Allraheilagramessa

Allraheilagramessa er 1. nóvember. Þá er sameiginlegur minningardagur píslarvotta og messudagur þeirra fjölmörgu helgu manna í kristnum sið sem ekki eiga sér eigin messudag. Allraheilagramessa varð snemma einn af helgustu messudögum íslensku kaþólsku kirkjunnar og var ekki afnumin í þeirri mynd fyrr en árið 1770, eða rúmum 200 árum eftir að evangelísk-lútersk kirkja náði völdum; textar og bænir sem messudeginum fylgdu voru þá jafnframt lögð til næsta sunnudags þar á eftir.

Í lögbókum miðalda er kveðið á um ölmusugjafir á allraheilagramessu. Kann sá siður að vera í tengslum við allrasálnamessu daginn eftir, 2. nóvember. Þá gætu þessi ákvæði tengst því að eldri vetrarfagnaður hafi færst yfir á allraheilagramessu eftir að kristni festist í sessi.

Upphafið

Hún á sér fornar rætur því vitað er til að messur þar sem beðið var fyrir látnum voru haldnar þegar á 4. öld eftir Krist. En oftast er upphaf allraheilagramessu samt rakið til þess er Pantheonhofinu í Rómaborg var breytt í kirkju og vígsludagurinn - 13. maí árið 609 eða 610 - jafnframt helgaður öllum píslarvottum.

Gregoríus III sem gegndi embætti páfa á árunum 731–741 vígði daginn öllum sannhelgum kristnum einstaklingum svo að nú átti hann ekki lengur við píslarvottana eina. Um öld síðar flutti Gregoríus páfi IV hátíðina til 1. nóvember þar sem hún er enn. Til Norður-Evrópu barst hún árið 835.

Eldri hátíðir þennan dag

Í mörgum evrópskum löndum, þar á meðal á Íslandi og hinum Norðurlöndunum auk keltneskra landa, var árinu skipt í tvær árstíðir fremur en fjórar, eða í vetur og sumar. Menn töldu tímann í vetrum og nóttum fremur en í árum og dögum. Veturinn, eins og nóttin, var talin koma fyrst; mánaðamót október og nóvember var því tími vetrarbyrjunar, og þar með nýárs. Þá tóku kuldinn og myrkrið við, jörðin sofnaði og dauðinn ríkti. Á Íslandi til forna var í lok október haldin hátíð sem kölluð var veturnætur og þá var haldið dísablót á Norðurlöndum (disting). Í norðurhluta Skotlands og á Írlandi er á þessum tíma enn haldin hátíð sem á gelísku heitir Samhain, hátíð hinna dauðu. Í seinni tíð hefur hún fengið heitið Hallowe’en.

Upphaf vetrar og árs er það sem kallað er liminal tímabil, einhvers konar millibilsástand sem ríkir á tímum mikilla umskipta. Þá geta menn jafnvel skynjað handanheima; þeir sjá drauga og álfa, og geta spáð í framtíðina. Greinilegt er að andar voru taldir vera á kreiki á bæði Samhain og veturnóttum (sjá til dæmis Þiðranda þátt og Þórhalls).

Sökum kristnitökunnar lögðust veturnætur smám saman af. Sömuleiðis hurfu margar gamlar kaþólskar hátíðir við siðaskiptin, eða þegar lúterskur siður tók við af kaþólskri trú.

Gömlu hátíðirnar eins og vetrarnætur voru haldnar skömmu eftir sláturtíð og neytti fólk þá vel af því nýmeti sem sláturtíðinni fylgdi enda sjaldnast mikið um slíkt á veturna. Þegar kirkjan tók yfir þessar hátíðir færðust þær yfir á allraheilagramessu og var hún því oft kölluð sviðamessa.

Allrasálnamessa

Kringum árið 1000 varð til önnur hátíð fyrir áhrif trúarlegrar siðvæðingar, kenndrar við Clunyklaustrið í Frakklandi. Þetta var allrasálnamessa og var hún sett á 2. nóvember. Hún var einkum ætluð til hjálpar sálum fátækra.

Þetta var á sama tíma og kirkjan á Íslandi var að festast í sessi og þessi áhersla hefur því frá upphafi verið partur af kristnum hugmyndaheimi Íslendinga. Á 17. öld þekkist hátíðin í íslensku máli undir nöfnunum „sálnadagur“ og „heilagar sálir“, en í rímtali 1707 er núverandi heiti komið inn og hefur verið það síðan.

Líkt og áður fyrr horfir allraheilagramessa til þeirra sem á liðnum öldum, og einnig nær í tíma, hafa styrkt kristnina, það er að segja nafnfrægra trúarhetja og dýrlinga, einkum meðal kaþólskra. En á allrasálnamessu er hugurinn meira bundinn öllum þeim sem við þekktum persónulega og elskum en eru nú fallnir frá. Í íslensku þjóðkirkjunni fara þessir dagar orðið saman, eru eins og einn væri og beðið er fyrir sálum allra látinna.

Hrekkjavaka

Aðalgrein: Hrekkjavaka

Hrekkjavaka nefnist á enskri tungu „Halloween“ sem er annar ritháttur fyrir „Hallowe’en“. Hallowe’en er svo stytting á nafninu „All Hallows’“ Evening eða „All Hallows’ Eve“ sem er kvöldið 31. október, vakan fyrir Allraheilagramessu.

Hefð myndaðist fyrir því að á Samhain/Hallowe’en væri brennandi kertum komið fyrir í útskornum næpum og á Írlandi og í Skotlandi tíðkaðist að kveikja í bálköstum. Einnig fóru bæði unglingar og fullorðnir á milli húsa klæddir búningum og með grímur, eins og nú tíðkast á öskudegi Íslendinga, og gerðu öðrum gjarnan einhvern grikk í leiðinni.

Þegar Írar og Skotar fluttust búferlum til Ameríku á 19. öld fluttist Hallowe’en hátíðin með þeim. Í Bandaríkjunum uxu aftur á móti grasker sem voru mun stærri en næpurnar og auðveldari að skera út. Þannig tóku graskerin við af næpunum sem tákn fyrir Halloween Bandaríkjamanna.

Vegna áhrifa frá bandarísku sjónvarpi og kvikmyndum verður æ algengara að Norðurlandabúar haldi upp á hrekkjavöku að bandarískum sið. Ýmsir hafa ýtt undir þessa þróun, til að mynda dagblöð og verslanir. Hrekkjavaka Norðurlanda því fyrst og fremst unglingahátíð, rétt eins og Hallowe’en á Írlandi og Skotlandi var forðum.

Heimildir

Árni Björnsson (2000). Saga daganna.

Tenglar

Saga daganna Geymt 30 mars 2013 í Wayback Machine (Skoðað 31.10.2011)
„Hvenær eru allraheilagramessa og allrasálnamessa?“. Vísindavefurinn. (Skoðað 31.10.2011)
„Hverjar eru hefðir og saga hrekkjavöku?“. Vísindavefurinn. (Skoðað 31.10.2011)
„Hversu margir kristnir hátíðisdagar eru byggðir á gömlum heiðnum hátíðisdögum?“. Vísindavefurinn. (Skoðað 10.05.2012)