Прејди на содржината

Бен Џонсон

Од Википедија — слободната енциклопедија
Бен Џонсон
Ben Jonson
Портрет на Бен Џонсон од Абрахам Блејенберх. Масло на платно ~ 1617, Национална портретна галерија (Лондон)
Роден/а~ 11 јуни 1572
Вестминстер, Лондон, Англија
Починат/а6 август 1637(1637-08-06) (возраст: 65 г.)
Вестминстер, Лондон, Англија
Занимањедраматург, поет и глумец
НационалностАнгличанец

Бенџамин „Бен“ Џонсон (англиски: Benjamin „Ben“ Jonson; 11 јуни 1572 — 6 август 1637) — англиски ренесансен драматург, поет и глумец. Бил близок пријател со Вилијам Шекспир, а е најпознат по неговите драми „Волпоне“ и „Алхемичарот“ како и по неговите лирски песни. Џонсон бил неверојатно начитан човек со незаситлив апетит за контроверзии, и со тоа уживал ненадминат опсег на влијание врз јакобинските и каролинските драматурзи и поети.

Животопис

[уреди | уреди извор]

Младост

[уреди | уреди извор]

Бен Џонсон е роден во Вестминстер, Лондон и велел дека неговото семејство води потекло од Шкотските Граници, а за ова сведочи неговиот семеен грб. Татко му починал пред тој да се роди, па мајка му се премажила по две години за главен ѕидар. Се школувал во Сент Мартинс Лејн, а подоцна бил испратен во Вестминстерската школа, каде еден од неговите наставници бил Вилијам Камден. Џонсон се спријателил со Камден, чии широки академски познавања вршеле влијание врз неговиот стил, сѐ до Камденовата смрт во 1623. По напуштање на гимназијата, се сметало дека Џонсон продолжил со школувањето во Кембричкиот универзитет; меѓутоа самиот Џонсон тврдел дека нема одено на Кембриџ, туку веднаш се фатил за занает: според една легенда запишана од Томас Фулер, Џонсон работен на градинарски ѕид во Линколновиот Ин. Набргу му здодеала ѕидарската работа, па провел извесно време во Ниските Земји како доброволец во полковите на Францис Вере. Потоа се изјаснил дека додека бил во Холандија убил еден свој противник во двобој и му го земал оружјето.[1] Архивирано на 12 јуни 2007 г. Бидејќи војната била во застој за време на неговата служба, по сѐ изгледа дека ова била неговата единствена борба.

Се оженил некое време пред 1594, за жена која му ја опишал на Драмонд како a „итрица, но сепак чесна“. Не се знае со сигурност која била таа, но се претпоставува дека може да биде Ен Луис која се омажила со извесен Бенџамин Џонсон во црквата Св. Магнус Маченикот близу Лондонскиот Мост. Црковниот записник вели дека неговара најстара ќерка Мери умрела во ноември 1593, на возраст од само шест месеци. По десет години умира и неговиот син Бенџамин (накратко потоа Џонсон пишува епитаф со наслов „За мојот прв син“), а потоа и друг Бенџамин умрел во 1635. Некаде во овој период Џонсон пет години живеел одвоено од жена си, во гостопримството на Лордот Обињи.

Во 1597, по забранувањето на неговата пиеса „Кучешки Остров“ (соавторство со Томас Неш), Џонсон бил затворен за кратко во Маршалсискиот затвор, но Неш успеал да избега на село. Една година подоцна Џонсон повторно накратко го затвораат, сега во Њугејтскиот затвор за убиство на глумецот Габриел Спенсер во двобој на 22 септември 1598 на Хогсденските Полиња,[1] (денес дел од Хокстон). Додека бил в затвор, бил посетуван од римокатолички свештеник и потоа самиот станал католик. Потоа му било судено под обвинение за убиство без умисла, каде се искажал како виновен, но бил ослободен заради право на духовен суд (по рецитирање на краток стих од Библијата на латински), откажување од својата сопственост и жигосување на левиот палец.[2]

Прославување

[уреди | уреди извор]

Џонсон доживеал подем како драматург за време на првата декада од владеењето на кралот Џејмс; веќе до 1616 ги имал напиѓано сите драмски дела за кои е денес познат. Овие се трагедијата „Катилина“ (одиграна и издадена 1611), која наишла на ограничен успех, и комедиите „Волпоне“, (одиграна 1605 и издадена 1607), „Еписина, или Молчеливата жена“ (1609), „Алхемичарот“ (1610), „Вартоломејски панаѓур“ (1614) и „Ѓаволот е магаре“ (1616). „Алхемичарот“ и „Волпоне“ наишле на непосреден успех. За „Еписина“, Џонсон го известил Драмонд за сатиричен стих кој давал на знаење дека поднасловот на пиесата бил соодветен, бидејќи публиката не аплаудирала. Сепак, „Еписина“, заедно со „Вартоломејски панаѓур“ и (во помала мера) „Ѓаволот е магаре“, во денешницата имаат достигнато извесно признание.

Истовремено Џонсон работел на маски за дворот на кралот Џејмс. „Сатирот“ (1603) и „Маска на црнилото“ (1605) се само две од дузина маски кој Џонсон ги напишал за кралот Џемјс и кралицата Ана; „Маска на црнилото“ била високопочитувано дело на Свинберн како беспрекорен пример за дело од овој сега изумрен жанр, кој во една целина ги претопувал говорот, танцот и призорот. Во многу од овие проекти Џонсон соработувал, не секогаш сложно, со дизајнерот Иниго Џонс. Веројатно делумно како разултат на оваа новца кариера, Џонсон престанал да пишува пиеси за јавните театри цели десет години.

Во 1616 тој добил годишна пензија од 100 марки (околу £60), и затоа некои го сметаат за првиот поет лауреат на Англија. Оваа кралска благонаклонетост можеби го поттикнала да го издаде своето прво фолио од збирка дела за таа година. Во 1640-1 и 1692 следеле други томови. [Видете: Фолија на Бен Џонсон.]

Во 1618 тргнал пешки во неговата прадедовина, Шкотска. Таму провел над една година, и најдобро искуство му било гостопримството на шкотскиот поет Вилијам Драмонд Хоторденски. Драмонд почнал да ги запишува разговорите со Џонсон во својот дневник, и така ги запишал и зачувал разните аспекти од карактерот на Џонсон кои инаку би биле помалку јасни. Според Драмонд, Џонсон ги искажувал своите мислења на експанзивен, дури и меродавен начин. Во поговорот на Драмонд, тој го опишува како „голем себељубец и себефалител, а презрител и потценувач на другите“.

Додека бил во Шкотска станал почесен граѓанин на Единбург. По неговот враќање во англија му била врачена почесна постдипломска титула Магистер на хуманитарни науки во Оксофрдскиот универзитет.

Периодот помеѓу 1605 и 1620 може да се смета за врвот на Џонсоновото творештво. Покрај неговата популарност на јавната сцена и кралските сали, тој го уживал покровителството на аристократите како Елизабет Синди (ќерката на Филип Сидни) и Леди Мери Врот. Оваа врска со сејеството Сидни му дала поттик за една од неговите најпознати лирски дела, поемата „За Пенсхарст“.

Пад и смрт

[уреди | уреди извор]

Периодот на 1620-тите било времето на започнување на бавниот и долг пад на Џонсон. Сè уште бил добро познат; токму од ова време датира важноста на Беновите Синови или Беновиот род - тие помлади поети како Роберт Херик, Ричард Лавлејс и Сер Џон Саклинг кои го преземале својот стиховен стил од Џонсон. Меѓутоа низа неуспеси му ја испила силата и му наштетила на неговото реноме.

Во 1620-тите Џонџон продолжил редовно да пишува пиеси, но овие се сметаат занеговите полоши дела. Тие се од голем интерес во изучувањето на културата во Англија во времето на Чарлс I. На пример, „Врзоп вести“ дава извонреден увид во најраните фази на англиското новинарство. Меѓутоа млакиот прием на публиката на ова дело, не е ништо во споредба со ужаснот неуспех на „Новата гостилница“; ова го навело Џонсона да напише поема во која ја презрува неговата публика („Ода за мене“), која пак го поттикнала Томас Керу, еден од „Беновиот род“, да му напише поема во која му вели да си го признае својот пад (MacLean, 88).

Горењето на неговата библиотека во 1623 вил навистина тежок удар за него, како и неговите претставу „Презирањето на Вулкан“. Во 1628 станал градски хронолог на Лондон, наследувајќи го Томас Мидлтон; тој ја прифатил платата но сработил многу малку. Таа година Џонсон доживеал удар кој го нарушил неговото здравје и неговата функција станала синекура. Во неговите последни години тој во голема мера зависел од средствата дарувани од неговиот покровител Вилијам Кевендиш, Прв Војвода на Њукасл.

Меѓутоа главниот фактор за делумниот залез на неговата кариера бил смртта на кралот Џејмс и доаѓањето на кралот Чарлс I во 1625. Праведно или не, Џонсон се осетил запоставен од новиот двор. Во една решавачка кавга со Џонс, неговата кариера како писател на дворски маски била многу оштетена, иако продолжил со таа работа на нередовна база. Што се однесува до кралот Чарс, тој посветувал доста внимание и грижа за големиот поет од времето на неговиот татко: му ја зголемил годишната пензија на £100 и буре вино.

И покрај срцевите удари кои ги преживеал во 1620-тите, Џонсон продолжил да пишува. При неговата смрт во 1637 работел на друга пиеса, „Тажниот овчар“. Иако од оваа пиеса имаме само два чина, таа претставува изненадувачки нов правец за Џонсон: промената кон пасторална драма.

Џонсон бил погребан во Вестминстерската опатија, со написот „O Rare Ben Jonson“ („О, редок Бен Џонсоне“) на плочата над гробот. Постои можност ова да биде латинска реченица „Orare Ben Jonson“ („Молете се за Бен Џонсон“), што би значело дека тој му се вратил на католицизмот на смртната постела.

Дела

[уреди | уреди извор]

Драми

[уреди | уреди извор]

Освен двете трагедии кои не ја воодушевиле ренесансната публика и оттогаш не се здобиле со некакво реноме, Џонсоновите дела за јавните театри биле комедии. Овие пиеси се разликуваат во извесни нешта. Поневажните рани пиеси, особено оние напишани за детските театарски дружини, се одликуваат со полабави дејствија и помалку разработени ликови од оние напишани подоцна за возрасните дружини. Неговите подоцнежни пиеси, особени „Магнетната дама“ и „Тажниот овчар“, покажуваат знаци на приспособување кон романтичните тенденции на Елизабетанската комедија.

Меѓутоа освен овие исклучоци, Џонсоновиот комичен стил бил постојан и лесно препознатлив. Тој ја најавува програмата во епилогот на фолио-верзијата на „Секој во свое расположение“; ветува да претстави „дела и јазик, како што луѓето навистина употребуваат“. Планирал да пишува комедии кои наново оживуваат елизабетанската драмска теорија—или пак, бидејќи речиси сите англиски комедии може да се рече дека водат потекло од Плавт и Теренциј, тој сакал да ги примени овие формулации на строг начин[3]. Оваа посветеност барала одрекнувања: по „Случајот е променет“, Џонсон избегнувал далечни места, благородни ликови, романтични дејствија и други одлики на елизабетанската комедија. наместо ова, тој се задржал на сатиричкото и реалистичкото наследство на Новата комедија. Така неговите пиеси се поставени во современо окружување, луѓето се од препознатливи типови, кои вршат дејствија, иако можеби не баш реалистични, сепак поттикнати од секојдневни пориви како алчност и љубомора. Џонсон го применува овој класичен модел врз одликите на сопствениот стил кој ги разликува неговите класични имитации од чиста дребничавост: живописноста на приказот на животите на неговите ликови, и комплексноста на неговите дејствија. Колриџ, на пример, тврдел дека „Алхемичарот“ има едно од трите најсовршени дејствија во книжевноста.

Поезија

[уреди | уреди извор]
"Epitaph for Cecilia Bulstrode" manuscript, 1609

Како и неговата драма, Џеонсоновата поезија се темели на класична наобразба. Некои од неговите попознати песни се преводи од старогрчки или римски модели; кај сите јасно се гледа вниманието посветено на формата и стилот, која впрочем им доаѓало природно на оние изучени во хуманистички манир. Меѓутоа Џонсон главно ги избегнувал расправите за рима и метар кои ги обземале Елизабетанските класицисти како Кампион и Харви. Со прифатената римата и нагласок, Џонсон ги имитира класичните квалитети на едностраност, воздржаност и прецизност.

„Епиграми“ (објавена во фолиото од 1616) е влез во еден жанр кој уживал повеќе популарност кај доцно-Елизабетанската и Јакобинската публика. Воие епиграми вршат увид во разни ставови, тогаш стандардни во сатириката: изубилуваат поплаки од жени, дворјани и доушници. Осудувачките поеми се кратки и анонимни; но неговите пофалбени епиграми, меѓу кои и славната поема за Камден и редовите за Луси Харингтон, се подолги и се однесуваат на конкретни лица. Поемите од збирката „Шума“ исто така се појавиле во првото фолио. Речиси сите се посветени на неговите аристократски покровители, но најпознати се неговите домашни дела „За Пенсхарст“ и песната „За Силија“ („Дојди, моја Силија, да докажеме“) која се јавува и во „Волпоне“.

„Потшумје“, објавена во проширеното фолио во 1640, е поголема и поразновидна група поеми. Во неа се содржат „Величање на Хара“, неговиот најголем замав во лисрската поезија; разни верски дела; енкомијастички поеми, меѓу кои поема за Шекспир и сонет на Мери Врот; „Презирањето на Вулкан“ и др. Изданието од 1640 исто така содржи и три елегии кои често се припишуваат на Џон Дан (една од нив издадена и во Дановата посмртна збирка песни).

Односи со Шекспир

[уреди | уреди извор]

Постојат многу преданија за соперништвото помеѓу Џонсон и Шекспир. Некои од овие можеби се вистинити. Драмон вели деказа време на меѓусебен разговор, Џонсон се потсмевал со две очигледни апсурди во Шекспировите пиеси: бесмислениот исказ во „Јулиј Цезар“ и „Зимска сказна“ сместена на непостоечкото морско кјрабрежје на Бохемија. Драмонд вели дека Џонсон исто така се изјаснил дека Шекспир „тежнеел кон уметност“. Дури и да го оставиме прашањето дали Драмондовите тврдења се точни, овие коментари добро се согласуваат со добро познатите Џонсонови теории за книжевноста.

Во „Дрвје“, кое е издадено посмртно и е одраз на неговото животно искуство, Џонсон дава попотполн и посмирувачки коментар. Тука се присетува на тоа како некои глумци му рекле дека Шекспир никогаш не прецртал ниеден ред од своите дела. Неговиот одговор на ова, „Што не прецрта илјада“, бил восприемен како малициозен. Меѓутоа Џонсон појаснува: „Тој беше навистина чесен, отворен и слободен по природа, со одлична фантазија, смели поимувања и благороден израз, каде продолжуваше со таа своја способност таму каде понекогаш требаше да биде сопрен“.[2] Архивирано на 18 јануари 2012 г. Џонсон заклучува дека: „во него имаше многу повеќе за пофалба, отколку за простување“. По смртта на Шекспир тој се изјаснил: „Тој не беше човек на една епоха, туку на сите времиња“.

Највлијателниот, а воедно и најоткрителниот коментар Шекспир Џонсон го дава во втората од двете негови поеми во предговорот на Шекспировото Прво фолио. Оваа поема насловена како „Во сеќавање на мојот сакан, АВТОРОТ, Г-дин Вилијам Шекспир: И она што ни го остави“, во голема мера го создал традиционалниот поглед на Шекспир како поет кој, и покрај „малку латински и помалку старогрчки“, се одликува со природен гениј. Оваа поема традиционално се гледа како илустрација на контрастот помеѓу Џонсоновиот став за себеси - како дисциплиниран ерудитивен класицист, со презир кон незнаењето и сомничав за масите - и Шекспир, претставен во поемата како еден вид чудо на природата, чиј гениј не подлежи на ниедно правило освен оние на публиката за која пишува.

Восприемања и влијание

[уреди | уреди извор]

За време на најголемиот дел од XVII век Џонсон бил книжевна личност од неизмерно огромно значење, авторитет и влијание. Пред граѓанската војна Беновиот род насекаде го рекламирал неговото значење, за време на Реставрацијата Џонсоновите сатирични комедии, како и неговите теории и практики на „ликови на расположение“ биле од огромно значење, давајќи нацрт за многу Реставрациони комедии. Дури и Конгривовата простодушна комедија „Таков е светот“, најдобрата пиеса од најдобриот драматург во тоа време, е во голема мера преработка на Џонсоновата „Еписина“. Во XVIII век неговиот статус почнал да опаѓа. Во романтистичкото доба пак, Џонсон претрпел неправедни споредби со Шекспир, заради опадот на сатиричните комедии од неговиот вид. Понекогаш романтичарите го ценеле Џонсон, но општо земено не бил почитуван бидејќи не пишувал со Шекспировска суета. Во XX век неговиот статус доживува значителен пораст.

Список на дела

[уреди | уреди извор]

Пиеси

[уреди | уреди извор]

Маски

[уреди | уреди извор]

Други дела

[уреди | уреди извор]

Како и со другите англиски ренесансни драматурзи, дел од делата на Бен Џонсон се изгубени. Покрај „Кучешки Остров“ (1597), записите ги наведуваат следниве дела како целосно или делумно негови: „Ричард Крукбек“ (1602); „Врел бес набргу оладен“ (1598), со Портер и Хенри Четл; „Пажот од Плимут“ (1599), со Декер; и „Роберт II, кралот шкотски“ (1599), со Четл и Декер. Неколку од неговите маски и забави се исто така изгубени: „Забавата кај кројачите-трговци“ (1607); „Забавата во Сализберската Куќа за Џејмс I“ (1608); „Забавата во Британската берза за Џејмс I“ (1609); и „Мајскиот лорд“ (1613-19).

Најпосле, имаме и несигурни и припишувања. Џонсон можеби учествувал и во „Роло, Војвода Нормандиски, или Крвавиот касап“, пиеса во канонот на Џон Флечер и неговите соработници. Комедијата „Вдовицата“ била отпечатена во 1652 како дело на Томас Мидлтон, Флечер и Џонсон, иако стручњаците се мошне скептични за присутноста на Џонсон во оваа пиеса.

Наводи

[уреди | уреди извор]
  1. ↑ „Notes of Ben Jonson's Conversations at Hawthornden, стр. 255“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 2007-06-12. Посетено на 2007-04-20.
  2. ↑ Биографија на Бен Џонсон на Енциклопедија 1911 (англиски)
  3. ↑ Doran, 120ff

Поврзано

[уреди | уреди извор]

Надворешни врски

[уреди | уреди извор]
Нормативна контрола
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Бен_Џонсон&oldid=5262198“