Մալթա

Հանրապետութիւն
Մալթա
Դրօշակ Զինանշան Truly Mediterranean
Երկիր	Մալթա
Ներքին բաժանում	Gozo Region (Ghawdex)?, Հյուսիսային շրջան, Մալթա?, Southern Region (Nofsinhar)?, Port Region (Port)?, Western Region (Punent)? եւ Eastern Region (Lvant)?
Prime Minister of Malta?	Ռոբերտ Աբելա?
Օրէնսդրական մարմին	Մալթայի խորհրդարան?
Հիմնադրուած է՝	21 Սեպտեմբեր 1964
Տարածութիւն	316 քմ²
Պաշտօնական լեզու	մալթայերեն? եւ անգլերէն
Բնակչութիւն	553 214 մարդ (2023)
Կը գտնուի ափին	Միջերկրական Ծով
Ժամային գօտի	UTC+1
Շրջագայութեան պետ-համարագիր	M
Պարգեւներ	Գեորգիևյան խաչ?
Անուանուած է	Մեղր
Պաշտօնական կայքէջ	gov.mt

Մալթա (Malta), Մալթայի Հանրապետութիւն (Republia ta՝ Malta), պետութիւնը կը գտնուի Միջերկրական ծովու կեդրոնական մասին մէջ։ Կը մտնէ Անգլիական համագործակցութեան մէջ։ Տարածութիւնը 316 քմ² է, բնակչութիւնը՝ 413,965 (2015), մայրաքաղաքը՝ Ուալեթա:

Պատմութիւն

Մալթայի մէջ մարդկային առաջին բնակավայրերը գտնուած են Ք.ա. IV հազարամեակի ընթացքին։ Ք.ա. XIII դ. Մալթան գաղութացուցած են փիւնիկեցիները։ Ք.ա. VI դ. դարձած է Կարթագէնի տիրոյթը։ Ք.ա. 218-ին Մալթան անցած է Հռոմի կազմին մէջ: Ք.ա 395-870-ին գտնուած է Բիւզանդիոնի, 870-1091-ին՝ արաբներու տիրապետութեան տակ։ 1091-ին Մալթան նուաճած են նորմանները եւ միացած է Սիսիլիային։ 1530-ին Մալթայի մէջ հաստատուած է Յովհանեաններու ասպետական ընտանիքը։ XVI դ. բազմիցս ենթարկուած է թուրքերու յարձակումներուն։ 1775-ին տեղի ունեցած է բնակչութեան խոշոր ապստամբութիւն տեղի ասպետներու ֆեոտալական շահագործման դէմ։ 1798-ին Մալթան գրաւած են Նափոլիոն I-ի զօրքերը, 1800-ին՝ Մեծն Բրիտանիան: Վերջինս Մալթան դարձուցած է իր գաղութը։ Մալթայի ռազմագիտական նշանակութիւնը մեծցած է Սուեզի ջրանցքի բացումէն (1869) ետք։ Մալթան դարձած է Մեծն Բրիտանիոյ ռազմածովային խոշոր խարիսխը Միջերկրական ծովուն մէջ։ Առաջին համաշխարհային պատերազմէն (1914-1918) ետք Մալթայի մէջ ազատագրական շարժման թափը Մեծ Բրիտանիոյ հարկադրած է 1921-ին Մալթային տալ ինքնավար գաղութի կարգավիճակ։ 1930-ին քաղաքական սրուած պայքարի պայմաններուն մէջ անգլիական իշխանութիւնները վերցուցած են ինքնավարութիւնը։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքին (1939-1945) Մալթան ենթարկուած է իտալական եւ գերմանական յարձակման։ Յետպատերազմեան տարիներուն զօրացած է ազգային-ազատագրական եւ բանուորական շարժումը։

1947-ի սահմանադրութեամբ վերականգնուած է ներքին ինքնավարութիւնը։ 1958-ին հակա-անգլիական զանգուածային ելոյթներու պատճառով, երկրին մէջ մտած է արտակարգ դրութիւն, իսկ 1959-ին վերցուած է 1947-ի սահմանադրութիւնը։

1962-ին Մեծն Բրիտանիան հարկադրուած Մալթային դարձեալ տուած է ներքին ինքնավարութիւն, իսկ 21 Սեպտեմբեր 1964-ին՝ անկախութիւն Բրիտանական համագործակցութեան շրջանակներուն մէջ։

1964-ին Մալթան դարձած է ՄԱԿ-ի անդամ։ Միաժամանակ անկախ Մալթային Մեծ Բրիտանիան պարտադրած է «փոխադարձ պաշտպանութեան մասին» համաձայնագիր՝ 10 տարի ժամկէտով, որմով իրաւունք կը ստանար Մալթայի մէջ պահել զինուած ուժեր, փաստօրէն Մալթան կը դառնար ՆԱԹՕ-ի ռազմական խարիսխ։

1962-1971-ին իշխանութեան գլուխը կանգնած է ազգայնական կուսակցութեան (հիմնադրուած է 1924-ին) կառավարութիւնը, որուն վարած քաղաքականութիւնը կը հակասէր Մալթայի ազգային շահերուն եւ կ'առաջացնէր ժողովրդական զանգուածներու դժգոհութիւնը։

1971-ի համընդհանուր ընտրութիւններուն յաղթեց ժրաջան կուսակցութիւնը (հիմնադրուած է 1920-ին), որուն առաջնորդ Դ. Մինտոֆֆը կազմեց կառավարութիւն։ Նոր կառավարութիւնը միջոցներ ձեռնարկեց Մալթայի ինքնիշխանութիւնը ամրապնդելու. երկրէն դուրս բերուեցաւ ՆԱԹՕ-ի՝ Եւրոպայի հարաւային գօտիի ռազմածովային ուժերու շտապը, չեղեալ յայտարարուեցաւ 1962-ի անկլօ-մալթայական համաձայնագիրը, արգիլեց ամերիկեան 6-րդ նաւատորմի նաւերու մուտքը Վալեթա նաւահանգիստէն։ Մալթան կը վարէ չմիանալու, բոլոր երկիրներուն հետ խաղաղ գոյակցութեան քաղաքականութիւն։

1974-ին Մալթան հռչակուեցաւ հանրապետութիւն, պետութեան ղեկավարը դարձաւ նախագահը (մինչ այդ զինք կը ղեկավարէր Մեծն Բրիտանիոյ թագուհին)։

Պետական կարգ

Մալթան հանրապետութիւն է։ Պետութեան գլուխը նախագահն է, օրէնսդրական մարմինը՝ ներկայացուցիչներու պալատը, գործադիր իշխանութիւնը կ'իրականացնէ կառավարութիւնը։ Ընտրական իրաւունքէն կ'օգտուին 18 տարին լրացուցած բոլոր քաղաքացիները։

Աշխարհագրութիւն

Մալթան կ'ընդգրկէ 2 մեծ (Մալթա, 246 քմ² եւ Կոցօ, 67 քմ²) եւ շարք մը փոքր կղզիներ։ Հարաւային եւ հարաւ-արեւմտեան ափերը զառիթափ են, հիւսիսային եւ հիւսիս-արեւելքը՝ ցած, յարմար նաւահանգրուաններով։ Ռելիէֆի մէջ կը գերիշխեն մինչեւ 240 մ բարձրութեան կարստային սարաւանդները (Մալթա կղզիի մէջ)։ Կլիման միջերկրածովեան է։ Փետրուարի միջին ջերմաստիճանը 12 ° է, Օգոստոսինը՝ 25 °, տարեկան տեղումները՝ մօտ 530 մմ։ Մակերեւութային հոսքը աղքատ է։ Կը տիրապետէ բուսականութեան միջերկրածովեան տիպը։

Նէոլիթեան դարաշրջան

Քահար Քիմ մեգալիթեան տաճարը

Մարդիկ առաջին անգամ յայտնուեր են Մալթայի մէջ մօտ Ք.ա. 5900 թուականին. այս մէկը ապացուցեր են հնագոյն հողերու հետազօտութիւնները։ Առաջին նէոլիթեան մարդիկ հաւանաբար այստեղ եկեր են Սիսիլիայէն (մօտ 100 քմ կամ 62 մղոն դէպի հիւսիս), բայց ԴՆԹ հետազօտութիւնները ցոյց կու տան, որ անոնք Միջերկրածովեան տարբեր շրջաններէն են, ներառեալ Եւրոպան եւ Ափրիկէն։ Անոնք գլխաւորապէս եղեր են ֆերմերային եւ ձկնորսական համայնքներ, որոնք երբեմն զբաղուեր են նաեւ որսորդութեամբ։ Հաւանաբար ապրեր են քարանձաւներու եւ բաց օթեւաններու մէջ։ Յետագայ հարիւրամեակներու ընթացքին հաղորդակցեր են այլ մշակոյթներու հետ, որոնք իրենց հետքը ձգած են տեղացիներուն վրայ, որու մասին կը վկայեն խեցեգործական կառուցուածքները եւ խեցեգործութեան գունային երանգները։ Հողագործութեան եղանակները կը վատթարացեն հողերու որակը, զանոնք ենթարկելով մաշումի, իսկ տարիներու ընթացքին կղզիները աստիճանաբար կը չորնան, անհնարին դարձնելով գիւղատնտեսութեամբ զբաղուիլը։ Այդ տեղի ունեցեր է նաեւ կլիմայի տաքութեան պատճառով եւ կղզիները դարձեր են անմարդաբնակ մօտ հազարամեակ մը։

Tarxien, գեր կինը

Զսպանակե մոտիվներ մեկալիթեան տաճարէն , Հնագիտութեան Ազգային թանգարան

Գաղութացման երկրորդ ալիքը կու գայ Սիսիլիայէն՝ Ք.ա. մօտ 3850 թուականին։ Մալթայի պատմութեան առաւել յիշարժան շրջաններէն մէկը կը համարուի տաճարներու շրջանը, որ սկսած է Ք.ա. մօտ 3600 թուականին։ Կոզոյի Աղանթիայի տաճարը կը համարուի առանձին կանգուն հնագոյն տաճարներէն մէկը աշխարհի վրայ։ Համալիրի անուանումը կու գայ մալթայերէն ġgant բառէն, որ կ'արտացոլէ տաճարի չափերու մեծութիւնը։

Տաճարներէն շատերը ունին հինգ կիսաշրջանաձեւ սենեակներու տեսք, որոնք կը միաւորուին կեդրոնին մէջ։ Կ'ենթադրուի, որ ատոնք կրնան ներկայացնել աստուածութեան գլուխ, ձեռքեր եւ ոտքեր, քանի որ ամենատարածուած արձաններէն մէկը՝ գտնուած այդ տաճարներուն մէջ, այդ գէր կինն է՝ պտղաբերութեան խորհրդանիշը։ Քաղաքակրթութիւնը, որ տաճարներ կը կառուցէ, գոյութիւն ունեցեր է մօտ 1500 տարի, մինչեւ Ք.ա. 2350 թուականը, որմէ ետք այդ մշակոյթը հաւանաբար վերացած է։ Կան բազում ենթադրութիւններ, թէ ինչ կրնար կատարուիլ այդ քաղաքակրթութեան հետ, գուցէ ամբողջովին վերացեր է, կամ ուծացուեր, բայց հաշուի առնուած է, որ խորտակումը տեղի ունեցեր է կլիմայի եւ երաշտի պատճառով։

Բնակչութիւն

98%-ը մալթացիներ են։ Կը բնակին նաեւ անգլիացիներ, իտալացիներ: Պաշտօնական լեզուներն են մալթայերէնը եւ անգլերէնը, պաշտօնական տոմարը՝ գրիգորեանը, տիրապետող կրօնքը՝ կաթոլիկութիւնը: Բնակչութեան խտութիւնը 1 քմ² վրայ աւելի քան 1310 մարդ՝ (2015)։ Գլխաւոր քաղաքներն են Սլիման եւ Վալեթան:

Տնտեսութիւն

Տնտեսապէս զարգացած երկիր է, ուր կը տիրապետէ արտասահմանեան, յատկապէս անգլիական դրամագլուխը։ Անկախութեան տարիներուն Մալթայի մէջ ստեղծուած են արդիւնաբերական նոր ճիւղեր, կապուած մետաղամշակման, քիմիական արդիւնաբերութեան հետ, կ'աւելնայ շինանիւթերու արդիւնաբերութիւնը, ընդլայնուած է սպասարկման ոլորտը (յատկապէս հիւրանոցային)։ 2014-ին արտադրուած է 2,2 մլր կվտ/ժ ելեկտրական ուժ: Արդիւնաբերութեան առաջատար ճիւղերն են հագուստի եւ սննդահամի արտադրութիւնը։ Կան կաշիի-կօշիկի, խեցեղէնի, քիմիական ոչ մեծ գործարաններ։ Խոշոր ձեռնարկութիւններէն է նաւանորոգարանը։ Մալթա կղզիէն կ'արդիւնահանուի շինաքար, կերակուրի աղ։ Կը մշակուի տարածքի 40%-ը։ Կը զբաղուին հացահատիկային բաժանմունքի, բանջարեղէնի մշակութեամբ, պտղաբուծութեամբ, այգեգործութեամբ, ծաղկաբուծութեամբ, անասնապահութեամբ, առափնեայ շրջանները՝ ձկնորսութեամբ։

Փոխադրամիջոց եւ արտաքին առեւտուր

Հիմնական ծովային նաւահանգիստն ու օդակայանը Լուքան է, ինքնաշարժներու հանգոյցը՝ Վալեթան: Երկաթուղի չկայ։ ինլքնաշարժներու ճամբաները՝ 3,1 հազար քմ են։ Կ'արտահանէ սարքաւորումներ. հանքային վառելիք, իւղեր եւ նաւթամթերքներ. գիրքեր եւ թերթեր. կը ներմուծէ՝ սննդամթերքներ, քիմիկատներ, վառելիք, արդիւնաբերական եւ փոխադրամիջոցային սարքաւորում։ Արտաքին առեւտուրին մէջ առաջատար դեր ունին Մեծն Բրիտանիան, ԱՄՆ-ը, Իտալիան, Քանատան եւ այլն:

Առողջապահութիւն

2014-ին ծնունդներու թիւը կազմած է 1000 բնակչին՝ 10, մահացածները՝ 9: Կը գերակշռէ ոչ վարակիչ ախտաբանութիւնը, չարորակ նորագոյացութիւններ, շաքարախտ, հիբերթոնիք «hypertonic» հիւանդութիւն եւ այլն։ Վարակիչ հիւանդութիւններէն առաւել տարածուած են մանկական հիւանդութիւններ, որովայնային տիֆը։

Հետաքրքիր փաստեր

Մալթայի մէջ ամուսինները ազատ կրնան բաժնուիլ, բայց կրկին չեն կրնար ամուսնանալ ուրիշ մարդու հետ։

Արտաքին յղումներ

• Մալթայում ամուսնալուծությունների խնդիրը կլուծեն հանրաքուէով Archived 2012-11-15 at the Wayback Machine.
• Հայկական Սովետական Հանրագիտարան
• ԱՄՆ Կենդրոնական Հետախուզական Վարչութիււն Archived 2020-05-07 at the Wayback Machine.