Goiás (staot)
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
| Goiás Sjtaot van Brazilië | |||
| |||
|
| |||
| Code | GO | ||
| Regio | Midwes | ||
| Hoofsjtad | Goiânia | ||
| Gouvernäör | José Eliton Júnior | ||
| Aantal gemeintes | 246 (lies) | ||
| Opperflaakde | 340.112 km² | ||
| Inwoeners – Deechde: |
6.921.161 (2018) 20,35/km² | ||
| Tiedzaone | UTC -3 | ||
Goiás is ein vaan de 27 fidderaol einhede vaan Brazilië. De staot ligk oongeveer in 't midde vaan 't land (e bitteke zuielek daovaan) en grens mèt de klok mèt aon Tocantins, Bahia, Minas Gerais, 't Federaol Distrik, Mato Grosso do Sul en Mato Grosso. Hoofstad is Goiânia. De staot kint e paar groete bevolkingsconcentraties meh besteit daoboete veural oet dunbevolk savanneland.
Fysische geografie
[bewirk | brón bewèrke]
Goiás maak deil oet vaan 't Centraol Plateau en ligk door de baank zoe'n 1000 meter bove de ziespiegel. Euver 't algemein is 't reliëf hobbeleg meh neet ech bergechteg. In 't ooste en noorde vint me de hoegste pieke; 't hoegste punt vaan de staot ligk in de Chapada dos Veadeiros en kump 1784 meter bove zieniveau oet.
Mèt oetzoondering vaan 'n zone in 't ooste boe tropisch druug bos de oersprunkeleke plantegreuj is, en die me naovenant Mato Grosso Goiano neump, besteit de staot oet aoneingeslote cerrado, dat wèlt zègke savanneland. De staot heet daan ouch 'n Aw-klimaot volgens Köppen, mèt vaan mei t/m september e druugsezoen en in de res vaan 't jaor e regeseizoen. Roond revierluip kin hei en dao ouch bos greuje, vaan 't Atlantisch typ.
't Groetste deil vaan de staot ligk in 't bassin vaan de Tocantins, die oonder de naom Maranhão ouch door Goiás struimp. E deil vaan dat bassin weurt ingenome door 't subbassin vaan de Araguaia, die de oosgrens mèt Mato Grosso definieert. 't Zuie watert, via de Paranaíba (die door de staot struimp), aof op de Paraná (die dat neet deit).
Politiek
[bewirk | brón bewèrke]Goiás sjik 17 parlementariërs nao 't Hoes vaan Aofgeveerdegde. 't Eige parlemint tèlt 41 leie.
Gouverneur is anno 2018 José Eliton Júnior vaan de middepartij PSDB.
Bevolking
[bewirk | brón bewèrke]De inwoeners vaan de staot weure goianos geneump. 'ne Bijnaom veur de (neet-inheimse) inwoeners vaan Goiás en de aonpaolende Mato Grosso is sertanejos.
De hoofstad Goiânia is mèt bekaans oonderhaaf mieljoen lui ouch wiedoet de groetste stad. Twiede stad is Aparecida de Goiânia, wie de naom al zeet 'n veurstad daovaan. Ouch de daarde stad, Anápolis, ligk neet wied vaan Goiânia aof. Aander stei mèt mie es 200.000 inwoeners zien Rio Verde, Luziânia en Águas Lindas de Goiás ('n veurstad vaan Brasília).
Etnische gróppe
[bewirk | brón bewèrke]Anno 2015 neump de mierderheid vaan de bevolking, naomelek 52,35%, ziech pardo, dat wèlt zègke vaan gemingk blood. Blaanke make 39,12% oet, zwarte 7,81%, Aziaote 0,59% en inheimse 0,13%.[1]
Volgens 'n genetische studie oet 2008 waor de bevolking veur 83,7% vaan Europese aofkoms, veur 13,3% vaan Afrikaanse en veur 3,0% vaan inheimse.
Taole
[bewirk | brón bewèrke]In Goiás is 't Sertanejo-dialek vaan 't Braziliaans Portugees in gebruuk. Dit dialek dreug trèkke vaan 't Caipira-dialek, de moojertaol vaan de ierste koloniste in Goiás, meh is minder oetgesproke umtot later koloniste ouch oet aander deile vaan 't land kaome. Ouch de stiechting vaan Brasília heet 't dialek doen verwatere. D'n invlood vaan 't Caipira wisselt, aofhenkelek vaan wee de ierste koloniste waore of wie wied me nao 't zuidooste zit.
In Goiás weurt veur zoewied bekind nog ein inheimse taol gesproke. E deil vaan de Avás-Canoeiros sprik nog 't Avá-Canoeiro, 'n Tupi-Guaranítaol. De taol zouw nog mer door 14 lui weure gesproke, die evels wel allemaol eintaoleg zien.[2]
Religie
[bewirk | brón bewèrke]'t Protestantisme, wat in gans Brazilië in opkoms is, heet in Goiás väöl aonhengers (28,07% bij de volkstèlling vaan 2010). 't Geit hei veural um pinkstergemeintes. Ouch 't spiritisme is hei (mèt 2,46% in 2010) bovegemiddeld vertrooje. Neet-geluivege maakde anno 2010 8,11% oet. De kathelieke hadde in 2010 mèt 58,89% nog wel de mierderheid.
Economie
[bewirk | brón bewèrke].png)
Goiás heet zoewel 'ne sterke landbouwsector es 'nen oetgebreide mijnbouw en 'nen oontwikkelden industriesector. In d'n akkerbouw euverheerse soja en mais, die 't good doen in de cerrado en die bij Goiás zien veurnaomste exportprodukte hure (zuug diagram). Sókkerreet en katoen weure ouch geplant. De veehawwerij umvat veural väöl keuj en hinne; in minder maote ouch verkes. Naovenant exporteert Gojas ouch väöl vleis en leer.
Goiás is riek aon delfstoffe. Me wint hei oonder mie koper, nikkel (bij Niquelândia, wat zoewel ziene naom es zie bestoon aon dit metaal daank), mangaan, goud, smarag, kalkstein, fosfaot en asbes.
Veurheer stèlde de industrie get minder veur, umtot de staot wied aoflaog vaan de groete haves en 't diechbevolk kösgebeed. Sinds d'n aonlag vaan de Noord-Zuidspoorlijn roond 2000 kós de zwoerder industrie in de staot evels opleve. Me vint in Goiás oonder mie farmaceutische industrie (in Anápolis) en oto-industrie (in Anápolis en Catalão).
Neve d'n handel, dee bleujt in Goiânia, kint Goiás ouch 'ne toeristische sector. Toeriste koume veural nao de therme in Caldas Novas, en in minder maote nao de diverse nationaol parke en historische stedsjes wie Goiás en Pirenópolis.
Wat welvaart betröf zit in Goiás lendelek in de middegróp. 't Bruto Staotsproduk per inwoener bedroog in 2014 12.516,22 real (13e vaan 27), de minseleke oontwikkelingsindex (HDI) waor bij de volkstèlling vaan 2010 0,735 (11 vaan 27).
Historie
[bewirk | brón bewèrke]
De ajdste voondste in de staot zien gedoon in de gemeinte Uruaçu en Niquelândia. Ze kinne wel 11.000 jaor aajd zien, al besteit dao väöl controverse euver. Nog diverse aander volker volgde; bij de Europese oontdèkking vaan Brazilië waor 't groondgebeed vaan de staot bevolk door Tupi- en Jê-sprekende volker. Me nump aon tot de ierste rillatief nuikoumers waore, die mer inkel iewe veur de Europeaone 't gebeed inkaome. De Tupi's neumde de Jê-sprekende inheimse Tapuias of 'wèlle'.
In de ierste iewe vaan de koloniaolen tied woort Goiás gooddeils mèt rös gelaote. Noe en daan trokke avontureers (bandeirantes) vaan de kös nao 't binneland. Zelfs wie de jezuïete ziech in 't binneland vestegde, lete ze zjus dit gebeed links ligke en trokke ze wijer nao de Mato Grosso. Roond 1700 woort zoewel in Minas Gerais es in de Mato Grosso goud oontdèk, zoetot al mie koloniste hei doortrokke. Pas in 1722 woort ouch hei goud gevoonde in kwantiteite die veur goudzeukers intrèssant waore. Oet dezen tied stamme de plaotse Pirenópolis en Goiás (daan nog Vila Boa de Goyaz, 'n spelling die tot in d'n twintegsten iew zouw weure gebruuk). De latere staot (in dezen tied hoort Goiás bij 't kapteinsjap São Paulo, wat toen nog enorm groet waor) is geneump nao de stad, meh wie de stad aon häör naom kump is oondudelek. Volgens de euverlevering waore de Goiás 'n inheims volk, meh 't gief gein primair bronne die de bestoon vaan zoe'n volk aontuine. In 1748 voont me d'n tied riep um 't kapteinsjap São Paulo aon stökker te breke en woort Goiás e kapteinsjap op ziech.
In de laten achtienden iew naom de goudzeukerij aof in beteikenis en veel de bevolking trök op dèks zelfveurzienende landbouw. In de negentienden iew en vreuge twintegsten iew kaom dao wieneg veraandering in. Wel kaom nao 1900 't spoor nao Goiás, zoetot de boere hun produkte (veural ries) kóste exportere. In de jaore daarteg besloot me ouch de hoofstad te verplaotse nao 'n locatie korter bij 't spoor; zoe woort tösse 1933 en 1937 de stad Goiânia gebouwd. Vaanaof oongeveer dezelfden tied begós me ouch nao Goiás, in 't bezunder 't weste, te loere es plaots veur 'n nui hoofstad vaan 't land. Oetindelek hakde president Juschelino Kubitschek de knoup door; heer leet tösse 1957 en 1960 de stad Brasília bouwe. Mèt de verplaotsing vaan de landshoofstad woort Brasília verloor Goiás e klei deil vaan zie groondgebeed aon 't nui gestiech Federaol Distrik. In 1988 verloor Goiás nog mie groondgebeed, wie gans 't noorde ziech aofsjeide es de staot Tocantins.
Bronne
[bewirk | brón bewèrke]Dit artikel is gebaseerd, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Portugeestaoleg artikel, en wel in dees versie.
Rifferenties
[bewirk | brón bewèrke]- ↑ SIDRA - Tabel 262: População residente, por cor ou raça, situação e sexo (Portugees). N.B.: De selectie moot me zelf make.
- ↑ Ethnologue- Languages of Brazil
Extern links
[bewirk | brón bewèrke]
| |
|---|---|
| Acre · Alagoas · Amapá · Amazonas · Bahia · Ceará · Espírito Santo · Federaol Distrik · Goiás · Maranhão · Mato Grosso · Mato Grosso do Sul · Minas Gerais · Pará · Paraíba · Paraná · Pernambuco · Piauí · Rio de Janeiro · Rio Grande do Norte · Rio Grande do Sul · Rondônia · Roraima · Santa Catarina · São Paulo · Sergipe · Tocantins | |