Enaksîmander

Enaksîmander (z. 610- m. 546 BZ).

binnivîs

Eger tallîs yekemîn feylesuf bêt le cîhanî xorawada, ewa Enaksîmander fêrxwaz û hawrrêy yekemîn û dêrîntirîn feylesufe ke nusrawî felsefî hebêt û geyiştbêt be destî ême.. Pazde sall le tallîs mindalltire û le heman sallî mirdnî tallîsda, ewîş mirduwe (hendêk dellên çiwardesall lew mindalltire û sallêkîş ber le tallîs mirduwe). Lew biwaraneda karî kirduwe ke îmrro pêyan dellêyin cugrafya û bayolojiya, herweha be yekemîn feleknasî zanistgeraş leqellem dedrêt, nexşey cîhan û gerdûnî kêşawe û matmatîkzanêkî lêhatûş buwe. Ewîş weku tallîs le mîlîtos ledayik buwe, ke benderêkî deryayî buwe û êsta dekewête naw turkyawe. Gêrranewekan dellên piyawêkî gerrîde buwe û bayexîşî dawe be poşak û edgarî xoy û cidîyetêkî sernicrrakêş le sîmayda hebuwe. Deşllên piyawêkî siyasetmedar buwe û çendan pile û payey billindî wergirtuwe, yekêk lew postaney werî girtuwe, fermanrrewayî yekêk le nîştecê taze dozrawekanî epollonya. Her le mawey maneweyda lew posteda bîrî le giriftî zorbûnî danîştuwan û qereballixî şare yonanîyekan kirdotewe û bediway çareserêkda gerrawe. Le gerran û pişknînekanî seretay sedey bîstemda peykerêkî Enaksîmander dozrawetewe ke xellkî ew şare boyan dirust kirdibû.

Enaksîmanderîş weku tallîsî hawrrê û mamostay bîrî lew maddeye kirdotewe ke hewênî dirustbûn û hatinebûnî hemû maddekanî tir e. Welê em bîrî le çemkêkî ziyatir ebistrakit û endêşeyî kirdotewe, ta bibêt bew madde binerretîyey ke xoy le hîç maddeyekî tirewe peyda nebuwe û maddekanî tirîş lemewe peyda bûn. Enaksîmander bêpayanî (nakota)y be binerretî bûn danawe, be zmanî yonanî dêrîn pêy dewtirêt eypîron aperion. Pêy wabuwe ke bêpayanî resenî hemû ew şitaneye ke le gerdûnda hen. Tallîs û Enaksîmandner bo yekemîncar le mêjûy hizrî mirovayetîda bîryan lewe kirdotewe ke yasa siruştîyekan cîhan berrêwe deben nek îrade û wîst û arezûy xudawendekan. Mêjûy têksitî felsefî nusraw legell Enaksîmanderda destpêdekat, ew yekemîn kes buwe têzî felsefî beşêwey pexşan nusîbêt, nêwdartirîn pertûkî "derbarey sirûşt"e. Em pirtûk e bizir buwe û negeyiştote destî ême, bellam bellge heye leser ewey nêzîkey 200 sall diwatir, le zemanî eristo diwatrîş syofrastosî cênişînîda le pertûkxaney laysyemda kopîyekî hebuwe. Dellên guwaye le sedey dûhemî zayinîda, epollodoros be rêkewt kopîyekî ew pertûkey berdest kewtuwe. Le sedey bîstemî zayinîda, çend bellgeyek le pertûkxane nêwdarekey eskenderîyey mîsirda dozrawnetewe, ke deyselmênin beşêk le pertûkxaney tawermînay sêsîlî kewtote ewêwe, çend parçe û peregirafêk le keşkollêk dozrawnetewe ke nawî Enaksîmanderyan lesere. Teniya yek birrge le pertûkî derbarey sirûşt be destî ême geyiştuwe.

Be pêy eresto û syofrastosî qutabîşî, yekemînî feylesufanî yonan le esll yan prensîpî bûnyan kollîwetewe, wek pêştir basman kird lay tallîs ew yekemîn prensîpe aw buwe, welê anaksîmander lay wabuwe ew prensîpe bêpayanî yan nakotayî yaxud bêsnurîy buwe. Argîwmêntekanî dakokîkirdin lem têze le rêgay erestowe geyiştunete destman û dellêt anaksîmander pêy wabuwe ke bêpayanî hîç esllêkî nye, çunke ew xoy esllekeye, leber ewey hîç esllêkîşî nye, kewate hîç snurêkîşî nye, boye le hîç ştêkî trewe peyda nebuwew lenawîş naçêt. Pêştir yonanîyekan aşnay xudawende homîrîye nemrekan bûn, welê anaksîmander dû xeslletî dîkey bo ew çemke zyad kirdu weku prensîpe bnerretîyekey xoy dayna: bêsnurî û peydanebûn le hîçî tir. Herçonêk bêt renge mebestî le eypîron ewe bêt ke matiryallêkî snurnekrawew natwanrêt be hîç core wesfêkî berhest bnasrêtewe, çunke xoy le xoyda le cîhanî pêkhatûda bûnî nye

Le bwarî feleknasîşda be dozerewey zewalî hetaw pley larîy xulgey burcekanî dozîwetewe, le serdemî ewda xellkî wayan dezanî zewî texte, bellam anaksîmander pêy wabuwe ke zewî lulekîyew leşwênî xoyda cêgîre, belaşîyewe wabû gerdûn brîtye le jmareyekî zor tenî lulekî ke le encamî çirrbûnewew drust bûn, hetaw dekewête ewperrî hemûyanewe, mang le nawerrastdaye, paşan estêrekanî tir zyatir berew nawerrast bllaw bûnetewe. Yekêk lew lulekane, em zewîyey xomane, ke pêwîstî be hîç binkew ragrêk nyew leşêwey tepllêkdaye. Pêşî wabuwe ke esllî gerdun degerrêtewe bo cyabûnewew çirrbûnewey madeyekî berayî, têyda germî berew derewe mlî nawew le sadî cyabotewe, paşan wişkanî le terrîyewe derkewtuwe. Serencamîş hemû ştêk degerrêtewe bo ew eslley lêwey hatuwe. Be kurtî ew pêy wabuwe tene gerrokekanî naw asman le xulgey bazneyîda desurrênewew bejêr zewîda têdeperrn û paşan beserîda derron. Zewî bê hîç ragrêk û be azadî le boşayîda rawestawe. Tenekanî naw asman le çend astêkdan û hendêkyan leseruy ewanîtrewen. Em boçûnane gerçî sade dêne pêşçawî xwênerî hawçerx, bellam lekatî xoyda hengawêkî gewre buwe berew damezrandinî boçûnî mrovayetî lemerr gerdûn.

Ew nexşeyey anaksîmander drustî kirduwe, bzir buwew nemawe, bellam hîrodot ew nexşeyey bînîwew wesfêkî dekat boman. Detwanîn enêşey nexşeke awahî bkeyn: nexşeyekî bazneyî buwe weku serî tepllî zewî, paşan zerya dewrî girtuwe, deryay nawerrast le çeqî nexşekeda buwe, hêllêk kirdûyetî be dû beşewe lemserewe bo ew serî cîhan kêşrawew benaw dîlfîda têdeperrêt, be nîwey serewey witrawe ewrupa, beşî xwareweşî asya buwe. Sebaret be meseley zîndewerekanîş pêy wabuwe ke jyan lew nim û şêyewe peyda buwe ke berlewey tîşkî xor wişkî bkatewe dewrî zewî girtbû. Le jêr karîgerîy germay tîşkî hetawda, yekemîn gyanewer le madeyekî lîncewe drust buwe ke core masîyek buwew pêstêkî tîx tîxî dirrkawîy hebuwe, em gyanewere le deryawe gwastûyetyewe boser zewî. Mrov le masîyewe peyda buwe. Komellêk têbînî û sernicî gringîşî pêşkeş kirduwe derbarey hawşêweyî xesllete twêkarîyekanî nêwanî mrov û bunewerekanî tir. Hendêk be yekemîn kesî dadenên le bwarî tîwrîy peresendinda karî kirdbêt.