Westslaavske Sproken

De westslaavsken Sproken sind eune Gruppe van’n slaavsken Sproken binnen den balto-slaavsken Telgen in’r indogermaansken Sprookfamüilje, büi deu Poolsk, Kaschuubsk, Sorbsk, Tschechsk, Slovaaksk un de iutstorven polaabske Sproke teohäurt.

Dat westslaavske Sprookgebeud ligt vandage in Zentraal- un Austeuropa – in Polen, Tschechien, de Slowakei un auk in’r Niederlausitz in Brannenborg un in’r Böverlausitz in Sassen. Auk in Noverlännern os de Ukraine, Wittrussland, Litauen, Äusterrüik oder Ungarn, os auk in Diaspora-Gemeunskoppen, t.B. in den Vereunigden Stoten oder Argentinien givt et Sprekers un Sprekersken van westslaavsken Sproken. Olns teohaupe küürt meir os 60 Milionen Minsken eune westslaavske Sproke.

De westslaavsken Sproken hebbet gemeunsoom wisse Kennteuken riutbild, deu se van anneren slaavsken Sproken unnerscheudt. Eun Kennteken es, dat de westslaavsken Sproken de oorslaavsken Kliuster *tl un *dl un auk dat de Kliuster *kv un *gv beworen. Annere Merkmole sind: Dat de epentheetske l no labialen Konsonanten mankeurt, dat dat oorslaavske *x in’n Westslaavsken, os Resultaat van’r tweuden un drüdden Palatalisatscheon, teo *š worde un dat oorslaavsk *tj, *kt un *dj teo c und dz (oder z) woren.

De westslaavsken Sproken briuket olle dat latüinske Alphabet. De öllsten Sprookdenkmolen sind dat Auldtschechske iut’n 13. Joorhunnerd.

Klassifikatscheon

De westslaavsken Sproken bestoot iut dreu Unnergruppen. De Unnerscheude twisken düssen Gruppen keumen an’n Enne van’r gemeunslaavsken Tüid up. De Sproken deult sik seo up:

Leechske Sproken
- Westleechske Sproken
  - Polaabsk †
  - Pomoraansk †
    - Kaschuubsk
    - Slowinzsk †
- Austleechske Sproken
  - Poolsk
  - Slesisk
Sorbske Sproken
- Böversoorbsk
- Niedersorbsk
Tschecho-Slovaaske Sproken
- Slowaaksk
- Tschechsk
  - Knaansk †

De leechske Unnergruppe, wo eurdage auk Polaabsk un Pomoraansk teohäuren, besteut vandage olleun iut Poolsk un Kaschuubsk, dat auk os eunen poolsken Dialekt bekieken werdt. Dat in’n 20. Joorhunnerd iutstorven Slowinzsk, was eng verwand mie’n Kaschuubsken verwand oder eun kaschuubsken Dialekt. Huidigendages werdt versöcht dat Slesiske, traditscheonell os eun poolsken Dialekt bekieken, teo kodificeuren un os eugene Minnerheudenspoke iut teo biuwen.

Sprookgebeud un Sprekertalen

De westslaavske Sproken med den meusten Sprekersken un Sprekers sind: Poolsk (35 Millionen), Tschechsk (9,5 Millionen) un Slowaaksk (4,5 Millionen). In Polen lievet eunige Sprekersken un Sprekers van’n Kaschuubsken. Dat Polaabske es iutstorven. Wat wüi över’t Polaabske wieten stammt iut enkele Woir un Nomen iut duitsken un latüinsken Oorkunnen os auk iut lütken Glossaren iut’n 17. un 18. Joorhunnerd. De sorbsken Sproken konnen sik os Sprookeilannen in Duitskland haulen.

Sprookdenkmolen Spraakdenkmalen

Mang den öllsten westslaavsken Sprookdenkmolen häurt de Kiewer Blädder un de Fresinger Passagen iut de tweude Halve van’n 10. Joorhunnerd. In düsse up auldkerkenslaavsk schrieven Mansuskripte givt’t ol eunige westslaavske Merkmole. Sachtens was de Schrüiver van düsse Mansukripte iut Böhmen oder Mähren.

Sprookmerkmole

Gemeunsoomkeuden

De westslaavsken kennteuket eune Rüige van gemeunsomen Merkmolen, deu in oorslaavske Tüid in’n westslaavsken Dialekt upkeumen. Düsse Merkmole unnerscheudt dat Westslaavske van den aust- un süüdslaavsken Sproken:

De archaisken Kliuster *tl un *dl bewore dat Westslaavske. Annere slaavske Sproken maken iut düsse Kliuster eun simpel l, t.B.: oorslaavsk *pletlъ ʻvlochtenʼ, *mydlo ʻSeipeʼ > pol. plótł, mydło; tsch. pletl, mýdlo; slowak. plietol, mydlo; bs./ns. pletł, mydło; man t.B. rus. плёл ʻpľolʼ мыло ʻmyloʼ.
Dat Resultaat van’r tweuden un drüdden Palatalisatscheon es /š/ vör de Velare, stats /s/ in anneren slaavsken Sproken, t.B.: oorslaavsk *vьśako, šerъ ʻgrüisʼ > pol. wszak, szary; tsch./slowak. však, šerý; bs. wšak, šěry; man rus. всякий ʻvsjakijʼ, серый ʻserʼijʼ.
De Kliuster *kv un *gv bewore dat Westslaavske. Annere slaavske Sproken palataliseuren düsse Kliuster, t.B. oorslaavsk *květъ ʻBleomeʼ, gvězda ʻSteernʼ: pol. kwiat, gwiazda; tsch. květ, hvězda; slowak. kvet, hviezda; bs. kwět, hwězda; ns. kwět, gwězda; man t.B. rus. цвет ʻcvetʼ звезда ʻzvezdaʼ.
De Sibilanten c un dz (oder z) stats de oorslaavsken Kliuster *tj, *kt vöör hellen Vokalen un *dj, t.B. oorslaavsk *světja ʻTallichtʼ, noktь ʻNachtʼ: pol. świeca, noc, sadzać; tsch. svíce, noc, sázet; slowak. svieca, noc, sádzať; bs. swěca, nóc, sadźeć; ns. swěca, noc, sajźaś.
Keun epentheetsk l no den labialen p, b, m, v, doorvör eun /j/, t.B.: oorslaavsk *zemja/zemľa ʻEerdeʼ, *kupľenъ/kupenъ ʻköftʼ > pol. ziemia, kupiony; tsch. země, koupený; slowak. zem, kúpený; bs./ns. zemja, kupjeny; man rus. земля ʻzemljaʼ, купленный ʻkuplennʼijʼ.

Teo den gemeunsomen phoneetsk Merkmolen iut oorslaavske Tüid, kümt noch Merkmole, deu in den westslaavsken Sproken eurst läter upkeumen. Vaken keunen düsse Innovatscheoen an’n Ranne van’n westslaavsken Sprookgebeud nich up:

De Weordakzent in’n verscheudenen westslaavsken Dialekten un Sproken

De meusten westslaavsken Sproken hebt eunen vasten Weordaksent. De sorbsken Sproken, de meusten tschecho-slowaaksken Dialekte, de süüdkaschuubsken Dialekte un Dialekte in’n Süden van Lütkpolen hebt eunen Initschaalakzent. In’n Poolsken, Austslowaaksken un de noordmoraavsken Dialeken hebbt den Aksent up’r vöörletsten Silve. Dat Noordkaschuubske, Slowinzske beworen eunen vrüigen Aksent os in’n Oorslaavsken. Dat Polaabske hadde den Weordaksent up’r lesten oder vöörletsten Silve.
In’n gröttsten Deul van’n westslaavsken Sprookrium (med Iutnome van’n middelslowaaksken Dialekt, un auk Polaabske un Böversoorbsk) wannele sik *ъ un *ь in starken Positscheonen teo e, t.B.: oorslaavsk: *sъnъ, *dьnь > pol. sen, dzień; tsch. den, sen; slowak. deň.

Unnerscheude

Dat westslaavske deult sik in de noordwestliken leechsken Sproken un de süüdliken tschecho-slovaaksken Sproken up. De sorbsken Sproken, deu Merkmole iut’n leechsken un tschecho-slowaaksen vereunt, stoot an’n Övergange twisken beuden. Binnen de leechsken Unnergruppe unnerscheudt eun twisken den äustliken Poolsk, teohaupe mie’n Slesisken, un de westlike Gruppe iut Kaschuubsk mie’n Slowinzsken un Polaabsk.

Teo den Sprookwannels, de in den leechsken un tschecho-slovaaksken Sproken wüil oder direkt no den Teohaupebreken van’n Gemeunslaavsken je annere Resultate hadden, häurt:

De oorslaavsken Liquidkliuster *tort, *tolt, *tert un *telt, t.B. in oorslaavsk *vorta ʻDoorʼ, *zolto ʻGoldʼ, *bergъ ʻOiverʼ, *melti ʻmalen, möllernʼ, wanneln sik döör Metathese in den leechsken Sproken un auk in den sorbsken Sproken teo trot, tret, tlot, tlet un dän in den enkelen Sproken veurder, t.B.: pol. wrota, złoto, brzeg, mleć; bs. wrota, złoto, brjóh, mlěć; wüildes de Wannel teo trat, trět, tlat, tlět in’r tschecho-slowaaksken Gruppe mie’n Wannel in’n süüdslaavsken Sproken övereun geut, t.B.: tsch. vrata, zlato, břeh, mlít; slowak. vrata, zlato, breh, mlieť. In’n Kaschuubsken un Polaabsken mankeurt de Metathese van Liquidkliuster *tort deulwüise, t.B.: kasch. warta, plb. vortă.
De leechsken Sproken beworen de oorslaavsken Nasaalvokale ę un ǫ, t.B.: pol. ręka ʻHandʼ, ciężki ʻswoorʼ. In’n tschecho-slovaaksken un in’n sorbsken Sproken wanneln sik ę un ǫ teo ä un u. Läter wanneln sik düsse Vokale veurder mie anneren Resultaten in jeude Sproke, t.B.: oorslaavsk *rǫka ʻHandʼ, *męso ʻVleuskʼ, *tęžьkъ ʻswoorʼ > tsch. ruka, maso, těžký; slowak. ruka, mäso, t’ažký; bs. ruka, mjaso, ćežki; ns. ruka, měso, śěžki.
Wannel van’n oorslaavsken *ě teo open ä in’n leechsken Sproken, dat dän vöör harden Konsonanten a un vöör sachten Kosonanten e worde, t.B.: biały — bielić, dzielić — dział. In’n tschecho-slowaaksken Sproken (un auk in’n Sorbsken) was dat Rseultaat jümmers e: tsch. dělit, díl, slowak. delit’, diel, bs. dźělić.

Översicht

Liudkorrespodenzen twisken den oorslaavsken un den modernen westslaavsken Sproken:

Oorslaavsk	Modern westslaavske Sproken
Oorslaavsk	Slowaaksk	Tschechsk	Poolsk	Böversorbsk	Niedersorbsk
tl, dl	plietol, plietli, zjedol, zjedli	pletl, pletli, snědl, snědli	plótł, pletli, zjadł, zjedli	pletł, pletli, zjědł, zjědli	platł, platli, zjědł, zjědli
tl, dl	šidlo, диал. šilo	šídlo	szydło	šidło	šydło
*х	šerý	šerý	szary	šěry	šery
	strecha — na strese, mních — mnísi	střecha — na střeše, mnich —. mniši	strzecha —na strzesze, mnich — mnisi	třěcha — na třěše, paduch — paduši	stšecha — na stśěše
	všetok	všechen	wszystek	wšón	wšen
kvě, gvě	kvet, hviezda	květ, hvězda	kwiat, gwiazda	kwět, hwězda	kwět, gwězda
tj, kt (vöör i, e, ь)	svieca, noc	svíce, noc	świeca, noc	swěca, nóc	swěca, noc
*dj	medza	meze	miedza	mjeza	mjaza
*mj	zem	země	ziemia	zemja	zemja
*ҍ	viera, verný	víra, věrný	wiara, wierny	wěra, wěrny	wěra, wěrny
ę, ǫ	mäso, ťažký	maso, ťěžký	mięso, ciężki	mjaso, ćěžki	měso, śěžki
ę, ǫ	ruka, kút	ruka, kout	ręka, kąt	ruka, kućik	ruka, kuśik
ort, olt	rásť, rástol	růst, rostl	rosnąć	rosć	rosć
ort, olt	lakeť	loket	łokieć	łochć	łokś
tort, tolt, tert, telt	strana	strana	strona	strona	strona
	zlato	zlato	złoto	złoto	złoto
	streda	středa	środa	srjeda	srjoda
	mlieko	mléko	mleko	mloko	mloko
tъrt, tьrt, tъlt, tьlt	hrb	hrb	garb	horb	gjarb
	vrch	vrch	wierzch	wjerch	wjerch
	dlh	dluh	dług	dołh	dług
	vlk	vlk	wilk	wjelk	wjelk

Küik auk büi