Легенде

Легенде — эртыше илыш гыч кугу событийым, лÿмло патыр-влакын чапле, геройло пашаштым сÿретлыше, тошто ор, ял да ола-влакын чоҥалтме жапышт да лÿмышт дене палымым ыштыше калык поэтический произведений. Тудын ойыртемже: пеш ожно шочын, южо илыш сÿретше йомаклан лишыл, але марте уждымо персонаж-влак вашлиялтыт, илышыште чын лийше герой-влакат юзо виян лийын кертыт.
Легенде-влак калыкын тÿняончалтышыжым, сай, пиалан илыш нерген шонымыжым, поро да осал нерген умылымашыжым ончыктат. Тыгай произведений-влак коклаште марий калыкын шке эрыкше верч кучедалмаш да тиде жапыште калык кокла гыч лекше патыр еҥ да он-влак нерген каласкалымаш посна верым налын шога. Шочмо мландым аралымаште Чумбылат, Чоткар, Акпатыр, Кукарка (Немде) кугыза да шукын молат уста да тале сарзе улмыштым, патырлыкым, уш-акыл пÿсылыкым ончыктеныт, калыкнан шарнымашешыже курымешлан кодыныт. Патырле, суапле пашашт верчын нуным калык Юмо семынак пагала, Юмылан кумалме семынак нунылан кумалеш. Марий-влак Кукарка кугызан, Чумбылатын да Акпатырын шÿгарлашкышт кумалаш да надырым пуаш коштыныт да тачат коштыт, нунын поро илышым конден кертмыштлан ÿшанат.
Патыр-влак нерген тоштыеҥ ой-влак — тиде шочмо калыкнан героический эпосшо. Марий-влакын героический эпосышт нерген ойлымо годым эн ончычак Чоткар патырын образшым палемдыман.
Калыкын ойлымо гыч, Чоткар пеш кугу капан, моткоч виян улмаш. Садланак тудым «патыр» маныныт. Марий йылмыште «вий» мут уло гынат, богатырь-влакым эре «патыр» маныт. Тиде мут кугу куатан еҥым ончыкташ кучылталтеш.
Легендыште Чоткар марий-влакын кугезышт семын, калыкшым аралыше патыр семын ончыкталтеш. Садланак калык тудын нерген кугешнен ойла: «Ала-кунам ожно марий патыр — Чоткар патыр — илен улмаш. Тудо Марий калыкым тушман деч арален. Тушман-влак марий-влакым ик жаплан тÿкен огытыл, садланак Чоткар мландыш каналташ возын. Вочмыж деч ончыч тудо марий-влаклан каласен коден: «Родо-шамычем, марий- шамыч, мый каналташ возам, осал тушман-шамыч толыт да тендам орландараш тÿҥалыт гын, тунам мый декем толза да кычкыралза: «Мемнам аралышына, Чоткар, кынел, мемнам тушман-шамыч орландараш толыныт, кынел да утаре орлык гыч!» Тиде мутым ойлымеке, Чоткар мален колта. Тылеч вара ик полдалге марий, Чоткарын мутшым тергаш шонен, Чоткар малыме чоҥга деке миен да кычкыралын: «Чоткар, Чоткар, тушман-шамыч толыныт — утаре мемнам!» Чоткар шÿгар гыч кынелеш, йыр ончалеш, тушман ок кой. Чоткар пеш чот сыра, угыч мландышке вочшыжла тыге ойлен: «Те мыйым тыге ондаледа да арам тарватеда гын, тетла тендан ÿжмыланда нигунамат ом кынел!» Тылеч вара пеш кугу туткар годым марий-шамыч Чоткарым шуко гана кычкыреныт гынат, тудо кынелын огыл».
Тыгаяк сюжетан в легенде Чумбылат нерген. Тудо марий калыкын тале патырже: ушан, виян, шочмо калыкшын пиалже да эрыкше верч тушман дене кредалын. Тудо калыкын онжо гыч тукым юмыш савырнен. Марий-влак тудым Ош Кyry Юмын пÿрымашыжым калыклан шуктышо Кугу Юмо кугыза але Кугу Юмо онаеҥ семын ончат. Чумбылат Юмо семын черле еҥым тöрлатен, илышым саемден кертеш, тулеч молымат ыштен сеҥен манын ойлат. Тудлан марий-влак кызытат кумалыт, полшаш, илышым куштылемдаш, тазалыкым, эсенлыкым, порылыкым, тÿрлö осал деч аралаш йодыт. Кумалме вер — легенде почеш патырын кийыме верже — Чумбылат курык. Тудо Киров область, Советский районышто Немда эҥер серыште верланен. Марий калык ойпогышто эше ик патыр — Акпатыр уло. Тудат Марий калыкым тушман деч аралыше герой. Чумбылат патыр семынак Акпатырат Юмыш савырнен. Тудланaт калыкна, порын жаплен, юзо вийжылан ÿшанен, кумалеш.
Героический эпосышто изи огыл верым марий ÿдырамашлан ойырымо. Чоҥалтме да сылнылык шот дене тыгай легенде-влак ÿдырамашын осал вий ваштареш шогымыжым, тудын кöргö вийжым, кöргö эрыкшым, лÿддымылыкшым да шотым муын моштымыжым сÿретлат («Марий ÿдыр Ирга», «Патыр ÿдыр вийым ончыкта). Легендылаште марийын тÿрлö вер гыч толмыж нерген шуко оҥай информаций уло («Марий кушеч толын», «Кузе Кокшайск ола лийын», «Торъял марийын толмыжо», «Кушеч Морко марий толын» да молат). Нуно шочмо калыкнан ожно илыме верже да тиде кундемыш куснымыжо нерген ойлат. Мутлан, Курыкмарий, Звенигово, Волжск районлаште илыше марий-влакын кугезышт кызытсе Угарман (Нижний Новгород), Кострома областьлаште иленыт. Морко да Виче (Шурма, Малмыж) марий-влак Oaҥ могырым толмо нерген ойлат. Яран марий Моско велым толын. Шернур, Торъял марийым налаш гын, нуно тÿҥ шотышто пуйто Виче могырым толыныт. Йошкар-Ола йырысе марий-влак кугезыштын илыме верлан Юлым шотлат. Тоштыеҥ ой почеш Пошкырт республикысе, Свердловск да Пермь областьласе марий-влак Виче эҥер воктеч каеныт. Марий калыкын тыге шаланен каймым кугезына-влак Юл тÿрышкö вес калык-влак толмо да тынеш пурташ тÿҥалме дене умылтарат. Легенде-влак тыгак вер-шöрын лÿмжö, тошто ор да ял-влакын чоҥалтме жапышт деле палымым ыштат. Мутлан, калык Марий кундемын ик сылне Элнет эҥержылан патырын лÿмжым пуэн («Юзо шиялтыш»).
Ятыр легенде марийын вес калык да кугыжаныш дене кылым кучымыж нерген ойла. Тыгай кыл булгар, чуваш, татар, одо, руш дене лийын, калык кокласе илышышке: озанлыкыш, йÿлаш, тÿвыраш, йылмыш — шуко вашталтышым пуртен. Нунын коклаште келшен илыме тыныс жапат, кучедалме пагытат лиеден. Тидын нерген ойлат «Кузе одо патыр Тутой ÿчашымаште марий патырым сеҥен», «Кузе одо-влакын пикш йоҥеж вий пытен» да молат.
Тоштыеҥ ой аршашыште овда нерген произведений-влак изи огыл верым налыт. Легендыште тÿтя (овда) калык тÿжвал тÿсшö дене кугу кап-кылан, кужу ÿпан, йолгопашт шеҥгекыла улмыж дене ойыртемалтын. Марий-влак нуным вес семынже кужу еҥ але кугу еҥ маныныт («Кугу айдеме»). Овда-влак юзо виян лийыныт, марий-влакым шуко сомыллан туныктеныт, тÿрлö ÿзrap, окса дене полшеныт («Кузе овда марий рвезым чыла палаш да улан лияш туныктен»). Легенде почеш («Кугу айдеме», «Овда курык рожышто илен»), овда-влак ош имньым кушкыж кудалышташ йöратеныт. Имне чот пÿжалтше, ярныше толын. Икана ик марий имне тупеш кишым йыген колтен. Тудо кишеш овда пижын толын. Овдам пеш чот кыреныт. Садлан ял калыкым тудо карген коден: «Нылле пöрт деч кугу нигунам ынже лий тиде ял! Калыкшат утыж дене тÿлен ынже керт!» Тылеч вара, пуйто, ял ешаралтын огыл. Тыгай ял-влак нерген калыкыште овда каргыме манын ойлат.
Илен-толын овда калык кокла гыч южышт ала-кушко каен йомыныт, кодшыжо, марий дене варналтын, лÿмжымат йомдарен. Акрет годым тиде калыкын илымыж нерген лач аралалт кодшо овда рож, корем, памаш, курык, вынем-влак ойлат. Марий кундемыште да Виче велне Овдасола лÿман ял-влак улыт. В.А. Акцоринын палемдымыж почеш, Киров областьысе Кикнур марий-влак Угарман кундемысе Тоншай районысо Одошнур ял марийым «овда калык» маныт. Тыге, кугезе легенде-влак шочмо калыкнан илышыжын тÿрлö лончыжым — шочмо мланде, шке эрыкше верч кучедалмыжым, патырже-влак дене кугешнымыжым, моло калык дене кылжым да молымат — сÿретлен ончыктат. Нуно марий еҥын эртыме корныжым савырнен ончалаш да шкем таче кечын аклаш, кумда тÿняште шке верым палемдаш таратат. Калыкнан шке шамжым нöлталмаште легенде-влакын акышт каласен мошташ лийдымын кугу. Нунын рÿдö шонымашыштым «Шулдыр» лÿман калык произведенийыште раш почмо: «Пеҥгыде шÿм, чолга уш да лÿддымылык ала-могай кÿкшытымат сеҥат. Пашам йöратет гын, шочмо мланде тылат шулдырым кушта, пиалым конда, ÿжеш тыйым ончыко да ончыко, кугу деч кугу сеҥымашыш, эре чоҥешташ, чоҥешташ».

Чумбылат патыр

Пеш шукерте ожно марий-влак коклаште Чумбылат лÿман пеш тале да куатле патыр илен. Тыныс жапыште Чумбылат пеш поро, пашам тыршен ыштыше айдеме улмаш. Но шочмо эл ÿмбаке иктаж-могай тушман толын керылтме годым патыръеҥ шке элже верч кредалаш тарванен, лузга чал оржан cap имньыжым кушкыж шинчын, кердым налын, сарыш лектын. Шыдештше Чумбылатым тушман-влак нигунамат сеҥен кертын огытыл, нуно патыр деч куржын гына утленыт. Патыръеҥ ош туняште шуко ий илен, шкенжын шочмо-кушмо элжым да калыкшым арален, но тудланат колаш жап шуын. Марий-влак тудын йырже чумыргеныт, шортыныт да ойгыреныт, а Чумбылат нунылан ойлен:
— Ида лÿд, родем-таҥем-влак! Мый колымекемат тендам ом мондо. Туткар пагыт толын шуэш гын, шÿгар чоҥгашкем толза, волгыдо кумыл дене каласыза: «Кынел, патыр! Тушман мемнам сеҥынеже!» Мый тунамак тыланда полшаш лектам. Шинчен лийза: эн йöсö жап шумеке гына мыйым ÿжаш лиеш. А кердемым, умдемым пеленем пыштыза. Сар ожемат пеленемак тойыза.
Тыге каласымек, Чумбылат колен колта. Калыкым пыдал налше, тушманлан карум чот пуышо тале патыр — Чумбылат — уке лийын.
Марий-влак шке патырыштым кÿ курыкеш тоеныт. Пеленже умдо-кердыжымат пыштеныт. Ожно тиде умдо, керде дене Чумбылат шке калыкшым тушман деч арален. Пеленже лузга оржан ожымат рокыш уреныт.
Калык шкенжын патыржым эреак поро мут дене ушештарен:
— Курык чоҥга кöргыш малаш вочшо Чумбылатна мемнам арала...
Жап эртен. Илышат тыныс лийын. Тушманат койын огыл да марий-влак эркын-эркын шке патырыштым мондашат тÿҥалыныт.
Кенета пеш тале, виян тушман толын лектын. Марий-влак илаш-колаш кредалыныт, туте гынат вий тöр лийын огыл, тушман сеҥаш тÿҥалын. Лачак ты жапыште нуно кугу патырышт нерген шарналтеныт.
Сусырген пытыше марий-влак шÿгар ÿмбаке куржын миеныт, полшаш лекташ ÿжын, тудым кычкыраш тÿҥалыныт:
— Кынел, Чумбылат! Утаре калыкетым! Кугу орлыкыш пернен калыкет!
Кÿдырчö гай йÿк-йÿан шергылтын, чытырналтын кÿ курык, шÿгар вынем кокыте почылт каен, тушечын Чумбылат кынел шогалын. Тудо cap ожыжым кушкыжын, ик кидыштыже — писе керде, вес кидыштыже — кошар умдо.
— Эй, чумырго, калык! Мыйын почешем тарване! — талын кычкыралын, патыр мардежла тушман ÿмбаке керылтын. Почешыже уло калык тарванен, ик тушманат нунын деч утлен огыл.
Тушманым сеҥымеке, Чумбылат шыпак шÿгарже деке пöртылын, тугак шыпак уэш шке верышкыже пурен возын. Рок шкак ÿмбакыже уралтын, да тунамак шÿгар ÿмбаланже шудо кушкын шогалын.
Тылеч вара шуко жап эртен. Йöсö жап годым кеч-кунамат Чумбылат шке калыкшым утарен, да марий-влаклан нимогай тушманат лÿдмашан лийын огыл. Тушман-влак умыленыт: марий калык Чумбылатлан ÿшанымыж дене виян. Нуно Чумбылат ден калыкым ваш сырыкташ шонен пыштеныт. Тидлан вашке йöн лектын: марий-влак коклаште оксалан ужалалтше шем чонан айдемым верештыныт. Тудо тушман могырыш вончен да Чумбылатым шÿгарже гыч ондален кынелташ келшен. Тудо йыштак, марий-влак деч шылын, кÿ курык дек ошкылын. Патыръеҥын шÿгар ÿмбакыже чытырен, лÿдын миен шогалынат, лÿмынак кычкыралын:
— Кынел, Чумбылат! Кугу йöсö толын! Утаре мемнам!
Кÿдырчö гай йÿк-йÿан шергылтын. Чытырналтын кÿ курык, cap ожыжым кушкыжын, Чумбылат кудал лектын. Ик кидыштыже — писе керде, весыштыже — кошар умдо, тушманым вигак руал шуаш ямдылалтын.
— Эй, чумырго, калык! Мыйын почешем тарване! — талын кычкыралын.
А тушман нигуштат уке. Илемлаште тыныс муро йоҥген, идымла гыч сапондо йÿк шергылтын. Пыдал налаш иктат ок йод. Патыръеҥ саҥтажым шыдын куптыртен. Öртньöр кылжым сырен шупшылын, имне кок йолла шогалын, теве-теве осал марий ÿмбаке кÿзен кая. А тудыжо сукен шинчын ойлен:
— О кугу патыр! Вуеш ит нал мыйын толмемлан! Мый шке ушем дене тышке толашат ом кöнö ыле. Мыйым уло марий калык колтен: тыйын полышет, патыръеҥ, тетла огеш кÿл манын каласаш шÿден.
Чумбылат тудым тÿслен ончалын. Шойыштеш але уке — палаш йöсö. А чоя еҥ вожылде ойла:
— Марий калык тушман дене уто вÿр деч посна, поро кумыл дене келшен илен мошта... Сандене тудлан сарзе полыш ок кÿл... А иктаж ораде кычкыраш толеш гын, ит ÿшане, ит кынел... Марий калыклан тыныс пагыт толын шуын...
Тушманын каласымыжым ойла, а шкеже шопке лышташла чытыра.
— Tyre гын, туге лийже, пий чонан айдеме! Мыйым пеш чот сырыктышда. Ынде мый тендан деч йöршеш каем. Но тетла ом тол гынат, калыклан кугу вийым кодем, тудо шке чын корныжым садак муэш, — манын, кугу патыр уэш шÿгарышкыже возын.
Шукат ыш лий, тушман-влак марий яллашке озыркан мардежла толын лектыныт. Марий-влак Чумбылатым ÿжаш куржыч, а тудыжо кынелын огыл.
— Мом ышташ ынде? — ала-кудыжо öрын йодеш.
— Ӱшаныза, тудо садак кынелеш, — эн тале марий рвезе кычкырен. Тиде йÿкым колын, марий-влакын кумылышт нöлталтеш. Чумбылатын шÿмжö гыч кодшо тулын сескемже марий-влакын чоныштым ылыжтен. Вурс пырдыжла марий-влак тушманын сарзе вийже ваштареш шогалыныт. Кö мом моштен, тудым кидышке налын, чыланат кредалаш лектыт.
Капкан гыч утлышо пире гай койын, тушман марий ялла гыч куржын. Куржмышт деч ончыч шке калыкшым ужалыше шакше чонан айдемын ораде вуйжым руал шуат.
— Ондаленат! — чаргыж кычкыралыныт. — Чумбылат садак шке калыкше пеленак!
Тылеч варат марий-влак кÿ курык кöргыштö илыше вий улмылан нигунамат ÿшаным йомдарен огытыл. Жап шуэш, Чумбылат шыдыжым монда, шке калыкшым тудо кеч-могай осал тушман дечат арален кода.
Садланак тиде кÿм Илыше кÿ маныт, вет тудын кöргыштö марий калыклан ÿшаным пуышо кугу вий ила.

Юзо шиялтыш

Кÿ курыкоржа картузнерла лектын шога. Воктенже ковра куэр, ÿжара йолважым шыман лÿҥгыктен, мардежеш гожлана. Куэр ÿмбалне тÿжем ияш тумо. Патырештын, парчажым кавашке шуя. Курыкоҥ гыч шинчавÿд гай яндар ший памаш йоргыкта. А йырым-йыр, тÿҥжö-мучашыже уке, кугу чодыра лÿшкен шога. Теве тиде курык воктен эше акрет годымак Сопсан кугыза илен. Шоҥгын уло погыжат сонарзе ÿзгарже да пачката ик ÿдыржо веле лийын. Куанжат, ойгыжат шочшыж пелен улмаш. Сопсан чодыраште илыше янлыкын, кайыкын йылмыштым пален. Илем йыр маскажат, шордыжат, рывыжшат, мераҥжат ятыр коштыныт. Сопсан суртшо воктен илыше янлыкым иктыжымат тÿкален огыл, сонарыш йöршеш öрдыжкö коштын, а янлык-влак тудын илемжым ороленыт. Шоҥгын юзо шиялтышыже улмаш, тудо озажын чыла шонымашыжым шуктен. Эҥгек лийшашым шижмеке, кугыза шиялтышым веле кидыш налын. Ныжылге сем почеш ÿдыржö, Саскай, муралтен. Сопсанын семже ятыр лийын. Йывыртымыж годым весела мурым, а сонарыш кайыме годым вестÿрлö мурым йоҥгалтарен.
Саскай шордо презе гай лывырге капкылан улмаш, кидшым рÿзалтен, куштылгын ошкылын, пуйто южышто ийын. Памаш воктек леҥежым сакалтен толын муралтен колтен. Мурыжым пеледыш-влак, куэр, тумер — пÿтынъ чодыра авалтен. Йолгорно воктен тÿрлö-тÿрлö чача чÿчкалтен кодыныт, яшката йолвургыж гыч ласкан вÿчкалтеныт. Ӱдырын вÿдым нумал кайымыже почешак серыш мераҥ-влак толыныт, йÿын темынытат, куэр лоҥгаште Саскайын семже почеш тöрштылыныт, модыныт. Чевер ÿдырын мурыжо мардеж почеш толкыналтын эрта. Сопсан кугызалан ÿдыржын шиялтыш сем гай мурыжо солна:
Пеледышым мый налам,
Пеледыш гай шке улам.
Йокрок огыл мыланем:
Уло пÿртÿс — сай таҥем.
Пырля чыла пÿртÿс мура. Саскай, тыматлын лÿҥгалтын, илемыш толын пура, леҥежым теҥгылыш шында.
— Ачаем, мераҥ-влакше могай сылнын кушталтат! Корно воктенсе пеледыш-влакат мый денем пырля вичкыж семыштым кÿсле кылла луктыч. Ой, шÿмем! Кузе мый куанышым! Мурымым чарнышым гынат, алят семем йоҥга. Тÿрлö кушкыл тудым рÿжге авалтен.
— Умылем, ÿдырем, умылем. Мыят чодыра мурымым колынам. Пÿртÿс ешыште илена, сандене тудо мемнам умыла, меат тудлан эҥгекым огына кондо. Теве ужат, янлык-влакат илемнам оролат, пырля мурат, модыт. Осал вий мемнан деке логалын ок керт. Уло пÿртÿс пырля шÿла, юарла, ила, пиалнам арала. Тудын шочшыжо-влакым ме аралышаш улына.
Ачаж ден ÿдыржын мутланымым маскан кÿжгö йÿкшö кÿрльö.
— Айдеме тос, Шуҥго лÿман поян эрге ÿдыретым ваҥен коштеш. Тудо тыштак, мÿндырнö огыл. Чашкер лоҥгаште тошкыштеш. Мый йырваш оролым шогалтенам. Памаш воктелан шольым-влакым, пире тÿшкам, коденам. Саскайын памаш деке коштмо корныжо гына яра.
Чынжымак, Шуҥго ятыр гана илем йыр пöрдын, но нигузеат тушко пурен кертын огыл. Кечалтше шем шинчапунжо йымач шучко ончалтышыже йÿлен. Тÿрвыжым пурлын, каньысырланен. «Йöра, мый але тыланда йöным муам!» — йÿкшö шыдын лектын. Тыге шонен, шке илемышкыже мöҥгеш толын, кулжо-влакым поген.
— Кызытак Сопсан илемыш кайыза! Саскайым сеҥен налын огыда керт гын, мый декем ида пöртыл, вуйдам падыштыл оптем.
Сарзывуй пеҥгыдын пелештен:
— Колена, но кондена!
Тыге нуно шыгыр чодыра корныш тарваненыт. Сопсан илем дек шумо деч ончыч чодыра лоҥгаш канаш шогалыт. А тидын годым ужшо-колшо-влак оролым шекланен толыт.
— Пöрт воктене, эҥер велне, орол лушкыдо, улыжат рывыж да мераҥ гына улыт. Айста тушечынла керылтына! — ойым пидыт нуно.
Вийым кумыте шелын, илем деке чакланат. Вондер лоҥга гыч рÿжге куржын лектыт. Шугыньо дене янлык-влакым почкат. Неле кестен рывыж вуйым шелын, керде мераҥ: мÿшкырым шÿтен. Тиде сöйыштö мераҥ-влак кодынат огытыл, изи мераҥиге гына, йынысалтен, пöртöнчык кÿзен:
Ой, кочаем, кочаем,
Ойго толеш мемнан дек.
Ой, кочаем, кочаем,
Шуҥго толеш мемнан дек.
Шоҥго мераҥ окшаклен-окшаклен толын, тудын эрдышкыже пикш керылтын, вÿр йоген: «Кочай, рывыж-влак йöршын шагалемыныт, Шуҥгын кулжо-влак чот ажгыненыт, эҥер гоч вончен, илем кöргышкö пурат».
Сопсан кугыза, шымавуч шиялтышыжым налын, кужу кутышын шокталтен колтен, Саскайже воктекше шогалын муралтен:
Кугу чодыра — пÿнчерем,
Янлык оза — маскаем.
Шуҥго толеш мый декем,
Лекса тудын ваштареш.
Мераҥ-влак йывыртен колыштыныт. Саскайын йÿкшö йыҥгырвуй гыч висвисыш тöрштен, тÿрлö шудо гыч тлин-тлин шергылтын. Пушеҥге-влак ужар вуйыштым рÿзалтеныт. Янлык-влакат ачаж ден ÿдыржын эҥгекыш логалмыштым пален налыныт.
Курык йымач йогышо эҥер лыве-лово ловыкталтын. Омыж кожганен. Маска моло янлыкым поген толын. Сарзе-влак ÿмбаке чодыра янлык-влак керылтыныт. Пикш йÿрла велын, но маскалан иктат логалын огыл. Лач умдо гына тудым вÿр лекмеш сусыртен. Янлык-влак мучашдымын толыныт. Пушеҥгыла гыч шурмаҥше-влак тöрштеныт, кул-влакым кÿрыштыныт. Кошар кÿчыштым шуялтен, маска-влак иктын да весын вуйыштым ковышта вуйла кÿрышт кышкеныт. Сарзе-влак нигузеат илемыш пурен кертын огытыл. Илен кодшышт куржыныт да озаштын мутшым ушыш налын, чодырашкак илаш кодыныг.
Шуҥго öрын: мо тыгай, алят иктат огеш тол. Ужшо-колшо-влакым колтен. Нунышт, ончен коштшыштла, колышо кап орам да лулегым веле верештыныт. Йогышо вÿр, лышташыш шыжалтын, мален шинчын, кÿреналге тÿсым налын. Шараҥге шÿм тöргалт кержалтын, корнын-корнын кÿч пале кодьга. Кыша эҥер деке вошт наҥгаен. А йырваш пич чодыра. Ужшо-колшо-влак ер воктечын эртеныт. Нуным ончалын, пундыш ÿмбалне мераҥиге кугешналын кушталтен, почешышт утен каен воштыл кодын: «Ха-ха-ха, почкышна! Ха-ха-ха, куржда шол!»
— Куш йомыныт? Куш каен пытеныт? Писынрак тарванылза, кычалаш кÿлеш, — ойлен ужшо-колшо-влакын вуйжо.
Нуно чодыра мучко савырненыт, икса деке лектыныт.
Тушто кум омашым ужыныт. Шикш кÿшкö нöлгалтын. Икмыняр еҥ тул воктен мутланен шинчылтын. Леҥежым шагыш сакалтен, чайым шолтеныт. Шуҥгын колтымо ен-влак лишкырак лишемыныт. Сарзывуй, нуным ужынат, ойлен: «Почешна кычал ида кошт, оза деке тетла огына мий, чодыраш илаш кодына, мыланна эрык кÿлеш. Сарзе-влаклан ÿдыр дене кредалаш намыс!»
— Сарзывуй, оза тыланет пöртылаш шÿдыш, угыч сöйлан ямдылалтман, — ойлен нунын кокла гыч иктыже. Мом ыштет, мотор ÿдыр Шуҥгылан моткоч келшен. Но Саскай илем гыч лектын огыл. Йырже янлык-влак ороленыт, лач вÿрым йоктарен гына тудым сеҥен налаш лийын.
— Мый сарзе-влак деч ом ойырло, ынде нуно кул огытыл. Оза мемнам тегак ынже вучо, — ойлен сарзывуй.
Тидын годым Шуҥго моҥгеш кодынат, тÿрлö йöным кычалын: кузе гына Саскайым шке кидыш налаш? Ӱдырын ныжылге семже Шуҥгын пылышыжлан шоктен, капкылже южышто чоҥештылше лывыла чучын. Шуҥгын шÿмжö кÿлткен, нигунам ойырлыдымашлыкын ÿдыр дек ÿжын. Икана тудо Саскайым шолышташат тöчен, памаш воктен чашкер гыч кÿтен, но чак миен кертын огыл. «Теве кузе кÿлеш! — ушыжым осал шонымаш волгенчыла пера. — Саскайын ачажым юзыжо веле арала. A-а, шоҥго карта, мый тыйын вуетым шалатем! Тунам юзетат пырля кола».
Поян эрге чодыра покшеке лектын шогалеш, угыч Сопсан илемыш корным терга, ваштарешыже уала лоҥга гыч ужшо-колшо-влак толыт.
— Вара, кузе! — йодеш тудо шÿрдылын.
— Уке, чодыраш илаш кодыныт.
— Мöҥтеш нуным пöртылташ! — шинчаже орышо пийын гай шарла. — Тарваныза вашкерак, мыят пырля лиям.
Нуно нугыдо шопке чодыра гыч курык вуйыш кÿзеныт. Кугу тумо йымалне канен шинчыше Сопсаным ужыныт. Сопсан, йÿкым колын, нунын велке ончалын.
— Йöра янлык-влак мыланем полшат, уке гын суртемге-ÿдыремге шолышт каят ыле. А шиялтышем!.. — Лачыштыже ончыш — шиялтышыже уке. — Эх, калтак, чылт монденам-ыс. Ынде чыла пытыш.
— A-а, теве тудо шинча, вашкерак! — Шуҥгын йÿкшö шоктыш. — Ӱдыржым ок пу гын, таче мый тудын вуйжым руал шуэм. Тек пий-влак нултат. Сопсан ужеш: тудын ÿмбак шемын койын толыт. Кул-влак лишемыт, эн ончылно — Шуҥго.
— Логальыч, Сопсан юзо, ÿдыретым от пу гын, тышакак тыйым лапашым ыштем.
— Пÿртÿс дене таҥым кучо, тунам ÿдырем пуэм.
— Пÿртÿслан оза — айдеме. Тудын дене йолташла илен, чапем ом волто. Мыйын кочам йыр улшо чыла илемым сеҥен налын. Тыйым гына юзылыкет арален коден. Мый нимогай йолташым, таҥым ом пале. Тÿня — кок тÿран кÿзö: оза да кулжо нигунам таҥ огыт лий. Тый кызыт мыйын кулем улат, но мыланем нимолан от кÿл. Ӱдыретым пуэт гын, илен кодат. Уке гын, уке. Умылет?
— Умылем, но чыла тиде кутырымаш — арам...
— Туге гын, умшатым петыре!
Писе пикш пыш-шт шоктен чоҥештыш, шоҥгын оҥыш керылте.
— Ох, — шоктыш тудо, — тумо, уж, пален лий!
Оҥжо гыч вÿр йога. Пикшым луктын шуа. Тунамак ик сарзе шÿгыньым нöлталеш.
— Пÿртÿс, чеверын! Осал вий суртышкет толын! — Сопсан йöсын пелешта. — Ӱдырем, ÿчым...
Шыжалт лекше вÿр шудым чеверта. Кочан шÿмжо пытартыш гана пералта...
Пÿтынь пÿртÿс поро еҥым чаманен. Пеледыш-влак тудын верч ойгыреныт, чодыра янлык-влак айдеме тосыштым пытартыш корныш ужатеныт, Сопсан верч пушеҥге-влак шортыныт. Тылеч вара нунын лышташлаштышт эр-кас шинчавÿд гай лупс налаш тÿҥалын, тиде — Сопсанын шинчавÿдшö, маныт.
Саскай, ачажым вучен, сурт сомылкажымат тöрлатыл пытарен. Чонжо ала-мо шучко лийшашым шижынат шинчен-шоген кертын огыл. Илем йыр пеледыш-влакын шинчавÿдышт йоген. Ӱдыр нуным ужын. «Ачам ала-мо лийын!» — ушышкыжо шучко шонымаш роп! толын пура. Окна воктек мия — шиялтыш кия.
— Мом ышташ, ачам тушман деч аралалт кертын огыл-ыс...
Шиялтышым налын, тыгат-тугат савыркален, шокташ тöчен: темдыштын, пуэн — тÿрлö семын толашен, туге гынат шот лектын огыл. Шиялтыш вучыдымын шкеак ныжылге семым йоҥгалтарен. Саскай кенета патыр вий ешаралтмым шижеш: кид-йол кÿжгемын, шкежат тумо кÿкшыт лийын шогалеш. Сем эше утларак йоҥгалтын, ÿдыр муро почеш веселан муралтен, шудышырчык ден мÿкш-влак ший памашыш илышывÿдлан чоҥештеныт. Юзо шиялтыш Сопсанымат ылыжтен. Ӱдырын кидыштыже шиялтышын вийже эшеат ешаралтын.
Шудо-пеледыш-влак тумо йымалне кийше шоҥгын сусыржым эмленыт. Шудышырчык ден мÿкш-влак шоҥгын сусырышкыжо илышывÿдым шавеныт. Сопсанын какаргышe чурийже чевергаш тÿҥалын, сусыржо эркын-эркын паремын. Шоҥгыеҥ кынел шинчын, вакшкÿ гай нелемше шинчагомдышыжым почын.
— Ой, кунар шуко маленам! Ӱдырем, кушто улат? Шуҥгго кидйымак логалынат мо?..
— Саскай огыл гын, ÿмыреш малет ыле, — пеледыш-влак тлин-тлин йыҥгыртатеныт. — Тудо вашке толеш, шиялтышет дене чыланнамат помыжалтарен.
— Ӱдырем ила! Вашке тудо толеш!.. — Сопсан чон юарлен пелештен.
Саскай патыр ÿдыр лийын шогалын, чолга шинчаже чодыра вошт чыла ужын. Курык вуйысо тумо тудлан копавундаште шинчымыла веле койын. Тымык. Тÿрлö кайык муро гына чоным куандарен. Кенета чодыра мучко лыч-лоч, рыҥ-руҥ сургалтын. Саскайын юзо семже чодыраште шеҥын коштшо Элнет патырымат сымыстарен, пеледыш-влакын тыматле семышт тудым кугу тумо воктеке вÿден конден... Кынел шичше Сопсан Элнет патырым öрын ончалын.
— Кочай, тый улат мо? Мылам тыйын нерген Пÿртÿс авам ойлен. «Кугу курык воктене, садеран илемыште илыштеш мемнан тосна Сопсан кугыза» мане тудо. Тугеже, авамын ойлымо Сопсан тос тый улат? — йодын Элнет патыр.
— Тиде мыяк улам, эргым. Шкат ужат шоҥгын вийже лунчырген. Ынде алдыме лийынам. Тыланда, самырык-влаклан, пÿртÿсын тынысшым аралыман.
Саскай мÿндырчынак ачаж ден кугу патырын мутланымыштым колеш. Элнет патыр илем велкыла ончалеш да шкенжын гаяк чолга шинчаончалтышым вашлиеш. Саскай тумо деке лишемын, курык вуйышто Элнет патырым ужын, моткоч йывыртен. «Теве мыланем пелаш — мотор, таза, патыр айдеме», — шонен, тудын деке лишемын.
— Ӱдырем, тыйым паленат ом шукто, могай патыр лийынат! Ончал, мужырет тыйын Шуҥго огыл, Элнет патыр лийшаш. Тудо ончылнетак шога.
Саскайын шÿмыштыжö вучыдымо йöратымаш помыжалтын. Чолга патыр дене ÿмыржö мучко илыш корно дене пырля ошкылмыжо шуын. Элнет кидшым шуялтен: «Мыйын лÿмем — Элнет патыр».
— Саскай... — ÿдырын шинчаже чодыра пеледыш лышташ гай лыжган петырнен.
Патыр тумо лышташыжым тарватен: «Шуҥго пÿртÿсын чевержым пытараш тöчен, Саскайлан верчынак Сопсанымат пуштнеже ыле. Шучко сÿретым мый чыла ужынам, Шуҥгылан ÿчым шуктыман».
— Чыла чын, ÿдырем! Чыла чын, Элнет патыр! Пиалда шкендан кидыште. Пÿртÿсын тушманжым вожге куклыза... Мыланемат кок ÿмырым илаш ок лий, — ойлен Сопсан. — Икана шочынат гын, икана колыман... Пÿртÿс дене порын илыза, уто сöйым ида ыштыл... Шучко эҥгек годым, кÿлеш лиям гын, полшаш лектам, шижтарыза веле. Мыйым ÿжын лукташда юзо шиялтышым кодем. Пиалан лийза. Чеверын!
Тумо вож эркын торла да ачашт тушко пурен йомеш.
• • •
Ойлат, пуйто тиде чылажат Кужеҥэр кундемыште, Кугу Визым деч тора огыл чодыра лоҥгаште лийын. Тушто кызытат кок курык нöлталалтын шога. Иктыже — Шуҥго, Весыже — Сопсан. А Элнет патырже Морко вел гыч, Элнет пÿнчер гыч толын, маныт. Сопсан курык чоҥгаште пÿкшерме, тÿрлö тыгыде вондер лышташышт дене лыве-лыве йÿкланат. Нунын коклаште акрет годсо патыр тумо нимогай волгенче деч, озыркан мардеж деч лÿдде пеҥгыдын шога. Йымалныже кугу ку кия. Кызыт тудо изи чонтала веле коеш: регенче, шудо кушкын шинчын. Тиде — Сопсанын шÿгар ÿмбал кÿжö, маныт. Памаш кызытат Сопсан курык ден Шуҥго курыкым ший кандыраж дене кылда. Пÿртÿсын тыныс семжым чарныде шергылтара.

Патыр ÿдыр вийжым ончыкта

Помар вел Моркиял изи авылыште ожно иленыт улмаш ачаж ден ÿдыржö. Икана нунын деке кум мурза шолышташ толын да ойлен:
— Тый, — маныт, — озаже, тыгай-тыгай кечылан ямдыле тагам шÿшкылын!
Мом ышташ ынде? Ачаже пеш ойгыра:
— Ӱдырем, — манеш, — мом ыштена?
— Ит ойгыро, — вашешта ÿдыржö, — теве ужат, чыла сай лиеш. А тагажым, нимат огыл, шÿшкыл.
Каласыме кечын мурза-влак толыт. «Ну, озаже, тагатым шÿшкылынат?» — «Шÿшкылынам» — «Шÿшкылынат гын, содоррак кочкаш лук!» Тагам луктыт. Мурза-влак кочкыт. Ӱстелтöр гыч темын-темын лекташат ямде улыт. «Чу, чу, шинчыза, пÿкшым кочса!» — манеш ÿдыржö. Осал еҥ-влак пÿкшым иктын-иктын пÿрышташ точат. «Э, — манеш ÿдыр, — те толен коштыда, виян улыда! Пÿкшым тыге кочкыт мо?» Кидше дене кормыжта пÿкшым да шыр-шыр веле шоктыктен пудыртен шалатыл пытара. Мурза-влак шинчам карат. Лыды-лыды ойлалтен лектын каят. Лÿдыныт. Ӱдырет пеш патыр лийын. Ачажат пален огыл.

Молан Овдасола ялым тыге лÿмденыт

Тиде пеш шукерте ожно лийын. Мемнан ял воктене кугу чодыра гÿжлен шоген. Ял деч тораште огыл кугу келге корем лийын. Тиде коремыште овда-влак иленыт. Южгунам нуно айдемыланат конченыт. Овда-влак пеш шучко лийыныт. Нунын товаҥше ÿпышт кыдал деч ÿлнö кечен, йолпарняшт вес могырышто шинченыт, оҥыштым ваче гоч лупшал са- каленыт.
Ялыште илыше-влак йÿдлан имньыштым корем воктеке колтеныт. Ик марийын ош имньыже эрдене пÿжалтше толын. Марий шуко шонен-шонен да, ала тиде овда-влак кудалыштыт шоналтен, ик кастене имне ÿмбак тегытым шÿрен колтен.
Эрдене кок овда имне ÿмбалне пижын толын. Нуно тупынь шинченыт да чот кычкыркаленыт. Кычкырмашке ялысе калык погынен. Нуно овда-влакым имне ÿмбач волтеныт да чот кыреныт. Овда-влак кычкырлен-кычкырлен чодыраш куржыныт. Тиде корем гыч кайымышт деч ончыч нуно ты ялым карген коденыт.
— Тиде ялыште кумло сурт деч шуко нигунамат ынже лий, ынже лий, — ойленыт нуно.
Тылеч вара мемнан ялыште 30 сурт деч шуко нигунамат лийын огыл. Кызыт коло кандаш сурт веле кодын. Тиде йомакым мыланем ковам ойлен ыле, а тудланже коваже ойлен.

Негыз

Михайлов В.Т. Марий калык ойпого: Туныктымо пособий/Марий кугыжаныш университет. Йошкар-Ола. 2011. 312 с.
Марий калык ойпого антологий. В.Т. Михайлов чумырен. Йошкар-Ола. Марий книга савыктыш. 2012. 304 с.