվել է Ջոն Գաուերի «Սիրահարի խոստովանությունը» պոեմի մեջ[160]։

Ջոն Միլթոնի՝ «Կորուսյալ դրախտ» էպիկական պոեմը գրվել է հոմերոսյան երկու էպոսներին նման ոճով[161]։ Այն նաև հաճախակի է վկայակոչում դասական գրականության և դիցաբանության կերպարներին՝ օգտագործելով նրանց որպես քրիստոնեական ուղերձը փոխանցելու խորհրդանիշներ[162]։ Լուկիանոսի՝ «Իրական պատմություն» վեպը մասամբ ոգեշնչել է Ջոնաթան Սվիֆթին «Գուլիվերի ճանապարհորդությունները» վեպը գրելիս[158]։ «Բուլֆինչի դիցաբանությունը»՝ հունական դիցաբանության վերաբերյալ այս գիրքը, որը հրատարակվել է 1867 թվականին և նպատակուղղված է եղել լայն լսարանին, Կարլ Ջ․ Ռիչարդի նկարագրությամբ ամենահայտնի գրքերից մեկն է, որը երբևէ հրատարակվել է Միացյալ Նահանգներում[163]։

Ջորջ Բեռնարդ Շոուի «Պիգմալիոն» պիեսը հին հունական «Պիգմալիոն» լեգենդի ժամանակակից, բանական վերարտադրումն է[158]։ Ջեյմս Ջոյսի «Ուլիսես» վեպը, որը քննադատների հաղորդմամբ ժամանակակից գրականության հանճարեղ գործերից մեկն է[164][165], Հոմերոսի «Ոդիսականի» վերարտադրումն է, որի գործողությունները կատարվում են մերօրյա Դուբլինում[166][167]։ 20-րդ դարի կեսերի բրիտանացի հեղինակ Մերի Ռենոն գրել է քննադատների հավանությանն արժանացած մի շարք վեպեր, որոնց համար ոգեշնչման աղբյուր են եղել հին հունական գրականությունը և դիցաբանությունը, ներառյալ՝ «Գինու վերջին կաթիլը» և «Թագավորը պետք է մահանա» վեպերը[168]։

Նույնիսկ այն աշխատություններում, որոնց մեջ գիտակցաբար առաջ չի քաշվում հունահռոմեական գրականությունը, հեղինակները հաճախ կիրառում են այնպիսի հասկացույթներ ու թեմաներ, որոնք ծնունդ են առնում Հին Հունաստանից։ Այն գաղափարները, որոնք արտահայտված են Արիստոտելի «Պոետիկա» գրքում, մասնավորապես ներշնչել են արևմտյան գրողներին և գրաքննադատների սերունդներին[169]։ Իբն Ռուշդի «Պոետիկա» աշխատության արաբերեն տարբերակի լատիներեն թարգմանությունը հասանելի է եղել Միջնադարում[170]։ Հունական գրականության տարածված եզրույթներն այսօր էլ շարունակում են գործածվել։ Դրանցից են՝ կատարսիս[171], էթոս[172], անագնորիսիս[173], համարթիա[174], հուբրիս[175], միմեսիս[176], միթոս[177], նեմեսիս[178] և պերիպետիա[179]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ «Lucian | Greek writer». Encyclopedia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 3-ին. «Lucian [...] ancient Greek rhetorician, pamphleteer, and satirist.»
  2. ↑ Chadwick, John (1967). The Decipherment of Linear B (Second ed.). Cambridge, England: Cambridge University Press. էջ 101. ISBN 978-1-107-69176-6. "The glimpse we have suddenly been given of the account books of a long-forgotten people..."
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Ventris, Michael; Chadwick, John (1956). Documents in Mycenaean Greek. Cambridge, England: Cambridge University Press. էջ xxix. ISBN 978-1-107-50341-0.
  4. ↑ Heath, Malcolm, ed. (1997). Aristotle's Poetics. Penguin Books. ISBN 0-14-044636-2.
  5. ↑ Grendler, Paul F (2004). The Universities of the Italian Renaissance. Johns Hopkins University Press. էջ 239. ISBN 0-8018-8055-6.
  6. ↑ Frow, John (2007). Genre (Reprint ed.). Routledge. էջեր 57–59. ISBN 978-0-415-28063-1.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Engels, Johannes (2008). «Chapter Ten: Universal History and Cultural Geography of the Oikoumene in Herodotus' Historiai and Strabo's Geographika». In Pigoń, Jakub (ed.). The Children of Herodotus: Greek and Roman Historiography and Related Genres. Newcastle upon Tyne, England: Cambridge Scholar Publishing. էջ 146. ISBN 978-1-4438-0015-0.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 8,7 8,8 Jenkyns, Richard (2016). Classical Literature: An Epic Journey from Homer to Virgil and Beyond. New York City, New York: Basic Books, A Member of the Perseus Books Group. ISBN 978-0-465-09797-5.
  9. ↑ Lattimore, Richmond (2011). The Iliad of Homer. The University of Chicago Press, Ltd., London: The University of Chicago Press. Book 1, Line number 155 (p. 79). ISBN 978-0-226-47049-8.
  10. ↑ Guy Hedreen, "The Cult of Achilles in the Euxine" Hesperia 60.3 (July 1991), pp. 313–330.
  11. ↑ Stanford, William Bedell (1959) [1947]. «Introduction, Grammatical Introduction». Homer: Odyssey I-XII. Vol. 1 (2nd ed.). Macmillan Education. էջեր ix–lxxxvi. ISBN 1-85399-502-9.
  12. ↑ Harris, William. «The Greek Dactylic Hexameter: A Practical Reading Approach». Middlebury College. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 12-ին.
  13. ↑ M. Hadas (2013 թ․ օգոստոսի 13). A History of Greek Literature (p.16). published by Columbia University Press 13 Aug 2013, 327 pages. ISBN 978-0-231-51486-6. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  14. ↑ J.P. Barron and P.E. Easterling, "Hesiod" in The Cambridge History of Classical Literature: Greek Literature, P. Easterling and B. Knox (eds), Cambridge University Press (1985), page 92
  15. ↑ West, M. L. Theogony. Oxford University Press (1966), page 40
  16. ↑ Jasper Griffin, "Greek Myth and Hesiod", J. Boardman, J. Griffin and O. Murray (eds), The Oxford History of the Classical World, Oxford University Press (1986), page 88
  17. ↑ Cartwright, Mark. «Greek Religion». World History Encyclopedia. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 17-ին. "... These traditions were first recounted only orally as there was no sacred text in Greek religion and later, attempts were made to put in writing this oral tradition, notably by Hesiod in his Theogony and more indirectly in the works of Homer.
  18. ↑ J. P. Barron and P. E. Easterling, 'Elegy and Iambus', in The Cambridge History of Classical Literature: Greek Literature, P. Easterling and B. Knox (ed.s), Cambridge University Press (1985), page 117
  19. ↑ David A. Campbell, Greek Lyric Poetry, Bristol Classical Press (1982) page 136
  20. ↑ J. M. Edmonds - Lyra Graeca (p.3) Wildside Press LLC, 2007 1-4344-9130-7 [Retrieved 2015-05-06]
  21. ↑ Hallett, Judith P. (1979). "Sappho and her Social Context: Sense and Sensuality". Signs. 4 (3).
  22. ↑ Rayor, Diane; Lardinois, André (2014). Sappho: A New Edition of the Complete Works. Cambridge: Cambridge University Press. 978-1-107-02359-8.
  23. ↑ Pausanias 3.15.2 Ἀλκμᾶνι ποιήσαντι ἄισματα οὐδὲν ἐς ἡδονὴν αὐτῶν ἐλυμήνατο τῶν Λακῶνων ἡ γλῶσσα ἥκιστα παρεχομένη τὸ εὔφωνον.
  24. ↑ M. Davies's "Monody, Choral Lyric, and the Tyranny of the Hand-Book" in Classical Quarterly, NS 38 (1988), pp. 52–64.
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Garland, Robert (2008). Ancient Greece: Everyday Life in the Birthplace of Western Civilization. New York City, New York: Sterling. էջ 284. ISBN 978-1-4549-0908-8.
  26. ↑ Buckham, Philip Wentworth, Theatre of the Greeks, Cambridge : J. Smith, 1827.
  27. ↑ Garland, Robert (2008). Ancient Greece: Everyday Life in the Birthplace of Western Civilization. New York City, New York: Sterling. էջ 290. ISBN 978-1-4549-0908-8.
  28. ↑ Garland, Robert (2008). Ancient Greece: Everyday Life in the Birthplace of Western Civilization. New York City, New York: Sterling. էջեր 284–296. ISBN 978-1-4549-0908-8.
  29. ↑ Griffith, Mark. The Authenticity of the Prometheus Bound. Cambridge, 1977.
  30. ↑ Walton, J. Michael, Euripides Our Contemporary, University of California Press, 2009, 0-520-26179-8.
  31. ↑ Burke, Kenneth (1952). "Form and Persecution in the Oresteia". The Sewanee Review. 60 (3: July – September): 377–396. JSTOR 27538150.
  32. ↑ West, M.L. Studies in Aeschylus. Stuttgart, 1990.
  33. ↑ Suda (ed. Finkel et al.): s.v. Σοφοκλῆς.
  34. ↑ Fagles, Robert (1986). The Three Theban Plays. New York: Penguin. էջ 35.
  35. ↑ Pomeroy, Sarah; Burstein, Stanley; Donlan, Walter; Roberts, Jennifer (1999). Ancient Greece: A Political, Social, and Cultural History. New York: Oxford University Press. էջ 322. ISBN 0-19-509742-4.
  36. ↑ B. Knox,'Euripides' in The Cambridge History of Classical Literature I: Greek Literature, P. Easterling and B. Knox (ed.s), Cambridge University Press (1985), page 316
  37. ↑ Walton (1997, viii, xix)
  38. ↑ B. Knox. "Euripides" in The Cambridge History of Classical Literature I: Greek Literature, P. Easterling and B. Knox (ed.s), Cambridge University Press (1985), page 339
  39. ↑ Banham, Martin, ed. 1998. The Cambridge Guide to Theatre. Cambridge: Cambridge University Press. 0-521-43437-8.
  40. ↑ Brockett, Oscar G. and Franklin J. Hildy. 2003. History of the Theatre. Ninth edition, International edition. Boston: Allyn and Bacon. 0-205-41050-2.
  41. ↑ Aristophanes: Clouds K.J. Dover (ed), Oxford University Press 1970, Intro. page X.
  42. ↑ David Barrett's edition Aristophanes: the Frogs and Other Plays (Penguin Classics, 1964), p. 13
  43. ↑ Roche, Paul (2005). Aristophanes: The Complete Plays: A New Translation by Paul Roche. New York: New American Library. էջեր x–xi. ISBN 978-0-451-21409-6.
  44. ↑ Roche, Paul (2005). Aristophanes: The Complete Plays: A New Translation by Paul Roche. New York: New American Library. էջեր 537–540. ISBN 978-0-451-21409-6.
  45. ↑ Garland, Robert (2008). Ancient Greece: Everyday Life in the Birthplace of Western Civilization. New York City, New York: Sterling. էջ 288. ISBN 978-1-4549-0908-8.
  46. ↑ Hall, Edith; Wrigley, Amanda (2007). Aristophanes in Performance, 421 BC-AD 2007: Peace, Birds and Frogs. ISBN 9781904350613. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 5-ին.
  47. ↑ Euripides. McHugh, Heather, trans. Cyclops; Greek Tragedy in New Translations. Oxford Univ. Press (2001) 978-0-19-803265-6
  48. ↑ Hunt, A.S. (1912) The Oxyrhynchus Papyri: Part IX. London.
  49. ↑ T. James Luce, The Greek Historians, 2002, p. 26.
  50. ↑ Procopius, John Moorhead, Encyclopedia of Historians and Historical Writing: M–Z, Vol. II, Kelly Boyd, (Fitzroy Dearborn Publishers, 1999), 962
  51. ↑ Xenophon, Hellenica 7.5.27; Xenophon. Xenophontis opera omnia, vol. 1. Oxford, Clarendon Press. 1900, repr. 1968
  52. ↑ Danzig, Gabriel. 2003. "Apologizing for Socrates: Plato and Xenophon on Socrates' Behavior in Court." Transactions of the American Philological Association. Vol. 133, No. 2, pp. 281–321.
  53. ↑ G. S. Kirk and J. E. Raven and M. Schofield, The Presocratic Philosophers (Cambridge University Press, 1983, 108–109.
  54. ↑ Curd, Patricia, A Presocratics Reader: Selected Fragments and Testimonia (Hackett Publishing, 1996), p. 12.
  55. ↑ Կաղապար:DGRBM
  56. ↑ Simon Trépanier, (2004), Empedocles: An Interpretation, Routledge.
  57. ↑ Kahn, Charles H. (1979). The Art and Thought of Heraclitus. An Edition of the Fragments with Translation and Commentary. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-21883-7.
  58. ↑ Berryman, Sylvia. «Democritus». Stanford Encyclopedia of Philosophy. Stanford University. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 25-ին.
  59. ↑ Kofman, Sarah (1998). Socrates: Fictions of a Philosopher. Cornell University Press. էջ 34. ISBN 0-8014-3551-X.
  60. ↑ Cohen, M., Philosophical Tales: Being an Alternative History Revealing the Characters, the Plots, and the Hidden Scenes that Make Up the True Story of Philosophy, John Wiley & Sons, 2008, p. 5, 1-4051-4037-2.
  61. ↑ Rubel, A.; Vickers, M. (2014 թ․ սեպտեմբերի 11). Fear and Loathing in Ancient Athens: Religion and Politics During the Peloponnesian War. Routledge. էջ 147. ISBN 978-1-317-54480-7.
  62. ↑ Dorion, Louis-André (2010). «The Rise and Fall of the Socratic Problem». The Cambridge Companion to Socrates. Cambridge University Press. էջեր 1–23. doi:10.1017/CCOL9780521833424.001. hdl:10795/1977. ISBN 978-0-521-83342-4. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 7-ին.
  63. ↑ Henri Estienne (ed.), Platonis opera quae extant omnia, Vol. 1, 1578, p. 17.
  64. ↑ Lorenz, Hendrik (2009 թ․ ապրիլի 22). «Ancient Theories of Soul». Stanford Encyclopedia of Philosophy. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
  65. ↑ Plato, The Symposium. Translation and introduction by Walter Hamilton. Penguin Classics. 1951. 978-0-14-044024-9
  66. ↑ National Public Radio (August 8, 2007). Plato's 'Republic' Still Influential, Author Says. Talk of the Nation.
  67. ↑ Plato: The Republic. Plato: His Philosophy and his life, allphilosophers.com
  68. ↑ Baird, Forrest E.; Walter Kaufmann (2008). From Plato to Derrida. Upper Saddle River, New Jersey: Pearson Prentice Hall. ISBN 978-0-13-158591-1.
  69. ↑ Magee, Bryan (2010). The Story of Philosophy. Dorling Kindersley. էջ 34. {{cite book}}: Check |first= value (օգնություն); Check |last= value (օգնություն)
  70. ↑ Morison, William (2006). «The Lyceum». Internet Encyclopedia of Philosophy. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
  71. ↑ «Great Philosophers: Aristotle (384-322 BCE)». Great Philosophers. Oregon State University. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 23-ին.
  72. ↑ Bury, J. B. (1937). A History of Greece to the Death of Alexander the Great. New York: Modern Library. էջեր 668–723.
  73. ↑ Bury, J. B. (1937). A History of Greece to the Death of Alexander the Great. New York: Modern Library. էջեր 724–821.
  74. ↑ Entry Μουσείον at Liddell & Scott
  75. ↑ Phillips, Heather A. (2010 թ․ օգոստոս). «The Great Library of Alexandria?». Library Philosophy and Practice. ISSN 1522-0222. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 17-ին.
  76. ↑ Introduction (p.14) to Virgil: The Eclogues trans. Guy Lee (Penguin Classics)
  77. ↑ Article on "Bucolic poetry" in The Oxford Companion to Classical Literature (1989)
  78. ↑ 78,0 78,1 78,2 78,3 78,4 78,5 78,6 Harder, Annette (2012). Callimachus: Aetia. Oxford, England: Oxford University Press. էջեր 1–5. ISBN 978-0-19-958101-6.
  79. ↑ Nisetich, Frank (2001). The Poems of Callimachus. Oxford, England: Oxford University Press. էջեր xviii–xx. ISBN 0-19814760-0. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 27-ին.
  80. ↑ Blum 1991, p. 236, cited in Phillips, Heather A. (2010 թ․ օգոստոս). «The Great Library of Alexandria?». Library Philosophy and Practice. ISSN 1522-0222. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 17-ին.
  81. ↑ Stephens, Susan (2011), «Ptolemaic Epic», in T. Papaghelis; A. Rengakos (eds.), Brill's Companion to Apollonius Rhodius; Second (Revised ed.), Brill
  82. ↑ A. W. Mair and G. R. Mair, trans., Callimachus and Lycophron; Aratus, Loeb Classical Library (New York: G. P. Putnam's Sons, 1921), p. 363
  83. ↑ Konstan, David (2010). Menander of Athens. Oxford: Oxford University Press. pp. 3–6. 0-19-980519-9.
  84. ↑ Baron, Christopher A. (2013). Timaeus of Tauromenium and Hellenistic Historiography. Cambridge University Press.
  85. ↑ Brown, Truesdell S. (1958). Timaeus of Tauromenium. Berkeley: University of California Press.
  86. ↑ Marincola, John, ed. A companion to Greek and Roman historiography. John Wiley & Sons, 2010, 528-531.
  87. ↑ Bergmann, Uwe. «X-Ray Fluorescence Imaging of the Archimedes Palimpsest: A Technical Summary» (PDF). Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
  88. ↑ Walsh, P.G. (1968). «Lucius Madaurensis». Phoenix. 22 (2): 143–157. doi:10.2307/1086837. JSTOR 1086837.
  89. ↑ Apuleius Madaurensis, Lucius; trans. Lindsay, Jack (1960). The Golden Ass. Bloomington, Indiana: Indiana University Press. էջ 31. ISBN 0-253-20036-9.
  90. ↑ Edmund P. Cueva (Fall 1996). "Plutarch's Ariadne in Chariton's Chaereas and Callirhoe". American Journal of Philology. 117 (3): 473–484. doi:10.1353/ajp.1996.0045.
  91. ↑ Cf. Thomas Hägg, 'The Oriental Reception of Greek Novels: A Survey with Some Preliminary Considerations', Symbolae Osloenses, 61 (1986), 99–131 (p. 106), doi:10.1080/00397678608590800.
  92. ↑ Thomas Hägg and Bo Utas, The Virgin and Her Lover: Fragments of an Ancient Greek Novel and a Persian Epic Poem. Brill Studies in Middle Eastern Literatures, 30 (Leiden: Brill, 2003), p. 1.
  93. ↑ Reardon, Bryan P. (1989). Collected Ancient Greek Novels. Berkeley: University of California Press. էջեր 809–810. ISBN 0-520-04306-5. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 31-ին.
  94. ↑ Metzger, Bruce M. (1987). The Canon of the New Testament: Its Origin, Development, and Significance (PDF). Clarendon Press. էջեր 295–296. ISBN 0-19-826180-2. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հունիսի 1-ին.
  95. ↑ Trobisch, David (1994). Paul's Letter Collection: Tracing the Origins. Fortress Press. էջեր 1–27. ISBN 0-8006-2597-8.
  96. ↑ Thomas Christian Tychsen, Quinti Smyrnaei Posthomericorum libri XIV. Nunc primum ad librorum manoscriptorum fidem et virorum doctorum coniecturas recensuit, restituit et supplevit Thom. Christ. Tychsen acceserunt observationes Chr. Gottl. Heynii (Strassburg: Typhographia Societatis Bipontinae) 1807.
  97. ↑ Armin H. Köchly, Quinti Smyrnaei Posthomericorum libri XIV. Recensuit, prolegomenis et adnotatione critica instruxit Arminius Koechly (Leipzig: Weidmannos) 1850.
  98. ↑ A.S. Way, Introduction 1913.Կաղապար:Full citation needed
  99. ↑ Nikoletta Kanavou (2015), "Notes on the Blemyomachia (P. Berol. 5003 + P. Gen. inv. 140 + P. Phoib. fr. 1a/6a/11c/12c)", Tyche 30: 55–60.
  100. ↑ Vian, Francis. '"Mârtus" chez Nonnos de Panopolis. Étude de sémantique et de chronologie.' REG 110, 1997, 143-60. Reprinted in: L'Épopée posthomérique. Recueil d'études. Ed. Domenico Accorinti. Alessandria: Edizioni dell'Orso, 2005 (Hellenica 17), 565-84
  101. ↑ Cameron, Alan, 2015. Wandering Poets and Other Essays on Late Greek Literature and Philosophy. Oxford University Press. p.81.
  102. ↑ Agathias Scholasticus, Hist. 4.23. (530 x 580)
  103. ↑ Fornaro, S. s.v. Nonnus in Brill's New Pauly vol. 9 (ed. Canick & Schneider) (Leiden, 2006) col.812–815
  104. ↑ «Titus Livius (Livy), The History of Rome, Book 39, chapter 35». www.perseus.tufts.edu. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 2-ին.
  105. ↑ Sacks, Kenneth S. (1990). Diodorus Siculus and the First Century. Princeton University Press. 0-691-03600-4.
  106. ↑ T. Hidber. Encyclopedia of Ancient Greece (p.229). Routledge 31 Oct 2013, 832 pages, 1-136-78799-2, (editor N. Wilson). Retrieved 2015-09-07.
  107. ↑ White, Horace (1912). «Introduction». Appian's Roman History. Cambridge, Mass: The Loeb Classical Library. էջեր vii–xii. ISBN 0-674-99002-1.
  108. ↑ FW Walbank (1984 թ․ նոյեմբեր). F. W. Walbank (ed.). The Cambridge Ancient History. Cambridge University Press, 6 Sep 1984. ISBN 0-521-23445-X. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 1-ին.
  109. ↑ "Plutarch". Oxford Dictionary of Philosophy.
  110. ↑ Stadter, Philip A. (2015). Plutarch and His Roman Readers. Oxford University Press. p. 69. 978-0-19-871833-8. Retrieved 2015-02-04. Although Plutarch wrote in Greek and with a Greek point of view, [...] he was thinking of a Roman as well as a Greek audience.
  111. ↑ Ramsay, William (1867), "A. Gellius", in Smith, William, Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, 2, Boston, p. 235
  112. ↑ Ἀθήναιος [Athenaeus]. Δειπνοσοφισταί [Deipnosophistaí, Sophists at Dinner], c. 3rd century (Ancient Greek) Trans. Charles Burton Gulick as Athenaeus, Vol. I, p. viii. Harvard University Press (Cambridge), 1927. Accessed 13 Aug 2014.
  113. ↑ Aelian, Historical Miscellany. Translated by Nigel G. Wilson. 1997. Loeb Classical Library. 978-0-674-99535-2
  114. ↑ Dueck, Daniela (2000). Strabo of Amasia: A Greek Man of Letters in Augustan Rome. London, New York: Routledge: Taylor & Francis Group. էջ 145. ISBN 0-415-21672-9.
  115. ↑ Historical and Ethnological Society of Greece, Aristéa Papanicolaou Christensen, The Panathenaic Stadium – Its History Over the Centuries (2003), p. 162
  116. ↑ Pausanias (2014 թ․ հոկտեմբերի 18). Description of Greece: Complete. First Rate Publishers. ISBN 978-1-5028-8547-0.
  117. ↑ «Ptolemy | Accomplishments, Biography, & Facts». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 6-ին.
  118. ↑ A. I. Sabra, "Configuring the Universe: Aporetic, Problem Solving, and Kinematic Modeling as Themes of Arabic Astronomy," Perspectives on Science 6.3 (1998): 288–330, at pp. 317–18
  119. ↑ NT Hamilton, N. M. Swerdlow, G. J. Toomer. "The Canobic Inscription: Ptolemy's Earliest Work". In Berggren and Goldstein, eds., From Ancient Omens to Statistical Mechanics. Copenhagen: University Library, 1987.
  120. ↑ Fraser, Craig G. (2006). The Cosmos: A Historical Perspective. p. 14.
  121. ↑ Lattis, James L. (1995). Between Copernicus and Galileo: Christoph Clavius and the Collapse of Ptolemaic Cosmology, University of Chicago Press, pgs 186–190
  122. ↑ Epictetus, Discourses, prologue.
  123. ↑ Long, Herbert S. (1972). Introduction. Lives of Eminent Philosophers. By Laërtius, Diogenes. Vol. 1 (reprint ed.). Loeb Classical Library. էջ xvi.
  124. ↑ "Diogenes Laërtius", The Columbia Electronic Encyclopedia, 2013
  125. ↑ Կաղապար:Cite LotEP
  126. ↑ Philip Merlan, From Platonism to Neoplatonism (The Hague: Martinus Nijhoff, 1954, 1968), p. 3.
  127. ↑ Detlef Thiel: Die Philosophie des Xenokrates im Kontext der Alten Akademie, München 2006, pp. 197ff. and note 64; Jens Halfwassen: Der Aufstieg zum Einen.
  128. ↑ «Who was Plotinus?». Australian Broadcasting Corporation. 2011 թ․ հունիսի 11.
  129. ↑ New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge 3rd ed. 1914. Pg 284
  130. ↑ Moore, Edward. «Origen of Alexandria (entry in the Internet Encyclopedia of Philosophy)». The Internet Encyclopedia of Philosophy. IEP. ISSN 2161-0002. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 27-ին.
  131. ↑ Schaff, Philip (1910). The new Schaff-Herzog encyclopedia of religious knowledge: embracing biblical, historical, doctrinal, and practical theology and biblical, theological, and ecclesiastical biography from the earliest times to the present day. Funk and Wagnalls Company. էջ 272. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 30-ին.
  132. ↑ Herzog, Johann Jakob; Philip Schaff; Albert Hauck (1908 թ․ դեկտեմբեր). «Celsus». In Samual Macauley Jackson (ed.). The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge. Vol. II. New York and London: Funk and Wagnalls Company. էջ 466.
  133. ↑ The "early dating of P.Oxy 3836 holds, Achilles Tatius' novel must have been written 'nearer 120 than 150'" Albert Henrichs, Culture In Pieces: Essays on Ancient Texts in Honour of Peter Parsons, eds. Dirk Obbink, Richard Rutherford, Oxford University Press, 2011, p. 309, n. 29 0-19-929201-9, 9780199292011
  134. ↑ "the use (albeit mid and erratic) of the Attic dialect suggest a date a little earlier [than mid-2nd century] in the same century." The Greek Novel: Oxford Bibliographies Online Research Guide Oxford University Press, 2010, p. 7 0-19-980303-X, 9780199803033
  135. ↑ 135,0 135,1 Longus; Xenophon of Ephesus (2009), Henderson, Jeffery, ed., Anthia and Habrocomes (translation), Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, pp. 69 & 127, 978-0-674-99633-5
  136. ↑ Richard Hunter (1996). «Longus, Daphnis and Chloe». In Gareth L. Schmeling (ed.). The Novel in the Ancient World. Brill. էջեր 361–86. ISBN 90-04-09630-2.
  137. ↑ J.R. Morgan. Lucian's True Histories and the Wonders Beyond Thule of Antonius Diogenes. The Classical Quarterly (New Series), 35, pp 475–490 doi:10.1017/S0009838800040313.
  138. ↑ Moeser, Marion (Dec 15, 2002). The Anecdote in Mark, the Classical World and the Rabbis: A Study of Brief Stories in the Demonax, The Mishnah, and Mark 8:27–10:45. A&C Black. p. 88. 978-0-8264-6059-2. Retrieved 16 September 2016.
  139. ↑ Lightfoot, De Dea Syria (2003)
  140. ↑ Lucinda Dirven, "The Author of De Dea Syria and his Cultural Heritage", Numen 44.2 (May 1997), pp. 153–179.
  141. ↑ Greg Grewell: "Colonizing the Universe: Science Fictions Then, Now, and in the (Imagined) Future", Rocky Mountain Review of Language and Literature, Vol. 55, No. 2 (2001), pp. 25–47 (30f.)
  142. ↑ Fredericks, S.C.: "Lucian's True History as SF", Science Fiction Studies, Vol. 3, No. 1 (March 1976), pp. 49–60
  143. ↑ "The Doubter" by Lucian in Roger Lancelyn Green (1970) Thirteen Uncanny Tales. London, Dent: 14–21; and Finucane, pg 26.
  144. ↑ George Luck "Witches and Sorcerers in Classical Literature", p. 141, Witchcraft and Magic in Europe: Ancient Greece And Rome edited by Bengt Ankarloo and Stuart Clark 0-8122-1705-5
  145. ↑ Robert E. Van Voorst, Jesus outside the New Testament, Wm. B. Eerdmans Publishing, 2000.
  146. ↑ Holzberg, Niklas. The Ancient Novel. 1995. p. 78
  147. ↑ Bowersock, Glanwill W. The Aethiopica of Heliodorus and the Historia Augusta. In: Historiae Augustae Colloquia n.s. 2, Colloquium Genevense 1991. p. 43.
  148. ↑ 148,0 148,1 Reardon, Bryan P. (1989). Collected Ancient Greek Novels. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-04306-5. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 22-ին.
  149. ↑ 149,0 149,1 «Western literature». Encyclopaedia Britannica. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 19-ին.
  150. ↑ English translations of Musaeus Grammaticus' Hero and Leander: The Divine Poem of Musaeus: First of All Books Translated According to the Original (George Chapman, 1616); Hero & Leander (E.E. Sikes, 1920)
  151. ↑ Jenkyns, Richard (2007). Classical Epic: Homer and Virgil. London: Duckworth. էջ 53. ISBN 978-1-85399-133-2.
  152. ↑ Sandys, Sir John Edwin (1921). A History of Classical Scholarship; Volume One: From the Sixth Century B.C. to the End of the Middle Ages (3 ed.). Cambridge, England: Cambridge University Press. էջ 591. ISBN 978-1-108-02706-9. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 24-ին.
  153. ↑ Western Civilization: Ideas, Politics, and Society, Marvin Perry, Myrna Chase, Margaret C. Jacob, James R. Jacob, 2008, 903 pages, p.261/262.
  154. ↑ Reynolds and Wilson, pp. 119, 131.
  155. ↑ W. W. Combs, Erasmus and the textus receptus, DBSJ 1 (Spring 1996), 45.
  156. ↑ Meagher, Robert E. (2002). The Meaning of Helen: In Search of an Ancient Icon. Wauconda, Illinois: Bolchazy-Carducci Publishers. էջ 56. ISBN 0-86516-510-6. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 19-ին.
  157. ↑ Osborn, Kevin; Burgess, Dana (1998 թ․ հուլիսի 1). The Complete Idiot's Guide to Classical Mythology. Penguin. էջեր 270–. ISBN 9780028623856. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  158. ↑ 158,0 158,1 158,2 158,3 Grafton, Anthony; Most, Glenn W.; Settis, Salvatore (2010). The Classical Tradition. Cambridge, Massachusetts and London, England: The Belknap Press of Harvard University Press. ISBN 978-0-674-03572-0.
  159. ↑ Armstrong, A. Macc. "Timon of Athens - A Legendary Figure?", Greece & Rome, 2nd Ser., Vol. 34, No. 1 (April 1987), pp. 7–11
  160. ↑ Reardon, Bryan P. (1989). Collected Ancient Greek Novels. Berkeley: University of California Press. էջ 737. ISBN 0-520-04306-5. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 17-ին.
  161. ↑ Kirk, G. S. (1976). Homer and the Oral Tradition. Cambridge, England: Cambridge University Press. էջեր 85–99. ISBN 978-0-521-13671-6. «Homeric style.»
  162. ↑ Osgood, Charles Grosvenor (1900). The Classical Mythology of Milton's English Poems. New York City, New York: Henry Holt. էջ ix-xi. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 5-ին.
  163. ↑ Richard, Carl J., The Golden Age of the Classics in America, Harvard University Press, 2009, page 33.
  164. ↑ Harte, Tim (Summer 2003). «Sarah Danius, The Senses of Modernism: Technology, Perception, and Aesthetics». Bryn Mawr Review of Comparative Literature. 4 (1). Արխիվացված է օրիգինալից 2003 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2001 թ․ հուլիսի 10-ին. (review of Danius book).
  165. ↑ Kiberd, Declan (2009 թ․ հունիսի 16). «Ulysses, Modernism's Most Sociable Masterpiece». The Guardian. London. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 28-ին.
  166. ↑ Jaurretche, Colleen (2005). Beckett, Joyce and the Art of the Negative. European Joyce studies. Vol. 16. Rodopi. էջ 29. ISBN 978-90-420-1617-0. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 1-ին.
  167. ↑ Ellmann, Richard. James Joyce. Oxford University Press, revised edition (1983).
  168. ↑ «Who was Mary Renault?». The Mary Renault Society. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 31-ին.
  169. ↑ Forster, E. M.; Hans-Georg, Gadamer. «Aristotle:Poetics». CriticaLink. University of Hawaii. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 25-ին.
  170. ↑ Habib, M.A.R. (2005). A History of Literary Criticism and Theory: From Plato to the Present. Wiley-Blackwell. էջ 60. ISBN 0-631-23200-1.
  171. ↑ «Catharsis». Encyclopaedia Britannica. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 25-ին.
  172. ↑ «Ethos». Encyclopaedia Britannica. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 25-ին.
  173. ↑ «Anagnorisis». Encyclopaedia Britannica. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 25-ին.
  174. ↑ «Hamartia». Encyclopaedia Britannica. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 25-ին.
  175. ↑ «Hubris». Encyclopaedia Britannica. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 25-ին.
  176. ↑ «Mimesis». Encyclopaedia Britannica. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 25-ին.
  177. ↑ «Plot». Encyclopaedia Britannica. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 25-ին.
  178. ↑ «Nemesis». Encyclopaedia Britannica. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 25-ին.
  179. ↑ «Peripeteia». Encyclopaedia Britannica. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 25-ին.

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]


Քաղվածելու սխալ՝ <ref> tags exist for a group named "Notes", but no corresponding <references group="Notes"/> tag was found

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Անտիկ_հունական_գրականություն&oldid=10101945» էջից