Marshalláætlunin

Áróðursplakat fyrir bættri samvinnu vesturlanda. Undir fánarellunni stendur: „Sama hvernig blæs, við verðum að vera samstíga.“

Marshalláætlunin, einnig nefnd Marshallaðstoðin, var áætlun á eftirstríðsárunum (1948–53) sem bandaríska utanríkisráðuneytið skipulagði og átti að hjálpa löndum Vestur-Evrópu að reisa sig við á ný eftir eyðileggingu seinni heimstyrjaldarinnar, stuðla að efnahagslegum uppgangi og nútímavæðingu, auka samvinnu milli landanna, og að sporna gegn útbreiðslu kommúnismans og áhrifa Sovétríkjanna.

Áætlunin var nefnd í höfuðið á þáverandi utanríkisráðherra Bandaríkjanna George Marshall en aðalhöfundar hennar voru aðrir starfsmenn ráðuneytisins, og má þá sérstaklega nefna William L. Clayton og George F. Kennan.

Sextán lönd í Evrópu þáðu boð Bandaríkjamanna um að taka þátt í áætluninni þ.á m. Ísland. Íslendingar högnuðust mjög mikið á aðstoðinni, og mest miðað við höfðatölu. Aðstoðin gegndi lykilhlutverki í uppbyggingu landsins eftir stríðið.

Eftir seinni heimsstyrjöldina

Afleiðingar seinni heimstyrjaldarinnar voru hryllilegar; milljónir manna létu lífið á vígvellinum og í helförinni og öll Evrópa var í rúst. Eyðileggingin náði líka til innviða samfélagsins, bygginga, samgangna og opinberra stofnanna. Berlín, Dresden og fleiri þýskar borgir auk Varsjár í Póllandi voru svo gott sem jafnaðar við jörðu. Flestar stærri borgir í Þýskalandi, London og París og ótal fleiri borgir og bæir höfðu orðið fyrir miklum skemmdum. Talið er að á bilinu 50-70 milljónir manna hafi látið lífið í seinni heimsstyrjöldinni sem lauk með Yaltafundinum í febrúar 1945 og friðarviðræðunum í París 1947. Winston Churchill, þáverandi forsætisráðherra Breta flutti á þeim fundi fræga ræðu 5. mars 1946 þar sem hann nefndi það Járntjald (e. „iron curtain“) sem skildi að lýðræðisríki Evrópu frá kommúnistaríkjum Sovétríkjanna.

Við tók djúp efnahagsleg lægð í Evrópu og árið 1948 voru helstu hagtölur iðnríkja Evrópu enn vel undir þeirri framleiðslugetu sem náð hafði verið fyrir stríð.

Kalda stríðið, og vopnakapphlaupið sem því fylgdi, var ekki enn hafið fyrir alvöru. George F. Kennan, deildarstjóri í bandaríska utanríkisráðuneytinu, hafði þegar spáð fyrir um það hvernig andstæðar fylkingar myndu skipa sér hvor gegn annarri sitt hvoru megin járntjaldsins. Bandarískir ráðamenn höfðu töluverðar áhyggjur af fylgi við kommúnistaflokka í löndum eins og Ítalíu, Grikklandi og Frakklandi, og því varð eitthvað að gera.

Morgenthauáætlunin

Ljósmynd frá vesturhluta Berlínar þar sem sést í veggspjald sem auglýsir Marshallaðstoðina.

Lagðar voru fram ýmsar tillögur um það hvernig best væri að byggja upp Evrópu á ný. Annar valkostur sem kom til greina var svonefnd Morgenthauáætlun, en hún var nefnd eftir þáverandi fjármálaráðherra Bandaríkjanna Henry Morgenthau, yngri. Sú áætlun gekk í stuttu máli út á það að afvopna Þýskaland, skipta því í tvö sjálfstæð ríki, eitt alþjóðlegt svæði og úthluta Frakklandi og Póllandi landsvæði sem að þeim lá. Jafnframt átti að eyðileggja verksmiðjur og framleiðsluaðstöðu Þjóðverja í Ruhrhéraði Norðurrín-Vestfalíu og koma þannig í veg fyrir að Þýskalandi gæti á ný orðið efnahagslegt stórveldi sem gæti ógnað öðrum. Samkvæmt áætluninni áttu Þjóðverjar einnig að greiða himinháar stríðsskaðabætur líkt og þeir voru skyldaðir til með Versalasamningnum eftir fyrri heimsstyrjöldina.

Áætlun Morgenthau var þó ekki valin því viðurlögin þóttu of grimmileg. Þess í stað var Þýskalandi skipt í Vestur-Þýskaland og Austur-Þýskaland árið 1949 og hélst sú skipting allt fram að falli Berlínarmúrsins 1989.

Undirbúningur

Kort af Evrópu á árum Kalda stríðsins. Myndin sýnir hlutfallslega dreifingu heildarupphæðar Marshall-áætlunarinnar.

Bandarískum ráðamönnum þótti það vandasamt að útfæra þessar hugmyndir sínar um fjárhagsstuðning við lönd Evrópu. Þeir óttuðust mótstöðu í bandaríska þinginu. Fyrst var látið í veðri vaka í ræðu sem George Marshall flutti fyrir nemendur Harvard háskóla í júní 1947 að til stæði að veita Evrópuríkjum efnhagslegan stuðning. Fyrirætlunin var að fréttir af ræðunni bærust til ráðamanna í Evrópu sem myndu síðan hafa samband með eigin hugmyndir um upphæðir og skilmála.

Utanríkisráðherrar Bretlands og Frakklands hittust í Frakklandi ásamt utanríkisráðherra Sovétríkjanna. Þeir komu sér saman um að bjóða Sovétríkjunum óhagstæðan samning. Mánuði seinna var stærri fundur haldinn og flestum ríkjum Evrópu boðið að mæta. Ljóst þótti að Sovétríkin myndu ekki mæta og utanríkisráðherrar Tékkóslóvakíu og Póllands voru kallaðir til Kremlar þar sem þeir fengu tiltal hjá Jósef Stalín fyrir að sýna þessu áhuga. Sovétríkin undirbjuggu þá sambærilega áætlun sín megin járntjaldsins sem nefnt var Ráð gagnkvæmnar efnahagslegrar aðstoðar (COMECON). Evrópuríkin þau, 16 talsins, sem vildu þiggja aðstoðina höfðu hver fyrir sig sérstakar hugmyndir um þau skilyrði sem yrðu sett fyrir henni. Enn átti eftir að samþykkja lög þess efnis á bandaríska þinginu. Ráðamenn í Evrópu báðu upphaflega um 22 miljarða dollara, sem ríkisstjórn Trumans skar niður í 17 miljarða og var loks samþykkt að veittir yrðu 5 milljarðar upphaflega sem á endanum urðu u.þ.b. 13 miljarðar dollara.

Harry Truman, bandaríkjaforseti, undirritaði lög um Stofnun efnahagslegrar samvinnu (e. Economic Cooperation Administration) þann 3. apríl 1948. Í Evrópu var stofnuð sambærileg stofnun sem seinna varð að Efnahags- og framfarastofnuninni (OECD).

Ísland

Þessi greinarhluti er of stuttur, þú getur hjálpað til með því að bæta við hann.

Ísland fór ekki illa út úr stríðinu. Fyrir stríðið var Ísland fátækasta þjóðin í Norður-Evrópu, en eftir stríðið var landið eitt það ríkasta. Herseta Breta og Bandaríkjamanna hafði haft verulega góð áhrif á efnahagslífið, þeir höfðu spýtt inn miklu fjármagni með veru sinni hér og höfðu byggt upp ýmsa innviði. En Ísland féll engu að síður undir Marshalláætlunina, Bandaríkin vildu halda stjórnmálalegum áhrifum sínum og vildu stuðla að efhahagslegum stöðugleika. Kalda stríðið hafði byrjað og vildu Bandaríkin koma í veg fyrir að Ísland myndi flytja út saltfisk sinn til Sovétríkjanna. Íslendingar vildu ekki endilega fallast á þessa aðstoð, en gerðu það þó því árið 1947 var gjaldeyrisforði landsins uppurinn og allt stefndi í efnahagslægð.

Ísland varð aðili að Marshalláætluninni árið 1948. Stefnt var að nútímavæðingu landsins með vatnsaflsvirkjunum og vélvæðingu landbúnaðarins. Marshallaðstoðin var í megindráttum í formi inneignarnótna eða úttekta á innfluttum bandarískum vörum. En keyptir voru togarar, dráttarbátar og landbúnaðarvélar og var jafnframt ráðist í stærri framkvæmdir s.s. byggingu Sogsvirkjunar, Laxárvirkjunar, áburðarverksmiðju í Gufunesi, steypuverksmiðju, hraðfrystihúsa og klæðaverksmiðju Álafoss svo fátt eitt sé nefnt.

Marshallaðstoðin færði Íslandi 29,3 milljónir Bandaríkjadala, þar af 24 milljónir í beinan styrk. Það samsvarar 37,7 milljörðum íslenskra króna á nútímaverðgildi (2018), eða 300.000 krónum á nútímaverðgildi (2018) fyrir hvern þálifandi Íslending. Marshallaðstoðin var á verðgildi þess tíma 630 milljónir króna, en árleg útgjöld ríkissjóðs voru 260 milljónir króna.

Hertakan og Marshallaðstoðin höfðu gríðarmikil áhrif á efnahagslíf og innviði Íslands og spiluðu stóran þátt í því að landið hafi getað nútímavæðst á stuttum tíma.

Áhrif

Land	1948/49 (milljónir $)	1949/50 (milljónir $)	1950/51 (milljónir $)	Samanlagt (milljónir $)
Austurríki	232	166	70	488
Belgía og Lúxemborg	195	222	360	777
Danmörk	103	87	195	385
Frakkland	1.085	691	520	2.296
Þýskaland	510	438	500	1.448
Grikkland	175	156	45	366
Ísland	6	22	15	43
Írland	88	45	—	133
Ítalía og Trieste	594	405	205	1.204
Holland	471	302	355	1.128
Noregur	82	90	200	372
Portúgal	—	—	70	70
Svíþjóð	39	48	260	347
Sviss	—	—	250	250
Tyrkland	28	59	50	137
Bretland	1.316	921	1.060	3.297

Evrópulönd höfðu nær engan erlendan gjaldeyri eftir seinna stríð og því var þetta mikilvæg aðstoð svo að Evrópulönd gætu hafið aftur innflutning vara landa á milli. Ýmis skilyrði voru sett fyrir því hvernig Marshallfjármagninu skyldi eytt til uppbyggingar.

Marshall aðstoðinni lauk formlega 1953 en óljóst er hvaða fjárútlát Bandaríkjanna teljast til aðstoðarinnar og hvaða ekki. Þessi ár aðstoðarinnar voru ár mikillar og hraðrar enduruppbyggingar, að miklu leyti þökk sé Marshallaðstoðinni.

Skiptar skoðanir eru um tilgang aðstoðarinnar og sjá sumir hana sem gott dæmi um góðvilja bandarískrar utanríkisstefnu (á þeim tíma) en aðrir sem form af efnahagslegri heimsvaldastefnu.

Heimildir

• Gylfi Þ. Gíslason (1948). Marshalláætlunin. Helgafell.
• „Marhallaðstoðin“. Sótt 6. september 2006.
• „þskj. 408 # prentað svar utanrrh., 115. lþ. 231. mál: #A Marshall-aðstoðin # fsp. (til skrifl.) til utanrrh“. Sótt 6. september 2006.
• Marshallhjálpin, grein eftir Þorvald Gylfason í tilefni af því að 60 ár eru liðin síðan að hún var kynnt.
• Fyrirmynd greinarinnar var „Marshall Plan“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt 8. september 2006.