HOOFDSTUK V: RENAISSANCE & HUMANISME, BAROK & VERLICHTING

1450-1789

.

Hoofdstuk V bestaat uit twee delen. Dit is het eerste deel: Renaissance, humanisme & barok. Klik hier voor het tweede deel.

.

DEEL I. RENAISSANCE, HUMANISME & BAROK: 1453-1650

.

Wat is er mooier dan de met planten getooide wereld te aanschouwen, als was het een rijk geborduurd gewaad, bezet met oosterse parels en bestrooid met de grootste verscheidenheid aan zeldzame en kostbare juwelen?

— John Gerard, Herbal, 1597

.

Het gezond verstand is het best verdeelde goed ter wereld, al was het maar omdat iedereen er zo veel denkt te hebben dat zelfs zij die anders het moeilijkst tevreden kunnen worden gesteld, er doorgaans niet meer van willen hebben dan ze al bezitten. En het is niet waarschijnlijk dat iedereen zich daarin vergist; veeleer blijkt daaruit dat het vermogen om goed te oordelen en waar van onwaar te onderscheiden van nature gelijk is in alle mensen; en derhalve dat alle meningsverschil niet voorkomt uit het feit dat sommigen redelijker zouden zijn dan anderen, maar enkel dat onze gedachten niet gelijk verlopen en dat wij niet aan dezelfde dingen aandacht besteden.

— René Descartes

.

Omdat ik ongeletterd ben, zeggen ze dat ik me niet kan uitdrukken. Die mensen begrijpen niet dat mijn ideeën berusten op ervaring, niet op andermans taal.

— Leonardo Da Vinci als empirist

.

There's method in my madness

— Shakespeare, Hamlet, 1602.^[1]

.

♦ Klik hier voor de Powerpoint die bij de cursus hoort. (De ppt loopt verder dan de behandelde periode, ze loopt tot het einde van de 19de eeuw.)

.

Tijdlijn

 >>> 1450  ->> 1453  ->> 1492  ->> 1500  ->> 1517  ->> 1555  ->> 1566  ->> 1600  ->> 1648 >>>

.

Korte inhoud

Dit deel bespreekt grosso modo de tweede helft van de vijftiende tot de eerste helft zeventiende eeuw (1450-1650). De Renaissance blikt vol bewondering terug op de antieke denkers die leefden van het midden van de vijfde eeuw tot aan het eind van de vierde eeuw voor Christus: Socrates, Plato, Aristoteles en Archimedes. Tijdens de Renaissance verzamelt de Italiaanse aristocratie, patriciërs en geestelijken exotische dieren bij hun landhuizen en in hun stedelijke villa's. De tuin van Villa Borghese in Rome is het voorbeeld bij uitstek. De bewondering van de renaissancemens over de oudheid is dermate groot dat ze die - in tegenstelling tot de middeleeuwer - gaan nabootsen. Hun onderzoek creëren in Europa een mens- en wereldbeeld dat systematiek toont, stilaan ontdaan van magische en religieuze interpretaties. De denkers van deze tijd worden humanisten genoemd waarvan Desiderius Erasmus, Thomas More en Juan Luis Vives je misschien bekend in de oren klinken.

.

We starten omstreeks 1453. Dan gebeuren er zeven zaken die de wereld een andere wending geven.

.

1. Er is de Val van Constantinopel die voor een braindrain naar het Westen zorgt: dankzij de Turkse verovering raken hele bibliotheken met boeken van de antieken in het Westen dat zo zijn klassiekers opnieuw leert kennen. [Niet alle historici zijn hiervan overtuigd: deze eenvoudige verklaring van het ontstaan van de renaissance gaat voorbij aan de plundering en de verwoesting van Constantinopel omstreeks 1200 door de kruisvaarders en gaat eveneens voorbij aan het feit dat de antieke teksten ook in het middeleeuwse Europa bekend zijn. De catalogi van abdijbibliotheken bewijzen dit ten overvloede. Om een willekeurig voorbeeld te nemen, in de bibliotheek van Mont-Saint-Michel steekt Cato, Plato, Aristoteles, Cicero, Vergilius, Horatius... Bernardus van Chartres waardeerde die klassieken met zijn klassieke uitspraak 'Wij zijn dwergen, staande op de schouders van reuzen. Gedragen door de ouden zien we verder dan hen'.^[2]

.

2. Er is de uitvinding van de boekdrukkunst en de komst van de bril. Niettemin maken de kloosters een laatste bloeitijd mee, er komen er nieuwe bij andere hervormen zich. Het copieren blijft een prominente activiteit.

.

♥ LUISTERFRAGMENT B. WYDOOGHE LEEST VOOR UIT JACQUES ATTALI

.

3. Er is de druk van de allereerste bijbel die zal leiden tot de reformatie in 1517, tot de contrareformatie in 1550, de tachtigjarige oorlog en de uitroeiing van de heksen.

.

4. Er is de fenomenale slagkracht van het buskruit: dat is in staat om muren (van Constantinopel) te vernietigen en zal de ondergang van de riddertijd betekenen.

.

5. Er is de geboorte van Columbus (°1451-⁺1506). De Turkse veroveringsdrift (en met als hoogtepunt de val van Constantinopel) zorgt er in de vijftiende eeuw voor dat de Europeanen andere routes gaan zoeken om naar Indië en China te reizen. Na 1453 intensiveren de ontdekkingsreizen, niet over land, maar via de zee. Hendrik de Zeevaarder (1394–1460) is anders dan zijn bijnaam anders doet vermoeden, geen echte reiziger maar financier en initiatiefnemer van de reizen die het Portugese wereldrijk uit zullen bouwen. Het begrip ontdekkingsreizen is niet gemonopoliseerd voor Europa. Ook andere culturen verkenden de wereld buiten hun grenzen: de Arabieren ontdekten grote Afrikaanse gebieden en in de veertiende eeuw vaart de Chinese vloot tot bij Madagaskar.

.

6. Lorenzo Ghiberti (°1378-⁺1455) portretteert zichzelf op de deuren van de Dom in Florence in 1452. Waar de middeleeuwse kunst anonieme kunst was (omdat de kunst god toekomt), is de renaissancemens niet langer gegeneerd en cijfert hij zichzelf niet langer weg. Kunstenaars ondertekenen hun werk of gaan zichzelf afbeelden. Jan Van Eyck laat zichzelf opduiken in het Portret van een man met rode tulband in 1433. Een jaar later duikt hij op in het midden van het Portret van Giovanni Arnolfini en zijn vrouw waar een ronde spiegel de schilder toont. In 1436 doet hij het opnieuw in de Madonna met kanunnik Joris van der Paele: hijzelf wordt gespiegeld in het harnas. Albrecht Durer zal omstreeks 1500 zijn zelfportret schilderen en Benvenuto Cellini schrijft in 1558 een van de eerste autobiografieën.

.

7. Het leven van Jheronimus Bosch (1450-1516) omvat en illustreert de tijdsgeest van de eerste helft van deze periode perfect. Zijn tuin der lusten toont dat de overgang van de Middeleeuwen naar de Renaissance geen breuk maar een continuering is. Bosch kent het middeleeuwse symbolisme en is tegelijk op de hoogte van het discours dat aan de reformatie vooraf gaat en de christelijk humanistische leer die nu opgeld maakt. De humanist Dominicus Lampsonius ziet in de duistere kunst van Bosch een zwartgallige geest, want enkel mooie en goede mensen maken mooie kunst. Voor Lampsonius lijk Bosch zelf in de hel te zijn geweest. We komen er op terug.

.

Dit is het begin van de Renaissance en die loopt tot het einde van de tachtig jarige oorlog tot 1648. De periode 1550-1648 laat zich omschrijven als 'Oranje tegen Spanje.'^[3] Daarna start de Verlichting (zie deel 6). Als de tachtigjarige oorlog in 1648 tussen Spanje en de Noordelijke Nederlanden ten einde loopt, luidt dit geen vredesperiode in, maar een reeks oorlogen met de machtigste vorst van Europa: Lodewijk XIV.

.

♠ Ergens tussen 1450 en 1500 wordt Elckerlijc geschreven. BEELDFRAGMENT KIJKEN NAAR ELCKERLIJC

.

Kijken naar zelfportretten

Jan van Eyck (1390-1441)
Jan van Eyck
Jan van Eyck
Jan van Eyck
Jan van Eyck
Albrecht Dürer (1471-1528)
Jheronimus Bosch (1450-1516)
Benvenuto Cellini (1500-1571)

.

Tweede helft vijftiende eeuw

.

♥ BEELDFRAGMENT RENAISSANCE IN FLORENCE (14.10 Min.)

.

Jaren vijftig

.

♠ BEELDFRAGMENT HET VERHAAL VAN EEN TAAL

.

Geschiedenis boekdrukkunst in Polygoonjournaal, 1973. 1. Er is een verband tussen de ontwikkelingen in de militaire strategie en de ondergang van het Oost-Romeinse Rijk. 2. En, er is een verband tussen de uitvinding van de boekdrukkunst en de val van Constantinopel. Kan je dit verband uitleggen?

1450

(Ca.). Boekdrukkunst uitgevonden.
Kanonnen en het buskruit krijgen voldoende slagkracht om stadsmuren te ruïneren. De Dulle Griet is oude technologie.

.

1451

Geboorte Christoffel Columbus, een weverszoon uit Italië.

.

1452

Het eerste deel van de Gutenberg-bijbel, het eerste gedrukte boek, in Duitsland uitgegeven.
Op 24 mei verwoest een brand Amsterdam voor tweederde.
Geboorte Leonardo Da Vinci (⁺1519).
Jean Fouquet schildert de Madonna omringd door serafijnen en cherubijnen.

.

1453

Constantinopel valt en Paus Pius II (1405-1464) roept op tot een nieuwe kruisvaart. Filips de Goede gaat op het aanbod in en plant zijn Banket van de Fazant. Het feest komt er, de kruistocht niet. Het gebied rond de Middellandse Zee en de Balkan blijven eeuwenlang in Turkse/Ottomaanse handen.
Einde Honderdjarige Oorlog.
Geboorte van 'den duvelmakere'.

.

1454
- Geboorte Amerigo Vespucci, Italiaans ontdekkingsreiziger.

.

1455
- Gutenberg voltooit zijn Vulgata: de eerste niet geschreven bijbel. Gutenberg bleek niet in staat om zijn lening voor de drukpers terug te betalen en stond zijn revolutionaire machine af aan zijn geldschieter.
- Gerard David geboren (⁺1523).

.

1456
- Het Beleg van Belgrado is een eerste poging van het Ottomaanse Rijk om Centraal-Europa te veroveren.

.

1457
- Bouw van het Hospices de Beaune als een vroege verzorgingsinstelling die tegemoet komt aan de catastrofe van de honderdjarige oorlog.
- De Utrechtse kluizenares Suster Bertken bouwt tegen de muur van de buurtkerk een cel waar ze bijna zestig jaar zal wonen en visioenen krijgt.
- Geboorte van Maria van Bourgondië en haar doop in het paleis op de Koudenberg met de muzikale compositie van Gilles Binchois.

.

♣ LUISTERFRAGMENT GILLES BINCHOIS.

.

1458
- Een aardbeving verwoest het Al-Sahalani hospitaal in Jeruzalem (het oude hospitaal van de Kruisvaarders van Sint-Jan).
- De Ottomanen veroveren Athene.

.

1459
- Aan de vooravond van de ontdekkingsreizen verschijnt de Fra Mauro-wereldkaart.

.

Kijken

Boekdrukkunst in de 15de eeuw.
De Gutenbergbijbel.
Hotel Dieu in Beaune is een van de eerste verzorgingsinstellingen om tegemoet te komen aan de catastrofe van de honderdjarige oorlog.
de Fra Mauro-wereldkaart.

.

Jaren zestig

.

1460

.

Ontdekking Kaapverdië, een steunpunt voor de Portugese zeevaart.

.

Atrechtse heksenjacht

.

Stichting universiteit van Nantes.

.

Tijdens een beleg explodeert een kanon van koning Jacobus II van Schotland. De koning en een deel van zijn gevolg overlijdt.

.

1461

.

1462

.

Vlad Tepes begint een oorlog tegen de Ottomanen.

.

De humanist Marcilio Ficino neemt de leiding over de Platoonse Academie in Florence.

.

1463

.

1464

.

Van het plan om een kruistocht tegen de Ottomanen te houden komt niets in huis. De Paus overlijdt.

.

De beroemde schilder en leermeester van Hans Memling, Rogier van der Weyden overlijdt.

.

1465

.

Hans Memling wordt poorter van Brugge. In 1466 bezit hij reeds een stenen huis, hij is dan ongeveer dertig jaar oud. Later zal hij er een tweede verwerven.

.

1466

.

Geboortejaar van Desiderius Erasmus en Quentin Massys.

.

1467

.

Filips de Goede overlijdt en verzoent zich met zijn zoon Karel de Stoute in het Prinsenhof in Brugge. De Gentenaar Hugo van der Goes haalt zijn meesterschap en luistert de uitvaart van Filips de Goede op. Karel is een emotioneel onvoorspelbare en gewelddadige graaf - sommigen schrijven hem een stoornis toe. De toevoeging 'de Stoute' is een romantische benadering/toevoeging uit de negentiende eeuw en betekent 'dapper' of 'onbezonnen' of 'stoutmoedig'.

.

♣ Adolf Rusch drukt in Straatsburg De sermonum proprietate sive Opus de universo van Rabanus Maurus. Het is het eerste gedrukte boek over dieren. Veel aandacht gaat naar het 'nuttige' dier: paarden, koeien en geiten.

.

1468

.

Johannes Gutenberg overlijdt op 68 jaar.

.

1469

.

♣ Johannes Spira uit Speyer drukt in Venetië de Historia Naturalis van Plinius de Oudere (Ca. 23-79).

.

Huwelijk Ferdinand II van Aragon en Isabella I van Castilië.

.

Lorenzo I de' Medici neemt de familiebank over. FILM

.

Kijken

Tijdens de Renaissance wordt het portret populair. Het zijn de foto's van de eeuw weliswaar niet gemaakt door een portretfotograaf, maar door een ingehuurde schilder voor wie het betalen kan. Voor de selfie of het eerste zelfportret is het wachten op Albrecht Dürer. Die voltooit het eerste zelfportret in de geschiedenis in 1493. Voor de allereerste autobiografie is het nog ruim een halve eeuw wachten: die is van de hand van Benvenuto Cellini waaraan hij in 1558 in Florence begint. Het boek is een van de markantste renaissance-geschriften. Cellini geeft een bijzonder kleurrijk beeld van zichzelf en zijn onvoorwaardelijk geloof in zijn eigen kunnen. 'Na de dood van Piero della Francesca en Lorenzo de' Medici, verplaatst de Europese kunst zich van Florence naar Rome, van de werkplaats naar de individuele kunstenaar, van het mysterie naar het theater, van ceremonie naar voorstelling, van de vorst naar de burger. Om goed "uit te beelden" moet men zich laten zien en leren kennen. Het beeld is niet langer allegorisch maar geseculariseerd' schrijft Jacques Attali in zijn 1492 (p. 248).

Lorenzo de Medici.jpg
Rogier van de Weyden schildert als opvolger van Jan van Eyck in 1460 Karel de Stoute.
Rogier van der Weyden schildert in 1460 zijn Portret van een dame.
Hendrik de Zeevaarder overlijdt in 1460.
In 1462 begint Vlad Tepes zijn oorlog tegen de Ottomanen.
Isabella van Bourbon, de moeder van Maria van Bourgondië overlijdt op 29 jarige leeftijd.
Niccolò Machiavelli overlijdt in 1469.
Johanna -de waanzinnige - van Castilië, moeder van Keizer Karel.
Zelfportret op 28-jarige leeftijd, 1500.
Hans Holbein de Jonge schildert Desiderius Erasmus.
Cellini (1500-1571) was een Italiaans maniërist en uomo universale.

.

Jaren zeventig

Druk-replica in het stedelijk museum 't Gasthuys Aalst. In 1473 keert Dirk Martens terug naar zijn geboortestad Aalst en start er een drukatelier. Hij publiceert drie werken waaronder het boek *Over de twee geliefden* van Enea Piccolomini en *Speculum conversionis peccatorum* (Een spiegel van de bekering van de zondaars). Het zijn de eerste gedrukte boeken in Vlaanderen. Duitsland, Italië en China gingen de drukkunst in Vlaanderen vooraf.

.

1470

.

De Waalse kerk (Delft) is klaar.

.

De eerste drukpers in Parijs drukt de Griekse klassiekers in het Latijn.

.

1471

.

Oprichting van de universiteit van Genua.

.

De geboorte van Albrecht Dürer.

.

1472

.

Amsterdam verbiedt sneeuwbal-gooien: 'Neymant en moet met sneecluyten werpen nocht maecht noch wijf noch manspersoon.'

.

1473

.

De heetste zomer in de geschiedenis. De lente begint in maart. 1540 breekt het volgend record.

.

William Caxton die in Keulen het drukken leerde, drukt zijn eerste boek in Vlaanderen (in het Engels) en gaat naar Londen en publiceert er een boek over de Trojaanse oorlog.

.

De bouw van de Sixtijnse kapel begint. Sixtus IV is ook initiatiefnemer van de Vaticaanse bibliotheek.

.

Dirk Martens keert terug naar zijn geboortestad Aalst om er te drukken. Later werkt hij ook in Leuven en Antwerpen. Hij drukt 56 jaar tot 1529. 270 uitgaven zijn bekend waaronder werk van Erasmus en de eerste druk van Thomas Mores Utopia en Latijnse, Griekse en Hebreeuwse teksten.

.

Karel de Stoute concentreert zijn macht in Mechelen. De centrale ligging is een eeuw oud en gaat terug op het huwelijk van Margareta van Male (1350-1405) met Filips de Stoute, de hertog van Bourgondië.

.

1474

.

1475

.

Dirk Bouts, de Vlaamse schilder overlijdt op 65-jarige leeftijd.

.

William Caxton drukt in Brugge.

.

Geboorte Michelangelo (⁺1564)

.

1476

.

Vlad III, beter gekend als graaf Dracula gaat strijdend ten onder.

.

1477

.

Slag bij Nancy: Op een ijzige winterdag sneuvelt Karel de Stoute, de hertog van Bourgondië en vader van Maria van Bourgondië. Het is 5 januari en zijn lijk wordt vastgevroren en aangevreten teruggevonden. De snellere Franse communicatie zorgt ervoor dat Lodewijk XI Bourgondië makkelijk kan inlijven.

.

Zijn dochter Maria volgt hem op.

.

Huwelijk van de twintigjarige Maria van Bourgondië en de twee jaar jongere Maximiliaan I van Oostenrijk, de latere keizer.

.

♣ De Delftse Bijbel, het eerste gedrukte Nederlandstalige boek verschijnt. De uitgevers zijn Jacob Jacobszoon van der Meer en Mauricius Yemantszoon van Middelborch. De tekst beperkt zich tot het Oude Testament zonder Psalmen. Van de 250 stuks bestaan er nog een zestigtal. In 1478-79 verschijnt de Keulse bijbel: de integrale Bijbeltekst. Engelse, Franse en Duitse vertalingen volgen later. Om deze 'wildgroei' van niet officiële bijbels tegen te gaan, baseert Erasmus zich bij zijn vertaling op Hebreeuwse en Griekse bronnen. Ook die versie krijgt geen autorisatie van de kerk. Luther zal zich op de tekst van Erasmus baseren voor zijn Duitse versie. De Lutherbijbel verschijnt in 1522-23. De hernieuwde interesse naar de 'ware aard' van God - bijbels laten nu interpretaties toe en de interpretatie is zelfs noodzakelijk aldus het protestantisme - wakkert ook de interesse voor de natuur opnieuw aan bij figuren zoals Conrad Gessner (1516-1566), Pierre Belon (1517-1564), Thomas Moffet (1553-1604), Ulisse Aldrovandi (1522-1605). De studie van het boeck der natuere is zo een wetenschappelijke en religieuze activiteit. In de Noord-Europese landen waar het protestantisme een staatsgeloof wordt, voltrekt er zich een wetenschappelijke revolutie.^[6]

.

♦ De Bourgondiërs met Bart Van Loo - Aflevering 8

.

1478

.

Antwerpen sluit een handelsverdrag met de Hanze en neemt de rol van Brugge, dat aan het verzanden is, geleidelijk aan over.

.

Geboorte van Thomas More (⁺1535) en Baldassare Castiglione (⁺1529).

.

Geboorte van Filips de Schone, in het Brugse Prinsenhof, de eerste zoon en erfopvolger van Maria van Bourgondië en Maximiliaan van Oostenrijk.

.

1479

.

Hans Memling realiseert in Brugge de Triptiek van Jan Floreins.

.

Kijken

In de Sint-Martinuskerk in Aalst stoten we de grafplaat van Dierick Martens.
Hans Memling schildert Sint Sebastiaan.
Albrecht Dürer (1471-1528), populair Duits kunstenaar specialiseerde zich in druk en kopergravure.
Dürers Adam en Eva
William Caxton
Rogier van der Weyden schildert Isabella van Portugal.
Jan Floreins triptiek, 1479.
Het Antwerpse Vleeshuis toont de demografische explosie die eind vijftiende eeuw inzette.
Portret van Maximiliaan I door Albrecht Dürer, 1519

.

Jaren tachtig

.

1480

.

Overstromingen aan de Vlaamse kust verzwelgen Breskens

.

Antwerpen is de grootste stad in de Nederlanden en telt 33.000 inwoners.

.

1481

.

Na een pittige winter breekt de pest uit in Vlaanderen, van Ieper tot in Friesland.

.

De kroniekschrijver Jean Molinet ziet die winter ‘vogels dood uit de hemel vallen, bomen sterven rechtstaand en ruiters vriezen dood op hun paard.’^[7]

.

Tijdens de winterfeesten organiseren de Bourgondiërs tornooien op de markt van Brugge.

.

William Caxton publiceert Reynard the Fox in het Engels, hij vertaalde het uit het Nederlands.

.

1482

.

Adolf van Ravenstein verleidt Maria van Bourgondië tot een jachtpartij. Na een val van haar paard in Wijnendale overlijdt ze in het Prinsenhof (Brugge) in Brugge. Ze was 25. Archeologisch onderzoek uit 1979 toont aan dat ze reeds elf tanden ontbrak. De tijdgenoot weet niet waaraan Maria sterft. Datzelfde onderzoek wijst uit dat haar polsen zijn gebroken en drie ribben. Een longinfectie ondertekende haar vonnis. De rol die zij niet kon spelen, werkt dubbelop in haar stamboom. Bart van Loo omschrijft ze als de ‘schakel’ tussen twee tijdperken. Haar grootvader: Filips de Goede, haar kleinzoon: een wereld-heerser: Keizer Karel.^[8]

.

Joos van Ghistele, een reiziger uit Gent beschrijft de Egyptische banaan als lekker en zoet, het pellen vergelijkt hij met dat van een sinaasappel en de smaak vergelijkt hij met meloen.

.

1483

.

Sixtus IV wijdt de Sixtijnse Kapel in met een blikvanger van Michelangelo.

.

Leonardo da Vinci ontwerpt een parachute.

.

In dit jaar dat Rafael (⁺1520) en Maarten Luther(⁺1546) geboren worden, schildert Botticelli zijn Geboorte van Venus.

.

1484

.

De paus vaardigt de Heksenbul Summis desiderantes affectibus uit. Vrij vertaald: Er zijn mensen die bezeten zijn.

.

Duizenden mensen worden geofferd bij de inhuldiging van de Templo Mayor in Tenochtitlan.

.

Geboorte Huldrych Zwingli, Zwitsers kerkhervormer (⁺1531).

.

1485

.

(Ca.) Botticelli schildert zijn beroemde Geboorte van Venus.

.

De Engelse zweetziekte teistert Europa en verdwijnt in 1552 zoals ze kwam: geheimzinnig.

.

1486

.

1487

.

De Malleus Maleficarum verschijnt.

.

1488

.

Bartolomeus Dias vaart rond Kaap de Goede Hoop.

.

Geboorte van Titiaan (⁺1576).

.

1489

.

De adellijke Von Thurn und Taxis begint in opdracht van keizer Maximiliaan I met een netwerk van koeriersdiensten in Europa.

.

Hans Memling voltooit het Ursulaschrijn.

.

Kijken

Geboorte van Venus (ca 1485) Sandro Botticelli, Uffizi Florence
Maria van Bourgondië (1457-1482).
Moreeltriptiek (1484) Hans Memling, Groeningemuseum.
Ursulaschrijn
Ursulaschrijn
Ursulaschrijn
Ursulaschrijn
Ursulaschrijn
Ursulaschrijn
Ursulaschrijn
Ursulaschrijn
Ursulaschrijn
Postzegel van de Thurn und Taxis-post in 1852.
Ontwerp voor een vliegtuig, (ca 1488) Leonardo Da Vinci.
De buitenpanelen van De tuin der lusten.
Aards paradijs in De tuin der lusten.
Falische fontijn (denk aan de fontijn in de Hortus Conclusus).
Moriskendans?
Boommens
Aardbei
Detail: twee personen in een mossel
Een als non (varken) dwingt een zondaar tot schuld

.

Jaren negentig

.

♥ BEELDFRAGMENT 1492 & COLUMBUS

.

♥ B. WYDOOGHE & R. PERNOUT OVER DE TERUGKEER VAN DE SLAVERNIJ

.

1490

.

1491

.

Einde van de Reconquista met het Verdrag van Granada tussen koning Abú 'Abd Allah Muhammad Boabdil van Granada en Ferdinand II van Aragón en Isabella I van Castilië.

.

1492

.

Columbus vertrekt vanuit de haven van Palos de la Frontera voor een moeilijke reis van twee maanden. Zijn bemanning: 87 mannen op drie schepen: de Nina, de Pinta en de Santamaria, de meeste matrozen zijn criminelen, misdadigers of boeven.

.

Ontdekking van San Salvador door Columbus (hij geeft het eiland zelf deze naam). Columbus meldt iets vreemd. Indianen rollen droge kruiden in papier, steken dat in brand en inhaleren.

.

Spanje laat de Joden met het Verdrijvingsedict kiezen voor bekering of verdrijving.

.

Paus Alexander VI leidt de kerk en wordt berucht: hij is de vader van Cesare en Lucrezia Borgia.^[12]

.

Val van het laatste Arabische gezag in Granada.

.

Ca. Geboorte van Juan Luis Vives in Valencia als oudste van vijf kinderen. Zijn ouders zijn intellectuele joden die zich tot christenen bekeerden. Zijn moeder sterft in het eerste decennium van de zestiende eeuw en zijn vader wordt op de brandstapel geplaatst in 1524. De inquisitie laat haar in 1528 opgraven om haar postuum op de brandstapel te plaatsen. In 1512 zal Vives naar Brugge trekken.

.

1493

.

Op 4 maart is Columbus terug in Lissabon. Hij wacht een maand voor hij zijn verslag presenteert aan zijn opdrachtgevers uit Spanje, koning Ferdinand en koningin Isabella. Op zijn tweede expeditie (tot 1496) ontdekt Columbus Puerto Rico en Jamaica. De vloot is niet te vergelijken met die van 1492, noch in bemanning (een handvol ex-criminelen), noch in het aantal schepen (drie). Columbus voert nu het bevel over een vloot van zeventien schepen en een twaalfhonderd manschappen. Plots wil iedereen de overtocht maken. Twee Vlaamse missionarissen vergezellen hem: Jean de la Deule en Jean Cousin. Behalve mensen steken in het ruim van de boten ook planten en dieren (telkens twee aan twee, een mannetje en een vrouwtje) die de overtocht maken: paarden, varkens, kippen geiten, schapen en runderen. Vermits ze er geen natuurlijke vijanden vinden en beschikken over overvloedig voedsel, planten de beesten zich voort in een nooit gezien tempo. Planten die de overtocht maken zijn: stekken van graansoorten, meloenen, uien, radijzen, suikerriet, kikkererwten. Zijn reis duurt tot 1496.

.

1494

.

Verdrag van Tordesillas, Spanjaarden en Portugezen delen de Nieuwe wereld zonder correcte geografische informatie.

.

Hans Memling overlijdt in Brugge en kan zich geen graf in een kerk permitteren. Het symboliseert de ondergang van Brugge als wereldstad.

.

1495

.

Columbus bracht de Syfilis mee uit de nieuwe wereld. Nu wordt de ziekte voor het eerst vastgesteld in Europa. Zweren bedekken het lichaam van hoofd tot knieën. 'Huid valt gewoon van het gezicht.' De zieke overlijdt binnen enkele maanden. De ziekte introduceert de preutsheid die de late Renaissance en de godsdienstoorlogen zal kenmerken.

.

1496

.

Voor het eerst vertrekt uit Spanje een bruid met 20.000 mensen (kamerheren en -vrouwen, hofdames, lijfknechten, thesauriers en grootmeesteressen) met een vloot van 130 schepen van Laredo naar Antwerpen. Tijdens de tocht van twee maanden lijdt niemand honger: aan boord zijn 400 wijnvaten, 85.000 pond vlees, 50.000 haringen, 1.000 kippen en 6.000 eieren. Een paar schepen zinken tijdens een storm. In Antwerpen wacht een grandioze plechtigheid. Op 19 oktober is Johanna in Lier, de dag erna arriveert Filips.

.

Huwelijk van Filips de Schone en Johanna van Castilië in Lier.

.

1497

.

John Cabot is terug in Bristol en zijn sponsors vinden hem een held. Koning Hendrik stemt toe voor een nieuwe reis om de Atlantische Oceaan over te varen met vijf schepen. Zijn terugreis is hem fataal. Van Cabot wordt nooit meer iets gehoord.

.

1498

.

Derde reis van Columbus (tot 1500): Trinidad en Venezuela.

.

1499

.

Spanjaarden gaan aan land op Curaçao, bewoond door Arowakken.

.

Vasco da Gama keert van zijn reis naar Voor-Indië terug.

.

Amerigo Vespucci bereikt de monding van de Amazone.

.

In Rome beeldhoudt Michelangelo zijn Piëta voor de Sint-Pietersbasiliek.

.

Erasmus bezoekt Engeland en leert er Thomas More kennen.

.

1500

.

Karel V wordt geboren op de weg naar Gent, in Eeklo, of in het Prinsenhof in Gent. Zijn vader is Filips de Schone, zijn moeder Johanna de Waanzinnige. Hij wordt gedoopt in de Sint-Baafskathedraal.

.

Hieronymus Brunschwygh publiceert zijn Liber de arte distillandi de compositis en maakt zo de geheime kennis van het destilleren en het maken van kruidenmengsels bekend. Veel kloosters en apothekers kennen in de Middeleeuwen de destillatietechniek. Met het boek verspreidt de kennis zich en industrialiseert de productie. De Bénédictine (1510) en de Chartreuse (1605) bestaan nog. Lucas Bols start in 1575 nabij Amsterdam met een jeneverstokerij met brandewijn op graanbasis. Graan en jenever vervangen de inlandse druif en wijn, nu de Kleine IJstijd zijn intrede doet.

.

Kijken

Filips de Schone en Johanna van Castilië.
Allegorie van het vagevuur (omstreeks 1490) Giovanni Bellini.
Ferdinand II van Aragón en Isabella I van Castilië gekend als de De Katholieke Koningen.
Beeld van Johanna in Tordesillas.
Ontmoeting tussen Columbus en Isabella I van Castilië.
Michelangelo Buonarotti, Piëta, 1499, Sint-Pieter, Rome.
Replica van het schip Matthew van John Cabot die in 1497 in Engelse dienst Noord-Amerika ontdekt.
Handelsroutes in rood zijn zijderoutes over land en in blauw overzee.
In deze kerk (later kathedraal) wordt Karel V gedoopt.

.

Zestiende eeuw onder Karel V: 1500-1555

Vanaf de zestiende eeuw bouwt Europa aan een koloniaal rijk. Priesters, conquistadores, woudlopers en avonturiers zwermen uit, decimeren volkeren en voeren de slavernij er (opnieuw) in. Die heerschappij en belastingen legt hen geen windeieren.

— E.X. Whogh.

.

Beginjaren

.

Bij het begin van de eeuw, omstreeks 1500 moderniseert de artillerie (sinds de vooruitgang in 1450 toen die voor het eerst muren doorbreekt). Door de loop van het kanon in één stuk brons te gieten, verlicht het kanon, koelt de loop sneller af en kan die een forse kruitlading aan. Het herladen en de vuurcadans versnellen. Gietijzeren kogels tot twintig kilogram vervangen stenen projectielen: ze zijn drie keer zwaarder en hebben  effect bij de inslag, de stenen projectielen vielen ploef neer. De buskruitproductie verloopt nu in korrels en is gedoseerd. Kanonnen worden mobiel en wegen nog twee tot drie ton waardoor ze richtbaar worden en dat met een snelheid die driemaal hoger is dan bij de bombardes. Op vierhonderd meter dringt een koningskogel dertig centimeter diep in massief metselwerk. Het bresschieten wordt een aanvalstactiek. De verdediging reageert hierop. De stad is niet langer te verdedigen, haar grensgebieden echter wel. De oorlogen tussen keizer Karel en Frankrijk zorgen langs de 350 kilometer lange grens van de Lage Landen en Frankrijk voor een veertigtal bastions. Op zwakke plekken komen vestingssteden: Mariembourg ontstaat in 1546 en Philippeville in 1555 door de abdicerende Karel V genoemd naar zijn aantredende zoon, Filips II. Onder de stad strekt zich tien kilometer onderaardse gangen uit. Ze dateren uit de zeventiende eeuw en verbinden de buitenposten met de centrale vesting. Philippeville en Mariembourg zijn de allereerste steden met radiaalstraten.

.

1501

.

De Florentijnse ontdekkingsreiziger Amerigo Vespucci ontdekt de rivier São Francisco en ontsluit zo diverse Braziliaanse regio's en klimaten.

.

1502

.

Vierde en laatste reis van Columbus naar Honduras en Centraal Amerika.

.

1503

.

Albrecht Dürer schildert zijn zelfportret.

.

Leonardo da Vinci begint de Mona Lisa.

.

Michelangelo schildert de Heilige Familie en werkt aan zijn Madonna met kind.

.

Bouw van het Antwerpse Vleeshuis. Het zal drie eeuwen dienen als verkoophal en gildehuis voor vlees. In 1800 trekken kunstenaars er in en komen er opera's. In 1913 komt er een kunstmuseum, later over muziek: Klank van de stad.

.

1504

.

Isabella I van Castilië overlijdt.

.

Erasmus schrijft een lofrede voor Karel.

.

1505

.

Amsterdam verplicht zijn inwoners om na negen uur ’s avonds op straat een lantaarntje te dragen.

.

Luther treedt biddend en studerend toe tot het Augustijnenklooster van Erfurt. De leer van Augustinus van Hippo benadrukt de hulpeloosheid van de mens. De aflatenhandel - een systeem dat geldschenken omzet in strafvermindering na een zonde - staat haaks op de gedachte dat de mens zijn verlossing kan beïnvloeden.

.

1506

.

Filips de Schone's overlijden verwart zijn vrouw. Johanna van Castilië (later de waanzinnige genoemd) plaatst zijn kist in haar slaapkamer om ze 's ochtends te openen hopend dat hij tot leven komt.

.

In Rome sloopt paus Julius II de Oude Sint-Pietersbasiliek en begint naar Bramantes ontwerp aan de Sint-Pietersbasiliek. Aflaten helpen het project financieren. De drukpers maakte van de papieren aflaten een erg gesmaakt, grootschalig en anoniem massaproduct. De winsten zijn tot omstreeks 1506 bestemd voor de bouw van plaatselijke kerken, ziekenhuizen, bruggen... Na deze datum claimt de paus de opgehaalde centen via een deal met de Fuggers, een familie van bankiers uit Augsburg.

.

1507

.

Margaretha van Oostenrijk (1480-1530), zus van de overleden Filips de Schone (de schoon zus van Johanna van Castilië, de Waanzinnige) wordt landvoogdes van de Nederlanden en doet haar Blijde Intrede in Mechelen.

.

Brussel kroont Karel tot Bourgondische hertog.

.

Margaretha van Oostenrijk wordt landvoogdes.

.

De humanist Konrad Peutinger (1465-1547) verwerft de Tabula Peutingeriana, een Middeleeuwse kopie van de Romeinse reiskaart uit de 3e of 4e eeuw die het gebied van Groot-Brittannië tot Noord-Afrika en de Ganges toont.

.

1508

.

Paus Julius II geeft Michelangelo opdracht de Sixtijnse Kapel te beschilderen.

.

Stichting van een eerste kolonie op het Amerikaanse vasteland, op de landengte van Panama is de basis voor de veroveringen op de Azteken in 1519 en de Inca's in 1532.

.

1509

.

Hendrik VIII van Engeland gekroond tot koning (tot 1547).

.

Erasmus, een onwettig kind van een priester, werkt aan het lof der zotheid. Het ei dat Erasmus hier legt, zal Maarten Luther in 1517 uitbroeden.

.

Om aan gevaar te ontsnappen schrijft Juan Vives zich in aan de Sorbonne.

.

Rafael schildert de school van Athene in het Apostolisch paleis in Vaticaanstad met Socrates, Plato die naar boven wijst (het hemelse en de abstractie) en Aristoteles die naar de bodem wijst (het aarde en het concrete).

.

Kijken

De Peutingerkaart van onze regio.
Raffael schildert Plato.
Raffael schildert Aristoteles.
Raffael schildert Bramante als Euclides of Archimedes.
Raffael schildert Averroes en Pythagoras.
De school van Athene.
Isabella I van Castilië
Michelango
Heilige familie van Michelangelo
Leonardo Da Vinci (1452-1519) zelfportret
Juan Luis Vives
Juan Luis Vives
Hans_Holbein schildert Thomas More
Holbein schildert Erasmus
Op reis neemt Johanna van Castilië de lijkkist van haar man mee. Uiteindelijk is Johanna krankzinnig verklaard en opgesloten in Tordesillas.
Kruisafname (1507) door Rafaël.
Margaretha van Oostenrijk voor de Sint-Romboutskathedraal in Mechelen.
Een opdracht voor Michelangelo in 1508.
Een foetus in de baarmoeder Leonardo da Vinci (ca. 1510 - 1513)
Anatomische studie van de arm (ca. 1510)
Man van Vitruvius: Leonardo da Vinci tekent het ideale menselijk lichaam gebaseerd op een pentagon met de verhouding 1:1,618 van de gulden snede

.

De Tabula Peutingeriana, van Portugal in het westen tot India in het oosten.

.

♣ Tienerjaren: de Maniëristische tuin

.

♥ BEELDFRAGMENT REFORMATIE (14.31 Min.)

.

1510

.

De Portugezen onder Afonso d'Albuquerque veroveren Goa en maken het tot hoofdstad van de Portugese bezittingen in Azië.

.

Luther reist naar Rome, de eeuwige stad om bij de paus de onafhankelijkheid van zijn orde te bepleiten. Het komt tot een confrontatie van mentaliteiten: Luthers Duitse strengheid botst met de Mediterrane moraal van overdaad, te grote kerken, hete nachten en een geloof zonder diepgang.

.

1511

.

Lof der zotheid van Erasmus verschijnt. Hij schreef het in 1509, na zijn terugkeer van een reis naar Italië en in Engeland, waar hij bij Thomas More verbleef.

.

1512

.

In februari zakt een processie door het ijs van de Maas bij de inwijding van de kerk van Charlois. Een duizendtal (?) gelovigen verdrinken in de Monnikenput.

.

Geboorte van Gerardus Mercator (⁺1594).

.

1513

.

Macchiavelli schrijft zijn politieke filosofie: De vorst.

.

1514

.

Andreas Vesalius, de Zuid-Nederlands anatoom, geboren in Brussel (waar nu het Justitiepaleis staat). Hij zal de persoonlijke geneesheer van Karel V worden. De Keizer kampt met jicht, maag- en kaakproblemen.

.

Donato Bramante (70), Italiaans architect overlijdt.

.

Quinten Matsijs penseelt De goudweger en zijn vrouw. Nu de ontdekkingsreizen op kruissnelheid zijn, komen goud en zilver in steeds grotere hoeveelheden Europa binnen waardoor het betaalverkeer en de aflatenhandel vergemakkelijken.

.

Albrecht Dürer maakt zijn gravure Melencolia I. Let op de wiskundige objecten en het magisch vierkant.

.

1515

.

In de Brusselse Sint-Goedele wordt Karel V (1500-1558) meerderjarig en verlaat hij Mechelen om te resideren in het Brussels Paleis op de Koudenberg. Ondanks zijn vele toekomstige reizen en oorlogen zal hij de Brusselse Koudenberg altijd als zijn huis beschouwen. Tijdens zijn (korte) leven onderneemt Karel V indrukwekkende reizen die hij van voorbijgaande aard beschouwt. Negen reizen naar Duitsland, zeven naar Italië, zeven naar Spanje, vier naar Frankrijk, twee naar Engeland en Noord-Afrika.

.

Thomas More is in Brugge.

.

De geboorte (waarschijnlijk) van Johannes Wier in Grave. (⁺Tecklenburg, 1588). Deze Nederlands arts die als een van de eersten protesteert tegen de heksenvervolging en geldt als grondlegger van de psychiatrie en mensenrechtenverdediger avant la lettre. Hij publiceert over zeldzame ziektes, bezeten vrouwenkloosters, seksueel misbruik, Faust en de rattenvanger van Hamelen. Wier beïnvloedt tijdgenoten zoals Michel de Montaigne en latere denkers: Jacobus Scheltema, Sigmund Freud, Karl Marx en Victor Hugo. Zijn lijfspreuk is ´Vince te ipse!´ 'overwin jezelf!'.^[14]

.

♣ Isabella van Habsburg (1501-1526) huwt als tiener met de koning van Denemarken en Noorwegen en neemt haar tuinbazen mee om de horticultuur in het Noorden te introduceren. De Vlaamse en Brabantse tuinmannen genieten immers een uitstekende reputatie vanwege hun plantenkennis en hoe die tot bloei te brengen. Isabella is de één jaar jongere zus van de latere Karel V en groeide net als haar broer op in Mechelen waar haar tante, Margaretha van Oostenrijk hen opvoedt.

.

1516

.

In Augsburg laat Jacob Fugger de Fuggerei bouwen. Fugger is een telg uit een Zwabische bankiersfamilie en de rijkste man in Europa. Zijn koopmansactiviteiten situeren zich in de zilvermijnen en de handel in specerijen. Hij zal twee keizers, Karel V en Maximiliaan I financieren en voor de paus organiseert hij de aflatenhandel, hij steekt de helft van de opbrengsten in zijn eigen zak en bouwt er de allereerste sociale woonwijk in de geschiedenis mee.

.

Erasmus zorgt voor de eerste kritische uitgave van (de Griekse grondtekst) van het Nieuwe Testament wat hem het verwijt oplevert, een wegbereider te zijn voor Luther.

.

Jheronimus Bosch (° 's-Hertogenbosch, ca. 1450), de Zuid-Nederlandse kunstschilder overlijdt. Hij kreeg de bijnaam 'den duvelmakere'. In zijn laatste jaren werkte hij aan 'De Hooiwagen' dat in thema vrij gelijk loopt met zijn tuin der lusten. Bosch is tijdens zijn leven beroemd en krijgt vaak opdrachten van het hertogelijk hof in Brussel, waar Juan Vives dit jaar verblijft. Van hieruit pendelt hij nu en dan naar Leuven als huisleraar van de Jacques de la Potterie.

.

Utopia van Thomas More verschijnt.

Daarin (in Utopia) schrijft More: 'Nu zien jullie dat je daar nergens maar wat rond kun hangen; er is nooit een aanvaardbare reden om niets te doen. Er zijn geen wijnhuizen, geen kroegen, nergens bordelen, geen gelegenheden voor misdragingen, geen geheime plekjes en besloten bijeenkomsten. Integendeel, het alziende oog van de omgeving maakt het noodzakelijk om je gewone werk te doen of je in je vrije tijd niet onfatsoenlijk te gedragen.' Het lijkt wel de aankondiging van de surveillance. Nu we Erasmus en More in eenzelfde jaar aantreffen, stellen we een essentiële vraag: 'In hoeverre moet/mag/kan een Bachelor in de Maatschappelijke Veiligheid of de Sociaal Assistent zich inlaten met macht en politiek?' Moet hij afstand houden of moet hij zijn invloed aanwenden om zijn idee en ideaal vorm te geven, op het gevaar af afhankelijk te worden? Zijn, zoals Thomas More wist, verstandige inzichten ondergeschikt aan de politiek? Mag deze intellectueel vuile handen maken? En, zal ernaar geluisterd worden? Erasmus werd hij raadsheer van keizer Karel V en verblijft tot 1521 in de Vlaamse steden zoals Antwerpen, Brugge, Leuven, Mechelen en Anderlecht. Thomas More werd adviseur van Hendrik VIII. Het kost hem zijn hoofd.

.

1517

Lang dachten historici dat het timmeren van de stelling een soort symbolische betekenis had, maar de geschriften van Luthers secretaris bevestigen dat het werkelijk timmeren was.

Twee bladzijden uit de "95 stellingen" uit Luthers *Disputatio pro declaratione virtutis indulgentiarum*, uitgegeven in Wittenberg door Melchior Lotter d.J. in 1522.

De epidemie uit Wittenberg

.

Maarten Luther (zijn oorspronkelijke naam is Maarten Luber) slaat 95 stellingen aan de kerkdeur in Wittenberg en stuurt ze naar meerdere bisschoppen. Wittenberg is een ingeslapen dorp met één gammele drukpers. Bij de dood van Luther in 1546 is dit de Duitse drukkershoofdstad. De Lutherse propagandamachine is een succes dankzij 1. de portretten die Lucas Cranach (hofschilder en de latere beschermer van Luther, Frederik III van Saksen) maakt; 2. de boekdrukkunst die Luthers ideeën snel verspreiden en 3. zijn huwelijk met de uitgetreden non, de adellijke Katharina van Bora die Wittenberg en haar huishouden met zes kinderen tot een soort bedevaartsoord uitbouwt. Luther voorziet met zijn actie niet dat daaruit een eeuw vol godsdienstoorlogen, een eeuw vol brandstapels, moord- en slachtpartijen volgen. De Bartholomeusnacht, de Engelse blijde intrede van Filips II aan de vooravond van zijn huwelijk met Maria I van Engeland, de dochter van Hendrik VIII… dat soort gebeurtenissen overtrof Luthers stoutste dromen.

.

Wat Luther in 1517 wou, was niets meer en niets minder dan een nieuw kwaliteitslabel voor de katholieke kerk op basis van zijn 95-puntenprogramma dat de katholieke wantoestanden in kaart bracht. Het zit Luther hoog dat gelovigen hun zondags- en paasplicht niet nakomen, dat priesters het celibaat niet letterlijk nemen en te vaak te diep in het glas keken, de heiligverklaringen en de vele heiligenbeelden die de aandacht van Christus en de bijbel - de kern van de zaak - afleiden. De aflatenhandel zinde hem nog minder… Een aflaat, een soort tegoedbon als sleutel tot de hemel waarmee rijkaards hun zonden afkochten, was in wezen niets anders dan een lucratief religieus spel waarmee de paus één van de grootste bouwprojecten financierde sinds de piramides of de Acropolis: de Sint-Pietersbasiliek in Rome. Met deze machtspolitiek gedragen de paus en de bisschoppen alsof ze zelf god zijn.

.

Protestant
Dit protest maakt Luther tot protestant. En het slaat aan. Niet dat Luther de eerste was. In Brussel duiken aan het begin van de zestiende eeuw individuen op die in 1500, 1502 en 1503 als ketter op de brandstapel eindigen omdat ze de doctrine, de macht van de kerk en de sacramenten- en Mariacultus aanvallen.^[15] In wezen is de actie van Luther in 1517 een uitloper en de kers op de taart van de diverse Middeleeuwse kerkelijke oppositie die streeft naar soberheid én naar het gebruik van de volkstaal in de religie in plaats van het onbegrijpelijke Kerklatijn. De geboorte van het protestantisme leidt tot kerkhervormingen onder de noemer ‘de reformatie’. Luther vindt dat gelovigen zelf in staat zijn om te communiceren met god, in tegenstelling tot het katholieke ‘herder-gedrag’ waarbij een intermediair, de priester of de paus, de interactie tussen god en volk verzorgt. Die rechtstreekse communicatie met god verloopt voor protestanten via het lezen van de bijbel, een bijbel sinds bijna driekwart eeuw tijd gedrukt in het Latijn én in volkstalen. De uitvinding van de boekdrukkunst omstreeks 1450 geeft wie het kan betalen of bereid is om te leren lezen toegang tot het woord van god. Gods woorden zijn niet langer het monopolie van de elitaire geestelijkheid in abdijscholen en in bergkloosters, vergeven boven het alledaagse boerenbestaan of het periodiek terugkerende krijgsgeweld. Gods woorden zijn niet langer het monopolie van de paus die de bijbel interpreteert. Protestanten waarderen het woord en de alfabetisering hoger dan katholieken. Het maakt hen zelfstandig, het werkt emanciperend. Antwerpen herbergt ongeveer de helft van alle drukkers uit de Nederlanden als Luther met zijn ideeën op de proppen komt. Voor een vertaalde bijbel betaalt een goed betaalde ambachtsman een half maandloon, vergelijkbaar met een dure gsm. Het is een revolutie: het geheime, gesloten boek dat enkel toegankelijk voor geestelijken, ligt plots in de huiskamer. Met als gevolg dat die zelfstandige lezing van de bijbel resulteert in een bonte bende bijbel-interpretaties. Vandaar dat er bij de protestanten geen paus bestaat. Die katholieke paus zal tijdens de Tachtigjarige oorlog meermaals als voorwerp van spot of als een instrument van de duivel opduiken. Bij protestanten is het gebruikelijk om over ‘kerken’ te spreken in plaats van ‘de kerk’. Al naar gelang de lezing of interpretatie ontstaat er de Lutheraanse kerk (kerk-kritisch maar loyaal, konings- of keizersgezind met centra in Worms en Wittenberg), de Calvinistische kerk (radicaal, populistisch of republikeins, met centra in Geneve en de Noordelijke Nederlanden), die van de baptisten en de anabaptisten (naïef, met centra in Munster en in Witmarsum). Sommige protestanten volgen de leer van Huldrych Zwingli, anderen die van John Knox. In Noord Frankrijk en in Vlaanderen heeft het zo’n succes dat de kerk spreekt over afvalligen. In Frankrijk komt hun leer tot uiting bij de Hugenoten en in 1566 begint in Vlaanderen de beeldenstorm... Het nieuwe geloof, dat zich over Europa uitzaait, blijft weg uit het Italië, Portugal en Spanje. Daar triomfeert het katholicisme. De Spaanse kathedralen baden in het goud uit het net ontdekte Zuid-Amerika en in Rome verrijst tussen 1506 en 1626 de Sint-Pietersbasiliek in late-renaissance en barokstijl waar aldus de overlevering Petrus begraven is.

.

1518

.

Op 30 augustus wordt Lauken van Moeseke in Brussel onthoofd na een foltering op de pijnbank en het doorpriemen van zijn tong met gloeiend metaal. Een rad stelt zijn lijk tentoon buiten de stadsmuren.

.

Hernan Cortez leidt een expeditie naar Yucatan en laat zijn schepen zinken.

.

Dansplaag.

.

Ketterijproces in Rome tegen Luther.

.

Huldrych Zwingli maakt in Zwitserland bezwaar tegen de verkoop van aflaten.

.

Leonardo Da Vinci breekt een vertoog over geometrie vroegtijdig af met 'etcetera', wat ongeveer staat voor 'zoek het zelf maar uit'. Waarom hij deze tekst - waar hij nooit iets meer mee deed - niet afwerkte schrijft hij: 'omdat de soep bijna koud was.' Net zoals Descartes vindt Da Vinci dat er geen zekerheden zijn en dat alles te bevragen is.

.

1519

.

Karel V benoemd tot kandidaat keizer (wat in 1530 zal volgen).

.

Leonardo da Vinci overlijdt in Amboise Frankrijk. Van zijn 13.000 vellen met tekst, tekeningen, wiskunde, muziek... is de helft bewaard. De linkshandige schreef in spiegelschrift in het Toscaans. Als autodidact kende hij geen Latijn.^[16]

.

Reis om de wereld door Ferdinand Magellaan.

.

Hernan Cortés is in Mexico.

.

Kijken

De kerk in Wittenberg waar Luther zijn 95 stellingen prestenteerde
Jacob Fugger
Een steeg in de Fuggerei
Gedenktafel aan de metselaar Franz Mozart, overgrootvader van...
Sint-Marcuskerk in de Herrengasse
De Herrengasse vanuit het zuiden
Herrengasse
De Mittelgasse met de Fontein
Het Fuggereimuseum
De museumwoning
Hernan Fernando Cortés
Rafaël Santi voltooit de School van Athene.
De goudweger (1514) Quinten Matsijs, Louvre.
Om de bouwkosten te dekken verkocht de kerk aflaten. Dat zou leiden tot de Reformatie.
Wittenberg.
Titelpagina Statenvertaling
Hendrik VIII
Anna Boleyn

.

De jaren twintig

.

1520

.

Filips Wielant, Vlaams jurist, oud burgemeester van het Brugse Vrije overlijdt.

.

Blijde intrede van Karel V in Antwerpen. Dochters uit vooraanstaande families begeleiden de jonge keizer met ontblote borsten.

.

Albrecht Dürer arriveert op 27 augustus in Brussel, hij bezoekt het stadhuis, bekijkt er vier schilderijen van Rogier van der Weyden en in het stadspaleis van Hendrik III van Nassau, aan de rand van de Koudenberg, bekijkt hij een tableau van Hugo van der Goes. De reden van zijn komst is een pensioensverlies. Hij bezoekt Erasmus. Vriendschappelijk is de kennismaking niet.^[17]

.

De Leuvense universiteit verbrandt ketterse boeken.

.

Adriaan Boeyens schipt het tot grootinquisiteur en regent in Spanje.

.

In Aken kroont men Karel tot keizer.

.

1521

.

De Rijksdag van Worms slaat Luther in de ban en criminaliseert met het Edict van Worms de reformatie. De keurvorst van Saksen - waar Luther woont - voert het vonnis niet uit waardoor de Reformatie zich handhaaft.

.

Leuven verbrandt de Lutherse geschriften en een plakkaat bedreigt ketters met executie, verbanning en inbeslagname van goederen.

.

Antwerpen maakt als eerste kennis met het Lutheranisme. In het Augustijnenklooster wonen oud-leerlingen Luther. Jacob Proost, een Ieperling en prior van de Augustijnen herroept zijn Lutherse roeping, hervalt en vlucht naar Wittenberg.

.

♣ Op 27 april doodt de lokale bevolking van het Filipijnse eiland Mactan Magellaan. Onder leiding van de latere volksheld Lapu-Lapu laten ze zich niet bekeren tot het Christendom noch laten ze zich onderwerpen aan de Spaanse kolonisatie. Van Magellaans vijf schepen en zijn 237-koppige bemanning keert één schip met achttien opvarenden terug. Antonio Pigafetta (1491-1534) is onder hen en schrijft een reisverslag dat na zijn dood is gedrukt. Hij heeft het onder meer over 'godenvogels', afkomstig uit het aards paradijs: de paradijsvogel. In 1522 voegt de secretaris van Karel V twee door Pigafetta beschreven vogels samen tot een nieuw verhaal in zijn brief aan de bisschop van Salzburg met de titel De Mollucas Insulis.^[18]

.

Hernan Cortez vermoordt de Azteken in Tenochtitlan, waar de pokken zijn uitgebroken. Na een belegering van drie maanden geeft de laatste Azteekse leider Cuauhtémoc zich over.

.

1522

- Adriaan Boeyens wordt paus Adriaan VI.
- Rhodos in handen van sultan Suleyman I
- De hospitaalridders verlaten het eiland na twee eeuwen en gaan naar Malta.
- Het Antwerpse Augustijnenklooster wordt op bevel gesloten en de monniken afgevoerd. De meesten herriepen hun dwalingen, op twee na.
- Inquisitie ingevoerd in onze regio.

.

1523
- Eerste executie van protestanten op de Grote Markt in Brussel. De monniken Hendrik Voes en Jan van Essen sterven zingend op de brandstapel. Er is belangstelling. De monniken zingen het Te Deum Laudamus en zijn de eerste martelaren van de Lutherse religie.
- Luther schrijft een pamflet waarin hij hoopt de Joden zich tot het christendom zullen bekeren. Twintig jaar later, in 1543 verwijt hij hen de 'duivel in eigen persoon te zijn' en in het pamflet Over de Joden en hun leugens stelt hij zijn antisemitisme op scherp:hij wenst hen de verbanning en dwangarbeid toe, hun huizen en synagogen mogen tot as worden herleid. Is er, zoals meerdere Nederlandse organisaties stellen, een rechtstreeks verband tussen Luther en Hitler?

.

1524
- Pastoor Ulrich Zwingli van Zürich maakt tijdens de dienst zijn geheim huwelijk met de weduwe Anna Reinhard bekend.
- Overlijden Vasco da Gama (°1460 of 1469).
- Boerenopstanden, gekend als de Duitse Boerenoorlog zetten Zuid en Zuid-Oost Duitsland in vuur en vlam. De boeren verwijzen naar het traktaat van Luther Over de vrijheid van een Christen uit 1520 en verzetten zich tegen de eisen van de edellieden. Voor de boeren is Luther hun held en in zijn naam verwoesten ze honderden kloosters en kastelen. Grofweg honderduizend mensen vinden de dood. Deze acties, geleid door Thomas Müntzer (die de doodstraf krijgt), een leerling van Luther en andere verzetspredikanten, vallen niet in de smaak van Luther. Die veroordeelt de opstanden en hij kiest partij voor de adel. Het leidt er toe dat het Lutheranisme uitgroeit tot een staatsgodsdienst/instrument van de overheid en tot het feit dat Luther een beperkte betekenis krijgt als kritische maatschappijhervormer. Vooral de opstandige adel - geuzen- zullen zich aangetrokken voelen tot de leer van Luther: ze bestrijden de mistoestanden in de kerk, maar voelen zich nog aangetrokken tot hun vorst. Het volk daarentegen zal zich vooral tot het Calvinisme aangetrokken voelen.

.

1525
- Huwelijk van Maarten Luther en de voormalige non Katharina von Bora in Wittenberg.
- Na de Boerenoorlog schrijft Luther een nieuw pamflet: Tegen de moorddadige en roofzuchtige boerenbendes.
- Karel V verslaat zijn rivaal Frans I, de koning van Frankrijk en houdt hem een jaar lang gevangen.

.

1526
- Juan Vives (1492-1540) schrijft De subventione pauperum, een boek over de ondersteuning van de armen dat aanleiding geeft tot het Ieperse stelsel. Het stelsel is gebaseerd op onderzoek, registratie en begeleiding en zal het plakkaat van Karel V in 1531 inspireren. De principes zijn: 1. het samenvoegen van de inkomsten van alle liefdadigheidsinstellingen maakt de herverdeling transparanter; 2. armen worden in hun woning bezocht; 3. bedelarij is verboden; 4. onverzorgde kinderen moeten een ambacht leren.
- Keizer Karel V huwt Isabella van Portugal in het Alcazar van Sevilla. Van daaruit reist het koppel naar Cordoba. De door de Arabieren geplaveide straten, riolen en zuivere wateraanvoer maken indruk. Dit is ongezien zelfs in Brussel, de stad waarmee Karel V vertrouwd is. In Granada maakt het koppel kennis met een stad die beschikt over stromend water, riolen en toiletten in vele huizen. Door dit huwelijk versterkt Karel V zijn (Spaanse), invloed in de Noord-Afrikaanse kuststeden. Ook de Portugezen hebben er voet aan wal. Daar laat Karel in het Moorse middeleeuwse fort, gekend als het Rode Paleis of het Alhambra (dat sinds 1492 door het katholieke koningspaar op de Turken veroverd is) een renaissancepaleis bouwen. Zijn vrouw zorgt ervoor dat wat nu rest, blijft. De islamitische kunst en de decoraties van Yusuf I gelden als voorbeelden van Moorse kunst op het Europese vasteland. In de tuinen staat het klooster van Sint-Franciscus waar de katholieke koningen - de voorvaderen van Karel en zijn vrouw - begraven zijn.
- Suleyman I wint de Slag bij Mohács en vernietigt het Hongaarse leger. De Hongaarse koning sneuvelt. Hongarije is voor 150 jaar Ottomaans, Noord-Hongarije, Bohemen en Silezië zijn Oostenrijks bezit. Een jongere broer van Karel V, Ferdinand volgt de koning op en gaat de geschiedenis in als de grondlegger van de Donaumonarchie. Hoewel Oostenrijk in centraal Europa ligt zal het tot het einde van de zeventiende eeuw zich aan de Turkse grens bevinden.

.

1527
- Sacco di Roma: 25.000 Duitse en Spaanse soldaten plunderen, verkrachten en moorden negen maanden lang. Na de capitulatie van de Zwitserse Garde, vlucht de paus door een geheime gang naar de Engelenburcht. De rest van Rome is aan de indringers overgeleverd, waar ook de pest uitbreekt. Het graf van paus Julius II wordt opengebroken, het lijk van zijn sieraden beroofd. Priesters moeten naakt de spot drijven met God. Een lutheraan vermoordt een priester die weigert om een ezel de hostie te geven. De schedel van Sint-Johannes wordt door de straten gekegeld; de zweetdoek van Sint-Veronica in een herberg verkocht. Nonnen worden in de kloosters tot orgieën gedwongen. Moeders en vaders zien onder bedreiging met de dood toe op de verkrachting van hun dochters. Op het hoogaltaar van de Sint-Pietersbasiliek worden Romeinse vrouwen afgemaakt. Schattingen ramen dat er zes- tot twaalfduizend mensen een gewelddadige dood sterven. De stad Rome beleeft de ergste plundering uit haar geschiedenis sinds de Visigoten in 410. Het wapenfeit beslecht de vijandelijkheden tussen Karel V en paus Clemens VII.
- Niccolò Machiavelli overlijdt (°1469). FILM
- Geboorte van Filips II.
- De intelligentsia rond de Brusselse Sint-Gorikswijk bekeren zich tot het protestantisme. Het gaat onder meer om de hofschilder Barend van Orley, zijn leerling Pieter Coecke van Aelst en de hofleveranciers Pieter en Willem De Pannemaker.

.

1528
- In Wenen wordt de Wederdoper en ex-priester Balthasar Hubmaier levend verbrand.
- Baldassare Castiglione beschrijft in zijn boek De Hoveling de hofetiquette en legt de basis voor de met gemak gespeelde uitmuntendheid, een houding die de maniëristen graag overnemen in hun schilderwerk.
- De Spaanse veroveraar Fernando Cortez brengt als eerste cacaobonen naar Europa.

.

1529
- Syfilis verspreidt zich over Europa.
- De damesvrede knipt de feodale band tussen Frankrijk en Vlaanderen door. Margaretha van Oostenrijk en Louise van Savoye vertegenwoordigen Karel V en Frans I. Zo wordt Frans I, de koning van Frankrijk de belangrijkste rivaal van Karel V. Frans I voelt zich omsingeld door de vele Habsburgse gebieden en zoekt bondgenoten achter de Habsburgse linie: in Gelre, Saksen, Italië en bij de Sultan en de Turken in Hongarije, de Middelandse zee en Algerije.
- Ottomanen staan voor de poorten van Wenen.

.

Kijken

Het Ottomaanse Rijk eind 17de eeuw
Eerste afbeelding van syfilis (Wenen, 1498); Columbus bemanning verspreidde de SOA in Europa.
Maagd met kind (1522) Lucas van Leyden.
Cuauhtemoc (1502-1525) was de laatste Azteekse leider.
Azteekse krijgers.
Helm van een conquistador (Spaans voor 'veroveraar').
Desiderius Erasmus door Hans Holbein de Jongere.
Isabella van Portugal door Titiaan.
De Plundering van Rome door Maarten van Heemskerck (1527)
Na de dood van haar tante Margaretha van Oostenrijk in 1530 werd Maria van Hongarije door haar broer Karel V aangesteld als landvoogdes der Nederlanden.

.

De jaren dertig

.

'Het is onbehoorlijk iemand te groeten die bezig is te wateren of zich te ontlasten. Een welopgevoed mens moet ervan afzien lichaamsdelen, waaraan van nature een schaamtegevoel is verbonden, onnodig te ontbloten. Wanneer de noodzaak ertoe dwingt, moet het met de gepaste schroom gescheiden, ook al is er niemand als getuige bij. Want de engelen zijn altijd aanwezig, en zij zien niets liever bij kinderen dan de schroom, de metgezelling en bewaakster van de zedigheid. Aangezien het al beschamend is om deze lichaamsdelen aan vreemde ogen bloot te stellen, betaamt het nog veel minder om ze door een ander te laten aanraken. Het is schadelijk voor de gezondheid om zijn water op te houden; wie zich afzondert om het te lozen, gedraagt zich kies.'

— Uit: De civilitate morum puerilium, geschreven door Erasmus

.

1530

.

Karel V schenkt het eiland Malta aan de hospitaalridders die hun naam veranderen in Maltezer Ridders.

.

De Confessio Augustana op de Rijksdag van Augsburg moet (georganiseerd door Karel V) hoopt het protestantisme en het katholicisme te verzoenen. Luthers medewerker Melanchthons Confessio Augustana leidt niet tot verzoening en het Edict van Worms uit 1521 dat Luther afwijst wordt behouden. Alleen de katholieken ondertekenen het besluit.

.

Erasmus schrijft een opvoedkundig werkje: De civilitate morum puerilium. Het slaat aan bij katholieken én protestanten.

.

Karel V is druk in de weer met zijn oorlogen en verlaat Brussel voor een lange periode. Hij stelt zijn zus Maria van Hongarije aan als landvoogdes.

.

1531

.

Lissabon lijdt onder een zware aardbeving.

.

Het katholieke leger van Schwyz verslaat het leger van de reformatieleider Huldrych Zwingli. Die komt om op het slagveld bij het Zwitserse Kappel am Albis. Sommige Zwitserse kantons erkennen het protestantisme als officiële godsdienst.

.

De protestante Duitse vorsten en de rijkssteden sluiten het Schmalkaldisch Verbond en ijveren voor de erkenning van het lutheranisme.

.

1532

In 1532/1533 buit Francisco Pizarro het verzwakte Incarijk uit (de pokken in Europese dekens verpakt, leiden tot een oorlog tussen de broers Atahualpa en Huáscar - verdeel en heers is een oud en machtig principe) waardoor Pizarro tot in het hart van het rijk doordringt en de Inkakeizer kan gijzelen. Het blijkt een militair voordeel. Enkele honderden Spaanse ruiters met vuurwapens verslaan met gemak het 'onthoofde' en 'gepokte' Incaleger. Intussen levert Atahualpa als 'losgeld' een kamer vol goud en zilver aan Pizarro. Het houdt zijn ter dood veroordeling niet tegen. Voor zijn executie bekeert de Incakeizer zich tot het christendom, ook dat baat niet. Pizarro, heer en meester in het rijk, sticht de stad Lima tot afgunstige conquistadores hem vermoorden. In zijn geboortestad Trujillo herinnert een bronzen ruiterstandbeeld hem.

.

Thomas More neemt ontslag als lord chancellor in Engeland omdat hij de eis tot echtscheiding van koning Hendrik VIII niet steunt.

.

De schepenbank van Brugge laat Ghileyn Wouters opgehangen wegens hekserij.

.

Karel V verdrijft de Turken uit Hongarije.

.

Ziektes zijn zwaarwichtiger dan zwaarden bij botsende beschavingen

Al vroeg in de zestiende eeuw, nog voor het nieuwe continent de naam Amerika krijgt, verspreidden de Europese, Afrikaanse en Aziatische ziektekiemen zich er, met een snelheid die zelfs de Spaanse veroveraars op hun paarden niet bijhouden. Aangevoerd door kolonisten en conquistadores die zich aanvankelijk van geen kwaad bewust zijn, plaveien de pokkenepidemie en ziekten zoals griep, dysenterie, roodvonk, gele koorts, dengue, tyfus, malaria, builenpest, waterpokken, kinkhoest, trachoom, difterie, mazelen... het pad voor de Europese expansie. Indianen overleden sneller op hun ziekbed en in aantal dan hun collega’s op het slagveld. Wapengekletter is vaak onnodig. Dichtbevolkte Indiaanse koninkrijken en gesofisticeerde gemeenschappen verdwenen voor de Europeanen er neerstreken. Het spoor van de ziektekiemen is te volgen van Columbia, de Mississippivallei en Mexico naar Panama en Zuid-Amerika. 'Zij stierven bij honderden, bij duizenden, bij tienduizenden, bij honderdduizenden, bij tientallen miljoenen' schrijft de Amerikaanse historica Jill Lepore.^[19] De kolonisten zien er een goddelijke verklaring in, hun verovering is voorbestemd. Het duurt tot Darwin het mysterie van de superieure Europeaan oplost: Het langdurig geïsoleerde Amerika van de rest van de wereld resulteerde in een immuniteitsgebrek. De Europese, Aziatische en Afrikaanse volkeren kwamen in contact met elkaar en met het hun vee en wisselden ziektekiemen met elkaar uit.^[20]

Als Columbus op Hispaniola (nu Haïti en de Dominicaanse Republiek) aan land gaat, treft hij er de Arowakken. Hij merkt op dat ze waardeloos zijn als slaaf in de mijnbouw of als knecht in de landbouw. Hun weerstand tegen de Europese pokken en mazelen is nihil en decimeert hen. Tegen 1512 – twee decennia na de ontdekking van Columbus zijn er van de miljoen Arowakken nog veertig duizend over. Dertig jaar later trekt Hernando De Soto (ca. 1497-1542) in 1540 door de vruchtbare Mississipivallei en treft hij verlaten Indianensteden aan.

Hernan Cortés, een schoolvoorbeeld
De Europese vuurkracht en de zwaarden zijn niet te onderschatten bij de verovering maar zonder de ziektekiemen, is de verovering onmogelijk. De geheimzinnige ziekte breekt niet allen veel Indiaanse levens; het breekt het verzet en het moreel van de overlevende Indianen én bevestigt de Spanjaarden in hun goddelijke missie. Ze zijn onoverwinnelijk.

In 1519 landt Hernan Cortés met zeshonderd troepen op de Mexicaanse kust om het Azteekse keizerrijk te onderwerpen. Het plan is ambitieus. Cortés neemt het met een handvol mannen op tegen een militaristische miljoenenmaatschappij waarin bloemen en het tuinieren een deel van de cultuur zijn. Hij bereikt de eilandhoofdstad Tenochtitlan vol bloemen in het voormalige Texcocomeer in de Vallei van Mexico (nu een wijk in Mexico-Stad). Cortés ziet er privé stadstuinen voor burgers, openbare tuinen, koninklijke- en tempeltuinen van de Azteekse aristocratie. De tuinbloemen die we nu vanzelfsprekend beschouwen zijn er op kleur geordend en zullen hun weg naar Europa en India vinden: Tagetes spp (die merkwaardig genoeg het afrikaantje heet), Dahlia spp, tuberrozen, zinnia's en mogelijks bromelia's, cactussen en yucca's. We weten dat de Azteken bloemen kweken uit hun liefdespoëzie. Half augustus valt Cortés Tenochtitlan binnen met zeshonderd voetsoldaten en vijftien ruiters. De Spanjaarden geloven hun ogen niet. Vijftienduizen huishoudens, een massa tuinen, 'een architectonisch wonderland met brede, rechte wegen, kanalen, vijvers en bruggen' iets wat ze in Spanje nooit zagen. Cortés is zo onder de indruk dat hij de stadtuinen van Chalco beschrijft: 'Het zijn de grootste, friste en mooiste tuinen ooit waargenomen. Ze zijn tien kilometer in omtrek in het midden bevind zich een plezierige waterstroom. Op een afstand van twee boegschoten staan gebouwen, omringd door terrein beplant met verschillende fruitbomen, met struiken en geurige bloemen. Werkelijk, het is een heerlijke ruime en plezierige plek.' Daarnaast zijn er beschrijvingen van de tuinen in de naburige stadstaat Texcoco. De koning Nezahualcoyotl (1402-1472) houdt van doolhoven en buitenbaden, er zijn kanalen, fonteinen, bloembedden. Nezalhualcoyotl laat tweeduizend dennen planten en voor zijn tuinen gebruikt hij geurende bloemen en bomen. Sommige zijn geïmporteerd. Montezuma I legt een koninklijke botanische tuin aan in Oaxtepec en wikkelt de wortels van struiken en bomen in matten om ze te transporteren.^[21]
Na zijn veroverzicht baant Cortés zich met een verlies van ‘slechts’ twee-derde van zijn mannen een weg terug naar zijn schepen. Dit succes realiseert hij door zijn militaire slagkracht van zwaarden, een handvol kanonnen, stalen harnassen, helmen en paarden in combinatie met de Indiaanse naïviteit. Bij een tweede aanval zijn de Azteken alert en verdedigden ze standvastig, straat na straat. Een onverwachte verrassing bevoordeelt de Spanjaarden: een besmette Cubaanse slaaf veroorzaakt er een epidemie. Op korte termijn sterf bijna de helft van de twintig miljoen Azteken aan pokken. Een eeuw later zijn ze vrijwel verdwenen. Minder dan tien procent (1,6 miljoen indianen) overleeft. Alle curiosa, de zilver- en goudschatten belanden in het hart van Europa: Brussel. In het paleis van Karel V op de Koudenberg worden die tentoongesteld en Albrecht Dürer beschrijft ze bij één van zijn bezoeken in 1520. 'Een grote, gouden zon ter grootte van een vaam, een maan uit zuiver zilver van dezelfde grootte en twee zalen vol harnassen, bizar wapentuig, schiettuigen, curieuze kledij en beddengoed en nog veel meer. Het een al fascinerender dan het andere. Alles wordt geschat op minstens 100.000 florijnen. Nooit in mijn leven was ik zo onder de indruk van wat ik zag. Ik zag er kunstwerken van ongekende schoonheid en ik was onder de indruk van het vakmanschap van deze mensen.'^[22]

Francisco Pizarro, de beste leerling
Wat in 1519 in het Aztekenrijk gebeurt, herhaalt zich een decennium later in Peru. De ontmoeting tussen veroveraar Pizarro en zijn legertje van 168 soldaten (106 infanteristen en 62 te paard) met de Incakeizer en zonnegod Atahuallpa is straffer dan het verhaal van Cortés. Net zoals zijn collega Cortés vertegenwoordigt Pizarro het heilige Roomse rijk van Karel V, de machtigste vorst van Europa, zo niet de wereld, die ook over onze Nederlanden heerst. Aanvankelijk ziet er niets naar uit dat Pizarro het zal redden. Hij staat met een troepje soldaten op onbekend terrein, onbekend met de plaatselijke gebruiken, onbekend met de taal. Zijn meest nabije steuntroepen bevinden zich zestienhonderd kilometer verderop. Atahuallpa staat in het centrum van zijn rijk, omringd door miljoenen onderdanen en een leger van 80.000 soldaten. De locatie van de confrontatie? De stad Cajamarca. Pizarro’s soldaten getuigen dat ze bang en verward het gebied intrekken. Angst tonen of rechtsomkeer maken is geen optie. Hun Indianengidsen zouden hen doden als zwakte of onzekerheid bovendrijven. Dus doen ze alsof ze vol goede moed zijn.

Dat de besmettingen en de sterfte onder de Inca’s het grootste werk doen, komt bij de Spanjaarden niet op. Nog voor ze een Inca zien leiden de pokken er tot een catastrofale crisis in het hoogst ontwikkelde rijk van de Nieuwe Wereld: een burgeroorlog. En dat tot genoegen van Pizarro.

Cajamarca
Als Pizarro de eeuwenoude Incastad Cajamarca nadert, ziet hij in de verte, aan de voet van de bergen het kamp van Atahuallpa. Een van zijn schrijvers, duidelijk onder de indruk noteert: ‘Een prachtige stad, vol tenten. (…) Tot nu toe zagen we in Indië nooit zoiets.’
Merk op: ze spreken over Indië. Het is 1532. Veertig jaar eerder zette Columbus op dit continent voor het eerst voet aan wal. De tijdgenoten van Columbus, noch in Spanje, noch in Italië, noch in Frankrijk realiseren zich het belang van het jaartal dat nu in de geschiedenisboeken staat: 1492. In 1534 komen Christoffel Columbus en Amerigo Vespucci niet voor op de lijst van ontdekkingsontdekkers. Die vermelden Cabral en Marco Polo. Noch Niccolo Machiavelli noch Lodovico Guicciardini schrijven over 1492. Het duurt tot na 1538 voor de term ‘Amerika’ ingang vindt bij de publicatie van Mercators kaart die met ‘Terra Americi’ het continent benoemt. Terra Americi gaat terug op Amerigo Vespuccis populaire brieven over de Nieuwe Wereld. Deze ‘Mundus Novus’ beschreef hij als een vruchtbaar en schoon continent. Amerigo’s brieven verkochten als zoete broodjes en overtuigden de Europeaan dat het nieuwe Westen geen deel van Indië is. De Duitse cartograaf Martin Waldseemüller noemde het ontdekte land in 1507 naar Vespucci op zijn kaart Universalis Cosmographiae. Mercator nam het over en institutionaliseerde het begrip. Maar dit terzijde. Het is 16 november 1532. Na het kamp en de stad zorgvuldig te observeren, trekken ze de vallei in en gaan ze de stad in. En we zijn in Indië waar de Incakeizer zich in een mum van tijd gevangen laat zetten. In een mum van tijd slachten de Spanjaarden een leger af dat meer dan vijfhonderd keer zo groot is af. Niet één Spanjaard laat het leven. Ooggetuigenverslagen documenteren ons tot op vandaag wat daar – binnenkort vijfhonderd jaar geleden – gebeurde.

.

1533

.

Clemens VII weigert de ontbinding van het huwelijk tussen Hendrik VIII en Catharina van Aragon.

.

Een tweede protestantse stroming, de wederdopers vestigen in Munster met geweld een heilstaat waar alle mensen gelijk zijn. Luther verwerpt het experiment en kiest de kant van de vorsten.

.

1534

.

Hendrik VIII wordt hoofd van de Anglicaanse kerk.

.

Ignatius van Loyola sticht de orde van de Jezuïeten.

.

In Munster verjagen de wederdopers bisschop Frans van Waldeck en roepen de stad uit tot nieuw Jeruzalem. Jan Matthijs, de geestelijke leider, radicaliseert en tolereert er uitsluitend wedergeborenen.

.

De Brusselse wederdopers of anabaptisten leiden de opstand in Brussel tijdens de hongersnood. Ze prediken gemeenschap van goederen, gelijkheid in rang, fortuin of afkomst. In hun ogen moeten de Christenen hun bezit delen en omdat de bijbel niets zegt over het aantal vrouwen dat een man kan huwen, zijn ze polygamisch. De anabaptische leiders zijn doorgaans geen geestelijken maar ambachtslui.

.

1535

.

Executie van Thomas More.

.

Bisschop Frans van Waldeck stelt een wreedaardig leger samen van protestanten en katholieken en belegert Munster.

.

♣ Karel V neemt Tunis gewelddadig in met zijn adellijke fine fleurde een expeditieleger. Op 25 mei vertrekt hij uit Barcelona met een vloot van vierhonderd schepen en 30.000 manschappen waaronder de veteranen van de Conquista Hernan Cortés en de hertog van Alva, Hendrik van Nassau, Lamoraal van Egmond... De belegering duurt een maand en levert een buit van driehonderd kanonnen. Niet zoveel later maakt Brussel kennis met vier leeuwinnen, een leeuw en de eerste anjers en detagetes, 'het afrikaantje' genoemd. In de warande, het Egmont- en Nassaupaleis bloeien ze.^[23] Dit is, aldus de chroniqueurs het wapenfeit van de eeuw en een succesvolle heruitgave van de kruistochten. In werkelijkheid gaat het om een slachting en een vandalenstreek. Er is de ontheiliging van de grote moskee van al Zaituna en de plundering van de bibliotheek. De soldaten vertrappelen duizenden boeken. Van de 180.000 inwoners slaat een derde op de vlucht. Vrouwen en kinderen zien een slavenbestaan in het vooruitzicht en zestigduizend lijken rotten tot hun pestdampen Karel op eind juli naar het naburige Radès dwingen. Karel van Egmont sterft, zijn broer Lamoraal van Egmont ontsnapt na zijn evacuatie naar Spanje.

.

1536

.

Anna Boleyn wordt onthoofd.

.

Erasmus sterft (°1469).

.

De flamboyante, vijfentwintigjarige Jan van Leiden wordt samen met twee anderen publiekelijk doodgemarteld. Van Leiden (kleermaker, koopman, herbergier, rijmdichter, zager en acteur) ontmoet drie jaar eerder de wederdoper Jan Matthijs. De twee vestigen zich in Münster, een stad die uitgroeit tot een wederdoperbolwerk. Tijdens een belegering sneuvelt Matthijs en roept van Leiden zichzelf uit tot koning. Er volgt een schrikbewind waarbij van Leiden zich van alle luxe voorziet; hij houdt er zeventien vrouwen op na. Bloedige straatgevechten maken een eind aan zijn terreur en herstellen de katholieke orde. Een half jaar lang is van Leiden als circusbeer in een kooi te zien; een rondreizende attractie waarna men hem executeert. De kooien met de lijken hangen een halve eeuw aan de toren van de Sint-Lambertuskerk. Aan die kerk hangt de kooi er nog steeds.

.

Jean of Johannes Calvijn, een jonge Fransman die aan de universiteit van Parijs geen gehoor vindt met zijn ideeën, verhuist naar Genève in Zwitserland, een uitnodigende, gastvrije feest- en universiteitsstad en publiceert zijn Onderwijs in de christelijke godsdienst dat zijn strenge leer verkondigt: dansen is verboden, feesten is decadent, het theater een zondige plek. Zuinigheid, werken en eerlijkheid zijn de waarden om na te streven.

.

Neemt Diego de Amalya de eerste aardappel mee uit Peru of Chili? Het is een hypothese. De Inca's verbouwen de plant al eeuwen in het Andesgebergte op hoogtes waar andere planten nauwelijks groeien.

.

1537

.

Amsterdam onthoofdt drie wederdopers wegens ketterij en verbant drie anderen.

Rond 1537 schildert Lucas Cranach de Oude Vrouwe Justitia, een Romeinse godin die de personificatie van het recht werd. Haar beeltenis is vaak te zien op gerechtsgebouwen en de rechtsfaculteiten. Haar Griekse collega is Themis. Vrouwe Justitia is geblinddoekt (de blinddoek komt uit het gebedshuis van de Joden, de synagoge), ze draagt rechts een zwaard (dat kreeg ze van Judith) en links een weegschaal (geërfd van de aardsengel Michael). De blinddoek staat voor rechtspraak voor iedereen gelijk, de weegschaal stelt de afweging voor en het zwaard verwijst naar het vonnis.

.

1538

.

Johannes Calvijn verlaat Genève. Zijn denken jaagt inwoners in het verzet en ze zetten hem de stad uit. Als Calvijn in 1564 overlijdt is de situatie volledig gekeerd: Calvijn is de paus van Genève, aldus zijn critici.

.

De paus excommuniceert koning Hendrik VIII van Engeland.

.

Titiaan schildert zijn Venus van Urbino

.

1539

.

Er breekt rond Kortrijk een volksopstand uit.

.

Johannes Lupi de Nederlandse polyfonist overlijdt.

.

Isabella van Portugal, de vrouw van Karel V sterft samen met haar zesde kind in het kraambed.

.

Kijken

Goethe is in een muur van de Lambertikirche afgebeeld.
Francisco Pizarro.
Venus van Urbino (1538) Titiaan.
De geldwisselaar en zijn vrouw (1539) Marinus van Reymerswale.
Frans I van Frankrijk 1515-1547.
Hendrik VIII van Engeland
Süleyman I
Karel V
Isabella van Portugal, vrouw van Keizer Karel.

.

♣ De jaren veertig: meerpadige doolhoven & botanische tuinen

♣ Een van de heilzame planten in het Kruidenboek van Leonhart Fuchs dat in 1542 verschijnt, is cannabis.

.

1540

.

De eerste gebastioneerde vesting in onze streken is de Gentse dwangburcht, het Spanjaardenkasteel aan de stadsrand; men spreekt over het Italiaans stelsel, dat krijgt vaste vorm rond 1525: ze zien er uit als stervormige veelhoeken met vooruitspringende bastions op de hoeken.

.

Geboorte van Filips van Marnix van Sint-Aldegonde, de latere diplomaat en raadgever van Willem van Oranje (1533-1584) in Brussel.

.

1541

.

Michelangelo schildert Het laatste oordeel.

.

Mississipip ontdekt.

.

Turken nemen de Hongaarse hoofdstad Boeda in.

.

Karel V slaagt er niet in om Algiers in te nemen tijdens zijn tweede Afrikaanse veldtocht. De nederlaag is smadelijk en vele Flamenco's komen om.

.

1542

.

Om Fransen het hoofd te bieden, bouwt Maria van Hongarije, landvoogdes der Nederlanden en zus van Karel V in 1542 een versterking: de 'Burcht van Maria'. Het plan toont geometrische straten in een ster die vertrekken vanuit een centraal plein. Van de versterkingen is niets over. De Franse koning Hendrik II neemt de oninneembare stad in twaalf jaar na zijn ontstaan. Het noodzaakt Karel V tot de vesting Philippeville.

.

Antwerpen start een nieuwe omwalling met stenen en een gracht, negen bastions en vier stadspoorten door Donato de' Boni.

.

Het New Kreüterbuch van Leonhart Fuchs (1501-1566), een Duits botanicus en arts verschijnt in Basel.

.

1543

.

Nicolaas Copernicus publiceert over de planeten.

.

Andreas Vesalius publiceert zeven boeken over het menselijk lichaam en schopt het tot lijfarts van keizer Karel.

.

♣ Rembert Dodoens (Mechelen 1517–Leiden 1585) bewerkt en vertaalt het kruidenboek van Leonhardt Fuchs naar de volkstaal en voegt tweehonderd nieuwe planten toe. Edities zullen elkaar opvolgen: in 1554 beschrijft hij 1060 planten met 719 prenten, in 1563 lopen de aantallen op tot 1406 en 861.

.

1544

.

Op de Amsterdamse zeedijk komt een vaste kaarslantaarn, een voorloper van de straatverlichting.

.

De Franse koning richt een korps op voor ordehandhaving: de Marechaussée. De ruitereenheid bewaakt de wegen en controleert de weggebruikers.

.

Willem van Oranje is elf en gaat in Brussel wonen.

.

Mercator ontsnapt aan de doodstraf wegens zijn lutherse sympathie. Zijn medearrestanten niet.

.

♣ Oprichting van de Orto botanico di Pisa gelieerd aan de Università di Pisa onder Cosimo I de' Medici.

.

1545

.

De Antwerpse drukker Jacob van Liesveldt wordt onthoofd wegens ketterij. Hij drukte een bijbelvertaling met annotaties van Luther.

.

Begin Concilie van Trente (tot 1563).

.

♣ Begin van de Giardino dei Semplici of de botanische tuin in Florence, opgericht door Cosimo I de' Medici. De directeur zoekt men onder de tuinlui uit het Noorden en men benoemt Joseph Goedenhuyse waarvan de naam veritaliaanst tot Guiseppe Casabona. Na de Orto botanico di Pisa en de Orto botanico di Padova is dit de op twee na oudste botanische tuin ter wereld.

.

De Bibliotheca Universalis van Conrad Gesner verschijnt en maakt de man beroemd. Het lijvig boekwerk vermeldt alfabetisch drieduizend Griekse, Latijnse en Hebreeuwse auteurs van de klassieke tijd tot heden.

.

1546

.

Luther overlijdt.

.

De doopsgezinden Dirk Pietersz Smuel en Jacob de Geldersman worden als ketters verbrand op de Dam in Amsterdam.

.

Schotse protestanten gaan vermomd Saint Andrews Castle binnen, vermoorden er kardinaal Beaton en hangen zijn lichaam aan de kasteelmuur.

.

De Index van Leuven krijgt kracht van wet door keizerlijk edict.

.

♣ Het valt de Portugezen op dat hun buitengewesten sommige soorten struikwinde (smilax), een glanzende klimplant gebruiken als medicijn. De thee ervan zou syfilis aanpakken. Vesalius beschrijft de wortels in een brief. Samen met peper, kruidnagel, gember en kaneel importeren de Portugezen ze in Antwerpen, waar ze in de handel te krijgen zijn. Zo ontwikkelt Syfilis zich tot de hedendaagse ziekte. Doordat de bacterie de slachtoffers langer laat leven, overleeft ze en kent ze een brede actieradius.^[24]

.

;

1995. Adreian Fisher ontwerpt in Paradise Valley (Pennsylvania, het land van de Amish in de VS) een maïslabyrint van 12.000 vierkante meter, verwijzend naar een historische stoomspoorlijn en de Amerikaanse maïslabyrinten. Een labyrintmeester geeft de bezoeker uit een toren raad of zet hem op het verkeerde been. Het maïslabyrint met als titel de 'Gouden hinde' krijgt een plaats krijgt in het Guiness Book of Records als het grootste ter wereld. De Gouden hinde was het schip van Francis Drake (1543-1596) dat bij een Indonesisch eiland vol kruidnagel teloor gaat.]]

.

1547

.

♣ Een nieuw tuintype... de meer-padige doolhof.

.

Hendrik VIII van Engeland overlijdt, net zoals Frans I, de koning van Frankrijk.

.

Karel V vergunt de Vlamingen voor het graven van de Sassevaart, de voorloper van het kanaal Gent-Terneuzen.

.

1548

.

In Brugge wordt Simon Stevin geboren (⁺Den Haag of Leiden, 1620). Hij wordt natuurkundige, waterbouwkundige, landmeetkundige, wiskundige en ingenieur die het decimale stelsel voor breuken introduceert. Hij geeft de vestingbouw een rationele grondslag.

.

1549

.

Kroonprins Filips arriveert uit Spanje in Brussel, nu de officiële hoofdstad van de Nederlanden. Karel V stelt zijn troonopvolger voor tijdens een grote Ommegang.

.

De Sassevaart wordt onder water gezet.

.

Christoffel Plantijn vestigt zich in Antwerpen.

.

Kijken

Pieter Coecke van Aelst
Bernard van Orley, De jachten van Maximiliaan
Michelangelo schildert Het laatste oordeel, 1541.
Beleg van Buda.
Maarten Luther in 1526
Maarten Luther in 1529 door Lucas Cranach de Oude
Maarten Luther in 1546
Calvijn
Hans Holbein schildert Hendrik VIII van Engeland.

.

De jaren vijftig

.

Sinds het midden van de zestiende eeuw verbinden koetsen steden. Door een gebrek aan vering is het comfort ver te zoeken. Reizigers brengen hun uren liever door in het zadel op het paard. In deze jaren is Keizer Karel gebroken, moe en vermoeid door een halve eeuw paardrijden in het uitgestrekte rijk dat hij regeerde. Gewone mensen die reizen hebben niets anders dan kopzorgen: het vervangen van de zadels, de teugels, de sporen, de halsters, de tassen, de hoefijzers... de stallingen en het voer. Reizigers bereiden in die dagen hun reis grondig voor. Wisselbrieven voorzien hen van contanten in geld en bij de plaatselijke magistraat zoeken ze een paspoort. Zo krijgen ze toegang tot de steden en passeren ze de ontelbare grenzen tussen de baronieën, de graafschappen en de vorstendommen. Het sust de douaniers en vergemakkelijkt het tolrecht. Tol- en gezondheidsbrieven maakten het mogelijk om te reizen in pestregio's. Wie musea, bibliotheken of curiositeitenkabinetten wil bezoeken heeft aanbevelingsbrieven nodig van geleerden.^[31] En met de koets verspreidt zich een nieuw wondermiddel uit de Nieuwe Wereld. Columbus vermelde het sporadisch in zijn dagboek. Omstreeks 1550 is er tabakskweek in een Mechelse tuin en Rembert Dodoens (Mechelen 1517–Leiden 1585) beschrijft het in 1554 in zijn Cruydeboeck. Nadat Clusius (1520-1600) het werk in 1557 in het Frans vertaalt tot Histoire des plantes doet de tabak zijn intrede in Frankrijk. Jean Nicot stuurt het in 1560 als geneeskrachtig wondermiddel naar koningin Catharina de' Medici om haar hoofdpijn weg te nemen. In 1564 beschrijft hij het in zijn populaire L'agriculture ou maison rustique. In Engeland is het de ontdekkingsreiziger Francis Drake die de tabak in 1573 introduceert. In 1580 vaardigt Enkhuizen het eerst gekende rookverbod in de geschiedenis uit.^[32]

♣ Het Concilie van Trente begon in 1545 en eindigde in 1563. In de tweede helft van de zestiende eeuw groeit de katholiek-protestantse kloof. Als de katholieke Filips II van Spanje, even schuchter als streng, zijn vader Keizer Karel opvolgt, is de rollende sneeuwbal onhoudbaar: beide partijen, zowel katholieken als protestanten radicaliseren. Het Concilie van Trente begeleidt als drievoudige kerkvergadering (1545-1547, 1551-1552 en 1562-1563) in het midden van de zestiende eeuw de abdicatie van Karel en de kroning van Filip. In de Italiaanse stad Trente zoeken de katholieken hun tweede adem en ondernemen ze acties tegen de reformatie: ze organiseren de contrareformatie. Waar de reformatie sober en somber is, daar is de contrareformatie barok: theatraal en luisterrijk. Die contrareformatie is niet enkel, zoals de naam laat uitschijnen, de antithese van de reformatie; het is tegelijk een interne hervorming van de katholieke kerk: het middeleeuwse symbolisme wordt verboden (het leidt tot een ijdel spel en zet aan tot onzedigheid, denk aan de eenhoorn in de Hortus Conclusus), priesters krijgen opnieuw een gedegen scholing in het klein en in het grootseminarie, de Jezuïetenorde ontstaat (een keurkorps dat niet alleen de pas ontdekte gebeden in Zuid-Amerika, in Azië en China moet kerstenen, maar in Vlaanderen als stoottroepen te werk gaan en discipline, scholing en geloofsijver beklemtoont). Overal duiken kerkinspecties op, de biechtcultuur maakt opmars (biechten gebeurt vanaf nu in een biechtstoel, niet meer in de publieke ruimte), mentale training is nooit veraf. Kortom, alles wordt uit de kast gehaald om de contrareformatie te organiseren.

.

1550

Oudste schets van een Labyrint? Dürer spreekt er al over in 1520, of hij ze tekent is niet bekend.
In Antwerpen krijgt het calvinisme veel aanhang. Dat hoeft niet te verwonderen met een drukkerij in het stadscentrum.
Het Bloedplakkaat van Keizer Karel V verbiedt het drukken, schrijven, verspreiden en bezitten van ketterse werken, het bijwonen van hun bijeenkomsten, het prediken en het huisvesten van ketters met de doodstraf.

.

1551

Stichting van de eerste universiteiten in Zuid-Amerika: Lima en Mexico-Stad.
De gereformeerde predikant Jan van Oostende belandt in Antwerpen op de brandstapel.
De Oostenrijkse ambassadeur voor Turkije, Ogier Gisleen van Busbeke (Ca. 1522-1592) maakt in het Turkse Edirne kennis met de tulp (Tulipa), een eenzaadlobbige plant uit de leliefamilie. Hij zendt de bollen naar Wenen en in zijn Legationis Turcicae epistolae quatuor' schrijft hij: 'We bleven een dag in Adrianopel en vervolgden dan onze weg naar Constantinopel dat niet ver meer was. Op onze tocht door deze streken werd ons overal een geweldige hoeveelheid bloemen aangeboden: narcissen, hyacinten en bloemen die de Turken "tulipan" noemen. De tulp heeft nagenoeg geen geur, zij is geliefd om haar kleurschakeringen en haar schoonheid.'

.

1552

Het Verdrag van Passau geeft de lutherse vorsten godsdienstvrijheid.
In Brussel worden de eerste calvinisten onthoofd.
Pieter van Gent (ca. 1480-1572) schrijft een kritische brief aan keizer Karel over de behandeling van de Indianen. 'Nog dertig of veertig jaar zulke uitbuiting en dan zal dit land voorgoed verloren gaan, want zonder indianen is het niets waard.' Het is een uitzonderlijke stem die opkomt tegen de volkerenmoord van de Conquista.

.

1553

Maria Tudor, de katholieke oudste dochter van Hendrik VIII, wordt koningin van Engeland.

.

1554

.

Filips II huwt met Maria I van Engeland en blijft achttien maanden in Engeland

.

De hevige vervolging van de protestanten geeft Maria haar bijnaam "Bloody Mary".

.

Val fort Mariembourg.

.

♣ Konrad Gessner (1516-1565), een getalenteerde en veelzijdige geleerde uit Zwitserland verwerft de positie van stadsgeneesheer en sticht in Zürich de botanische tuin.

.

1555

Eerste troonsafstand Keizer Karel V als vorst van de Nederlanden en Spanje. De Nederlandse gebieden en de Franche-Comté draagt hij over aan zijn zoon, koning Filips II. Het keizerschap draagt hij bij zijn tweede troonsafstand in 1556 over aan zijn broer, de latere keizer Ferdinand I. Hiermee splitst Karel zijn Habsburgse wereldrijk in een Oostenrijkse en Spaanse tak.
Filips II benoemt nieuwe leden van de Raad van State, onder wie Willem van Oranje en Lamoraal van Egmont.
Christoffel Plantijn sticht in Antwerpen zijn drukkerij en verwerft het monopolie in missalen en brevieren onder de Spaanse kroon. Op 1 mei drukt hij zijn eerste werk: Institution d'une fille de noble maison in opdracht van de drukker Johannes Bellerus. Plantijns bedrijf wordt de grootste drukkerij ter wereld. Op het hoogtepunt zijn er 22 persen en meer dan 80 werknemers in dienst. Hiervoor speelt hij in op trends, spreidt hij zijn investeringen, bouwt hij een uitgebreid netwerk uit, trekt hij vaklui aan en huwt hij zijn zeven dochters uit aan goed gekozen schoonzoons. Hij zal 1800 titels drukken waaronder werk van Justus Lipsius, Rembert Dodoens, Carolus Clusius, Mathias de Lobel, Abraham Ortelius, Simon Stevin, Cornelis Kiliaan, Andreas Masius en Juan Valverde de Amusco. Als het concilie van Trente in 1563 de herdruk van alle liturgische werken ordonneert, gaat het hem voor de wind tot hij in 1565 betrapt wordt op het drukken van katholiek-kritische teksten. Plantijn vlucht naar Parijs en op de Antwerpse Vrijdagmarkt wordt zijn inboedel verkocht. Na zijn terugkeer zal hij aldaar zijn atelier herinrichten.
Nostradamus publiceert zijn profetieën.
Bouw vesting Philippeville, na de val van Mariembourg.
In Geneve roept Calvijn op tot zuinigheid en vlijt. Hij legt er de basis van het kapitalisme. FILM

.

Kijken

Filips II liet het Escorial bouwen als rustplaats voor zijn vader en als pleisterplek om te spreken met God en met zijn vader. Vaak hield hij die twee niet goed uit elkaar.
Hortus Palitanus van Jacques Fouqueres (1620)
Choisy
Parque del laberinto de Horta, Barcelona
Parque del laberinto de Horta, Barcelona
Doolhof met bruggen
Voormalig doolhof van Versailles
Schloss Schönbrunn
Boulogne-sur-Mer
Troonsafstand van Karel V, allegorie door Frans Francken II in 1620.
Henry II, koning van Frankrijk van 1547-1559.
Dodelijke verwonding van Hendrik II tijdens een steekspel in 1559.
Karel V in 1548 door Titiaan.
Willem van Oranje.
Mari I van Engeland, liever gezien als Bloody Mary.
Plantijn met zijn 'De Gulden Passer' en de spreuk ‘Labore et constantia’.

.

De zestiende eeuw onder Filips II: 1555-1598

.

Beginjaren onder Filips II

.

1556
- Tweede troonsafstand Karel V.

.

1557
- Spanje is bankroet.
- Eerste tekening van een tulp.

.

1558
- Maria I van Engeland overlijdt zonder zwanger te zijn.
- Filips II is niet langer koning van Engeland.
- In zijn laatste maanden geniet Karel V het gezelschap van zijn zestigtal personeelslieden en zijn bastaardzoon, Juan van Oostenrijk. Die zal landvoogd worden van de Nederlanden. Sinds zijn troonsafstand brengt Karel V zijn tijd door met mijmeren, vissen en zijn uurwerken van onder meer Gianello Torriani en de politiek die hij vanop een afstand bekijkt. Hij sterft in het Klooster van Yuste op 21 september 1558. Twee dagen later wordt zijn lichaam in een crypte onder het altaar van de kloosterkerk bijgezet. Overal ter wereld zijn er herdenkingsmissen: tot in Mexico, Cuzco en Peru.

.

1559

.

Verdrag van Cateau-Cambrésis. Om dit verdrag te vieren - en het huwelijk van Elisabeth de Valois met Filips II - betreedt de vader koning Hendrik II van Frankrijk het toernooiveld. Zijn tegenstrever, Gabriel de Lorges verwond hem dodelijk met een speer afbreekt in zijn linkeroog. De zorgen van Ambroise Paré en Vesalius baten niet. Het voorval beëindigt het steekspel in Frankrijk.

.

Johannes Calvijn sticht in Genève een academie (de huidige universiteit) om predikanten op te leiden.

.

De bisschoppelijke herindeling van de Nederlanden richt het bisdom Gent op en introduceert twee nieuwe aartsbisdommen: Utrecht en Mechelen. In Gent krijgt de Sint-Baafskerk de titel van kathedraal en Filips II installeert er de bisschop. In de Mechelse Sint-Romboutskathedraal komt Antoine Perrenot de Granvelle (1517-1586) als aartsbisschop aan de macht in 1561.

.

De Bervoetse Broers van de Brusselse rederijkers is de start van een protestantse propagandacampagne.

.

Margaretha van Parma, de halfzus van Filips II aangesteld als landvoogdes der Nederlanden.

.

Kijken

Het laatste Franse steekspel.

.

♣ De jaren zestig: van het Escorial tot de hagepreken

.

♥ BEELDFRAGMENT BEELDENSTORM (14.36 Min.)

.

♥ BEELDFRAGMENT TACHTIG JARIGE OORLOG 1

.

1560

.

In de Brusselse wolstraat bouwen Lamoraal van Egmont en zijn moeder een stadspaleis dat nu bekend staat als het Egmont- of Arenbergpaleis, een huis van de Belgische diplomatie en de Europese diplomatie. Hier werd het toetredingsverdrag van het Groot Brittanië tot de Europese Gemeenschap getekend en verbleven koningin Christina I van Zweden, koning Lodewijk XV van Frankrijk, tsaar Peter de Grote, de familie Thurn und Taxis, kardinaal Antoine Perrenot de Granvelle en Voltaire.

.

1561

.

Madrid hoofdstad van Spanje in plaats van Toledo.

.

Installatie van Antoine Perrenot de Granvelle als aartsbisschop van Mechelen.

.

Oranje, Egmont en Hoorne verzetten zich te vergeefs tegen de benoeming van Granvelle en blijven weg bij de plechtigheid.

.

Antwerpen start de bouw van het renaissance stadhuis. In 1564 zal het klaar zijn en in 1565 ingehuldigd. De burgemeesters Jan Van Schoonhoven en Nicolaas Rockox promoten het project en Cornelis Floris de Vriendt leidt de werken. De beweeglijke interpretatie van de Renaissancestijl resulteert in gebouw dan op een Italiaans palazzo lijkt en kondigt de barok aan. Het Schoon Verdiep dient de politiek en het huwelijk.

.

1562

.

De eerste Franse Hugenoten gaan aan land in Florida.

.

In het Vlaamse Westkwartier gaat de eerste hagenpreek door.

.

Een vracht tulpenbollen vindt zijn weg naar Antwerpen en luidt het begin in van de Europese tulpenteelt.

.

1563

.

Concilie van Trente zet aanval in op protestanten.

.

Pieter Bruegel de Oude vestigt zich in de Hoogstraat in Brussel en schildert in datzelfde jaar de Dulle Griet.

.

♣ Filips II - blijkbaar een groot natuurliefhebber - start de werken aan zijn kloosterpaleis El Escorial. De werken duren tot 1584.

♣ De tachtigjarige oorlog begint met de executie van Egmond en Horne, niet hier in dit park op de kleine zavel, maar op de grote markt van Brussel.

.

1564

.

Michelangelo Buonarroti overlijdt.

.

Johannes Calvijn overlijdt.

.

Andreas Vesalius overlijdt.

.

Oranje, Egmont en Hoorne dwingen de staatsman in dienst van de Habsburgers Antoine Perrenot de Granvelle om de Nederlanden te verlaten.

.

1565

.

De Spanjaarden vestigen zich in St. Augustine in Florida en introduceren planten uit Spanje en nieuwigheden uit West-Indië.

.

De Turken vallen Malta binnen. De Ridders van Sint Jan en de Maltezen verdedigen het strategische eiland in de Middellandse Zee. Rome gaf het in 454 uit handen aan de Vandalen, daarna kwamen de Goten, de Byzantijnen en de de islamitische Arabieren in 870. In 1091 veroverden de Normandiërs het eiland en in 1530 schonk Karel V het de aan Maltezer Orde. In mei belegert een Ottomaanse strijdmacht van 40.000 soldaten de Kruisridders. Samen met 8.000 Maltese troepen vernietigden die de gewassen, vergiftigen ze het water en verschansen ze zich in versterkte steden. De Ottomaanse nederlaag is de beroemdste uit de eeuw. 'Niets is bekender dan de belegering van Malta' wist Voltaire.

.

1566

.

Rederijkersfestival in Brussel en de eis tot de erkenning van het calvinisme.

.

Hongerjaar en wonderjaar

.

Beeldenstorm. Eerste fase: de Westhoek (10-18 augustus): Steenvoorde, Dranouter, Veurne, Ieper, Wervik, Waasten (Warneton), Belle (Bailleul), Sint-Winoksbergen (Bergues), Kassel, Broekburg (Bourbourg).

.

Tweede fase: de Schelde (20-27 augustus): Antwerpen, Oudenaarde, Gent, Breda, Den Bosch, Middelburg, Amsterdam, Delft, Utrecht, 's-Gravenhage.

.

Derde fase: Noord- en Oost-Nederland (september/oktober): Leeuwarden en Groningen.

.

Eedverbond der edelen en het ontstaan van de geuzen.

.

Nostradamus overlijdt.

.

Hagepreken!

♣ Waar het protestantisme de ‘woordcultuur’ promoot, richten de katholieken zich op de ‘beeldcultuur’. Het model van de herder staat er op dat de priester de bijbel uitlegt, preekt, expliciteert aan de gelovige. Dat is zijn missie. Zo komt de gelovige niet tot een foute interpretatie. Preken en bijbelexplicitatie vragen een didactiek. In een tijd zonder film of PowerPoint vormen brandramen en baldakijnen, altaren, missalen, sculpturen en schilderijen, crucifixen, kleden en koorbanken, beelden en ornamenten het geschikte medium om verhalen te vertellen. Tussen 1520 en 1566 zijn in de Nederlanden zo'n dertienhonderd protestanten geëxecuteerd. Die onderdrukking leidt op 10 augustus 1566 in Steenvoorde tot de beeldenstorm: het oor (het woord) mag zich niet langer door het oog (het beeld) laten onderdrukken. Tijdens een hagepreek die doorgaans grote aantallen mensen op de been brengt, zet een lutherse of calvinistische predikant zijn toeschouwers aan om de beelden te vernielen. En dat gebeurt als ware men bezeten. Het is een reiniging van de visuele onrechtvaardigheid. Kalendermatig ligt de beeldenstorm perfect in het verlengde van de hagepreken. Men beseft dat de winter er aan komt en dat prediken in open lucht - en dus het uitoefenen van invloed - steeds moeilijker wordt. Wie straks in november en de maanden erna een kerk in bezit heeft, zal logistiek voordeel hebben. En zo geschiedt.

De beeldenstorm trekt van Zuid naar Noord en arglistigste plunderaars infiltreren de ordeloze bende gelovigen. Op 20 augustus gaat het interieur van de Antwerpse kathedraal aan diggelen en op 25 augustus en enkele dagen daarna treft de beeldenstorm de Pieterskerk in Leiden: "een quaet beginsel van twee manspersonen, mit geweer op de beelden slaende"^[34] zetten agitatie in gang. Burgemeester Isaac Claesz. van Swanenburg redt Het laatste Oordeel van Lucas van Leyden op het nippertje door het van de beeldenstormers te kopen en naar het stadhuis over te brengen. Nu is het te zien in het Stedelijk Museum De Lakenhal; in de kerk hangt een kopie. Als het nieuws begin september Filips II in Madrid bereikt, krijgt hij prompt een koortsaanval. In de lente van 1567 zijn de gemoederen grotendeels bedaard, maar die kunnen niet vermijden dat een jaar na het uitbreken van de beeldenstorm Fernando Álvarez de Toledo, bekend als de hertog van Alva met een leger van tienduizend soldaten en een mars van zesenvijftig dagen vanuit Italië via tussenstops in Namen (25 augustus) en het Kasteel van La Roche-en-Ardenne in Brussel arriveert, dat hij er de Raad van Beroerten installeert en er de tachtigjarige oorlog begint. Alva neemt in Brussel zijn intrek in het huis van de markiezin van Jauche op de hoek Karmelieten- en Naamsestraat en in het Paleis van Nassau dat Willem van Oranje is ontvlucht. Tegenwoordig is dit het Paleis van Karel van Lotharingen, enkel de Nassaukapel dateert uit die dagen. Alva onteigent Willem van Oranje en verkoopt de kunstschatten uit het paleis, waaronder De tuin der lusten van Jheronimus Bosch.

.

De accentverschillen tussen het protestantisme en de katholieke invulling van het Christelijke geloof zorgen voor een andere arbeidsethos en een andere culturele invulling en aldus ook een andere maatschappij. 

. 

Arbeid en de Weberthese

De arbeidsethos van de naar Nederland en Engeland gevluchte Calvinisten bestaat uit twee kernwoorden: zuinigheid en vlijt. Die eigenschappen komen zowel de Engelsen als de Nederlanders van pas, het zijn zeevarende naties en Calvinisten blijken uitstekende zeelui. Die nieuwe mentaliteit is voorwerp van correspondentie tussen kapiteins die een bemanning zoeken met werkkracht en een sober leven. Aan boord zijn dit twee onmisbare eigenschappen. Franse matrozen? Daar valt geen land mee te bezeilen: zonder kaas, worst, wijn, brood en boter functioneert een fransoos niet en gaat hij niet aan boord. Voor de Calvinist volstaan brood en water. Bij de komst van Alva vlucht er dus meer dan zuinigheid en vlijt de Scheldegrens over. Gezien hun zuinigheid beschikten de Calvinisten intussen over aardig wat spaarcentjes. Die namen ze mee en die kunnen ze investeren als het nodig is. In Engeland zal hun kapitaal in de achttiende eeuw aan de basis liggen van de Industriële Revolutie – een stoommachine kost immers handen vol geld - die in de (niet toevallig) textielsector losbarst. En gezien de Calvinistische vlijt en bedrijvigheid in de Vlaamse weefateliers, beschikken deze over een uitgebreide technologische kennis. Hun vlucht is dus voor de Zuidelijke provincies behalve een financiële aderlating evenzeer een braindrain. 

De soberheid van de protestantse kerkinterieurs staan in schril contrast met de overdadige luxe van de barok. In de Antwerpse Boromeuskerk schuift vier-maandelijks achter het altaar een ander schilderij omhoog, afwisseling om de verveling tegen te gaan. Pieter-Paul Rubens, de Sint-Annakerk in Brugge en Église_Saint-Loup in Namen: de kunst van de contrareformatie moet imponeren. Vandaag is het onderscheid tussen de katholieke beeld- en de protestantse woordcultuur nog herkenbaar. Wie ’s avonds langs de Amsterdamse grachten doolt, ziet achter de glasramen van de hoge herenhuizen de oranje gloed van het avondlicht: vrijwel elk huis beschikt over een ruime, wand vullende huisbibliotheek. Hier wonen boekenmensen. In Vlaanderen zijn huisbibliotheken een uitzondering, strips, die vind je er wel. Brussel kent zijn stripmuren, een stripwandeling en een stripmuseum, Charleroi kent Rataplan en Jommeke heeft een standbeeld op de zeedijk in Middelkerke. Sommige Nederlanders kennen dit medium niet eens.

Een ander gevolg van de gebeurtenissen in de zestiende eeuw: Vlamingen percipiëren de Hollander van boven de Moerdijk als bendig en zuinig. Boze tongen spreken zelfs over gierigheid. Ook in de rechtbank en het onderwijs dringen het katholieke en het protestantse model binnen. In Vlaanderen blijven docenten en professoren nadrukkelijk aanwezig in het klaslokaal. Aan zelfstudie, afstandsonderwijs en projectwerk heeft het Vlaamse onderwijs een broertje dood, in tegenstelling tot onze Noorderburen die elke onderwijsinnovatie als een kans grijpen. De rechtspraak in Vlaanderen blijft hiërarchisch, terwijl die in de Noordelijke Nederlanden recht toe, recht aan wordt.

.

1567

.

Alva maakte een einde aan de geuzentijd en laat de Citadel van Antwerpen bouwen met dwang. Tienduizenden calvinisten vluchten naar de Noordelijke Nederlanden, met een voorkeur voor de stad Leiden. Willem van Oranje verlaat Brussel.

.

In Brugge is het altaar van Michelangelo's (1475_1564) Madonna met kind zo beschadigd dat het wordt afgebroken. De steen wordt gerecupereerd in een portaal van het stadhuis. Wat er met het beeld zelf gebeurde tijdens de beeldenstorm is niet geweten. Het beeld, nu een halve eeuw oud, is onbeschadigd.

.

Hertog Alva stelt de Raad van Beroerten of de bloedraad in namens Filips II om iedereen te vonnissen deelnam aan de troebelen 1566 en de beeldenstorm. Veel van de rechters en de stafleden waren katholieke Nederlanders of Spanjaard. Door de raad deed slaan veel edelen, onder wie Willem van Oranje, op de vlucht naar Duitsland of Engeland. In de komende de vijf jaar zal de raad meer dan duizend mensen ter dood veroordelen en executeren. Een tienvoud wordt verbannen. 'Zevenstuiverslieden', ingehuurde spionnen geven de Calvinisten voor zeven stuivers aan. Na Alva's vertrek in december 1573 spreekt de Raad geen doodstraffen meer uit.

.

De Raad van Beroerten zet theoloog Dirck Volkertsz. Coornhert in de Gevangenpoort in Den Haag gevangen omwille van zijn contact met Willem van Oranje. Hij schrijft er “Boeventucht” waarin hij de zinloosheid van lijfstraffen, wraak en vergelding aankaart. Veroordeelden aan het werk te zetten kan leiden tot hun verbetering. Katholieken en Calvinisten wijzen het idee af. Coornhert vlucht na zijn vrijlating naar het buitenland. Zijn werk “Boeventucht” werd twintig jaar later gepubliceerd.

.

♣ De Italiaanse bioloog, zoöloog en medicus Ulysses Aldrovandus (1522-1605) legt in Bologna de universitaire kruidentuin aan en stelt in 1574 een handboek samen voor de bereiding van geneesmiddelen. Deze officiële farmacopee is een modelwerk.

.

1568

.

De opstandige Graaf van Egmont en Graaf van Hoorn worden onthoofd op de Grote Markt in Brussel. Alva kijkt toe vanuit een venstertje. Hun hoofden worden op staken tentoongesteld en daarna in kisten van ebbenhout verpakt en naar het Escorial in Madrid gestuurd via de postkoerierdienst van Thurn en Taxis. Negentien andere edelen onthoofd op de Zavel.

.

Willem van Oranje zet de aanval in met een bevrijdingsleger van huurlingen (Oranjes eerste invasie).

.

Het begin, het officiële althans van de Tachtig jarige oorlog.

.

1569

.

Gerard Mercator maakt een onsterfelijke kaartprojectie die tot op heden gebruikt wordt: de mercatorprojectie.

.

Alva schrijft de Tiende Penning uit om zijn bezetting te financieren. De belasting leidde tot woede en de directe aanleiding voor de opstand tegen Spanje.

.

Willem van Oranje vraagt hulp in Istanbul.

.

Op de Kortrijkse grote markt verbrandt de stadsbeul, Pieter Bailliu zes ketters op evenveel brandstapels.

.

Kijken

BEELDFRAGMENT HAGENPREKEN, 1565-1566.
Beeldenstrom in Antwerpen en de vernieling van de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal op 20 augustus (gravure Frans Hogenberg).
Egmontpaleis in Brussel.
Lamoraal van Egmont, markt Zottegem.
Granvelle.
Naar Spaans gebruik had Granvelle een dwerg aan zijn hof, afgebeeld door Anthonis Mor van Dashorst (ca. 1560)
Het paleis van Granvelle in Mechelen.
Het paleis van Granvelle in Mechelen.
Antwerpse Citadel.
Nostradamus.
Pieter Bruegel de Oude, 1568.
Pieter Bruegel de Oude, 1568.
"Liever Turks dan paaps", geuzenpenning als Turkse halve maan, symbool voor de calvinistische opstand tegen de katholieke landvoogd.
Alva in Brussel 1567. Prent uit 'de Nassausche Oorloghen' van W. Baudartius.
Volgens Wikipedia Spanje is Alva, in tegenstelling tot wat we denken, dé generaal en "één van de beste in de geschiedenis."
Mercator in 1574. Hij is dan 62.
Comte Lamoral d'Egmont 1522-1568.
Het laatste Oordeel van Lucas van Leyden ontkwam op het nippertje aan de beeldenstorm.
Horne, in Johannes Gysius, Oorspronck ende voortgang der Nederlandtscher beroerten, 1616.
De hertog van Alva arresteert Egmont en Horne.
Gravure van de onthoofding afgedrukt in 1616.
Gravure van de onthoofding uit 1570 afgedrukt in 1869.

.

De jaren zeventig

.

♥ BEELDFRAGMENT TACHTIG JARIGE OORLOG 2 (11.36 Min.)

.

Na de Bartholomeusnacht verspreidt zich een golf van geweld over Frankrijk.

.

.

1570

.

Den Haag brengt 33 straatlantaarns aan in de binnenstad.^[35]

.

1571

.

Bij de Slag bij Lepanto stoppen Genuezen en Venetianen de Ottomaanse opmars. Miguel de Cervantes kan na de krijgsverrichtingen zijn linkerarm niet langer gebruiken. Nu de Turkse macht in de Middenlandse zee gebroken kunnen de Turken de geuzen geen hulp bieden in hun strijd tegen de Spanjaarden, waar Willem van Oranje om had gevraagd. De geuzen houden er de slogan 'Liever Turks dan paaps' aan over.

.

1572

.

Tijdens de Bartholomeusnacht of de Parijse bloedbruiloft worden de hugenoten uitgemoord. Filips II is tevreden.

.

In de eerste oktoberweek trekken de troepen van don Frederik, de zoon van Alva vier dagen moordend en plunderend door Mechelen. Deze Spaanse furie is een straf voor hun zomerse gastvrijheid voor de troepen van Willem van Oranje.

.

Executie van de laatste Inca-heerser, Túpac Amaru. Ziektes verwoesten de inheemse bevolking tijdens de (Columbiaanse uitwisseling).

.

Op 1 april landen de watergeuzen in Den Briel. Ze zijn uit Engeland verbannen en starten nu de Hollandse en Zeelandse opstand tegen Spanje. In juli executeren ze 19 priesters die de geschiedenis ingaan als de martelaren van Gorcum.

.

1573

.

Beleg van Alkmaar 'In Alkmaar begint de zege' is een gezegde dat op dit jaar teruggaat. Dankzij het water was dit de eerste stad die de Spanjaarden sinds het begin van de tachtigjarige oorlog niet in handen krijgen sinds Alva. De herfstregen overwon het leger van Frederik van Toledo, een zoon van Fernando Álvarez de Toledo. Alkmaar is een waterig gebied, dat valt uit de naam af te leiden: een 'alk' is een watervogel verwant aan de pinguin en 'maar' staat voor moeras. Het centrum van Alkmaar is zeventiende-eeuws.

.

Alva houdt het voor bekeken en verlaat de Nederlanden.

.

De oudst bekende Nederlandse donderbus.

.

♣ In Istanboel zijn er sinds 1570 meer dan zeshonderd cafés nadat de koffie de stad ergens in de jaren 1550 bereikte. In dit jaar reist de Duitse botanicus Leonhard Rauwolf naar Syrië en Mesopotamië (Irak) en bezoekt de steden Aleppo, Bagdad en Mosul. Zijn verslag vermeldt de koffieplant en het gebruik ervan.

.

1574

.

Slag bij Reimerswaal: Spaanse hoofdvloot verslagen.

.

Middelburg in handen van Oranje.

.

In Den Haag (een stad zonder vesting) strijden prinsgezinden en Spanjaarden, Hagenaars vluchten.

.

De Spanjaarden geven het beleg van Leiden op. Het scheelde geen haar: de stad is de hongerdood nabij. De Douzastraat verwijst tegenwoordig naar de bevelhebber Jan van der Does. Daar zijn - ondanks de explosie van een kruitschip in 1807 - drie hofjes te vinden: dat van Sint Jacob (1672), dat van Samuel de Zee (1724) en dat van Barend van Namen (1728). Velen lopen voorbij deze verborgen plekken. Het hofje van Samuel de Zee is ingeklemd tussen een bakker en een bloemist. Een poortje, nauwelijks zichtbaar en een schemerige, claustrofobische gang voert het drie eeuwen oude bouwblok met een prachtige tuin in.^[36]

.

1575

.

Spanje is bankroet.

.

Na de opstand komen alle universiteiten in Spaans/katholiek gebied te liggen. Leiden richt haar universiteit op.

.

1576

.

Omdat Filips II, de koning van Spanje zijn troepen niet betaalt, gaan ze muiten. Op 15 juli breekt op het eiland Schouwen een oproer los. Ze plunderen en zakken naar Brabant af. Het land raakt in paniek naarmate de bende groeit. Via Herentals, Mechelen, Brussel, Grimbergen bereiken ze Aalst, dat ze innemen. In Vissenaken, tussen Tienen en Leuven vermoorden ze zonder veel moeite een burgerwacht van tweeduizend studenten, boeren, burgers en edellieden zonder militaire ervaring. De rijke havenstad Antwerpen wordt hun ultieme doelwit. Antwerpen geniet op dat ogenblik een Oosterse weelde. De kooplui, makelaars en scheepskapiteinen zijn er schatrijk en hebben koningen onder hun schuldenaars. Nu Brugge geen economische betekenis meer heeft, is Antwerpen de stapelplaats van Europa. Ter Beurze hoort men Spaans, Portugees, Florentijns, Duits, Engels, Deens, Hollands en Frans en dragen welgestelden de meest vreemde kostuums. Daar vermoorden de Spanjaarden zevenduizend inwoners, het gaat de geschiedenis in als de Spaanse Furie.

.

Pacificatie van Gent.

.

De pest velt de kunstschilder van de hoogrenaissance Titiaan (°1487) op een indrukwekkend hoge leeftijd.

.

De beroemde Italiaanse arts, hoogleraar en wiskunde- en dobbelfanatieker Girolamo Cardano (°1501) overlijdt. Naar hem is de cardanaandrijving, de Formule van Cardano en het cardanrooster genoemd. Het rooster is een vorm van steganografische tekstversleuteling in de cryptografie en genereert verborgen berichten in normale tekst. In 2003 gebruikte computerwetenschapper Gordon Rugg dit om een tekst te maken, vergelijkbaar met het laat-middeleeuwse Voynichmanuscript.

.

Roelant Savery (⁺1639) geboren in Kortrijk.

.

♣ Plantijn geeft zijn drukkerij een naam: De Gulden Passer. In dit jaar drukt hij onder meer Plantarum seu stirpium historia van Mathias de l'Obel (1538-1616). Uit angst voor de Spaanse Furie neemt hij de wijk naar Leiden en gaat er in de Vrouwensteeg wonen. Hij wordt er drukker aan de universiteit en bij de Staten-Generaal.

.

1577

.

Er breekt een veilige tijd aan voor de protestanten (de zogenoemde Pacificatie van Gent) na de calvinistische staatsgreep in vele delen in Vlaanderen. Spaansgezinde gezagsdragers worden gevangen gezet. Gent roept zich na de staatsgreep van de radicalen Jan van Hembyze en François van Ryhove uit tot Republiek. De stad beheerst Vlaanderen en haar terreur richt zich tegen de oude geestelijkheid en hun heiligdommen. Simon Stevin keert terug naar Brugge, Marnix van Sint Aldegonde en Willem van Oranje keren terug in Brussel waar een oranjegekte ontstaat. Na de inname van de Citadel van Antwerpen zal Antwerpen het komende decennium de anti-Spaanse opstand leiden. In Brugge houden de calvinisten stand tot 1584. Katholieke plechtigheden zijn er verboden.

.

1578

.

Geuzen ontzetten Leiden.

.

Vanaf 12 februari zetelen staatsen en calvinisten in het Kortrijkse stadhuis. Aanhangers van Willem van Oranje bezetten Mechelen en verwoesten in zijn opdracht enkele kloosters buiten de wallen.

.

Calvinisten pogen om de prostitutie in de Amsterdamse De Wallen - een bruisende zeemansstad sinds de 14de eeuw - te verbieden.

.

Jan Baptist Houwaert, een revolutionaire rederijker wordt minister van Financiën in Brabant en Willem van Oranje luitenant-generaal.

.

Bij de ontdekking van Romeinse catacomben verwerven Beierse plattelandskerken martelaarslichamen die ze aankleden met goud en sieraden.

.

1579

.

De Unie van Atrecht (Spaanse trouw) en de Unie van Utrecht (Oranje) beëindigen de Pacificatie van Gent. Waarop volgen: Slag bij Borgerhout, het beleg van Maastricht, de inname van Valkenburg en Dalhem door Alexander Farnese, een Schermersoproer in 's-Hertogenbosch ten voordele van de katholieken, Gent roept zichzelf uit tot republiek en de slag om Baasrode.

.

Menen ingenomen door calvinisten.

.

Olivier van den Tympel krijgt de leiding over de Brusselse republiek en schrijft zijn Burgermanifest.

.

1580

.

De listige Inname van Kortrijk in de nacht van 26 februari door de katholieke malcontenten. De Kortrijkse protestanten verzoeken met een brief om versterking. Emanuel Filibert van Lalaing krijgt de brief in handen en leidt zijn troepen op het verwachte tijdstip zonder problemen de stad binnen.

.

Kijken

Roelant Svery, geboren in 1576 in Kortrijk.
Simon Stevin ontvlucht Brugge. Als calvinist?
Na de Slag bij Lepanto, een van de grootste zeeslagen uit de wereldgeschiedenis tegen het Ottomaanse Rijk kan Filips II zich concentreren op de Nederlandse Opstand.
Bartholomeusnacht
Sommige Spaanse soldaten ontvingen al 2,5 jaar geen soldij.
De muiters roepen Sint-Jakob aan met de leuze: Moord, verkracht, brand, plunder en dringen woningen binnen.
De muiters doden de bewoners, stelen, verkrachten en slaan mannen het hoofd in. Honden drinken uit de bloedplassen.
Titiaan overlijdt in 1576; Deze Venus van Urbino dateert uit 1538.
Utrecht en Atrecht
Jan van Diepenbeeck schildert de schermersoproer.
Alexander Farnese.
Rafael Bombelli las het werk van Girolamo Cardano (prent) en legde de grondslag voor de complexe getallen.

.

De jaren tachtig

Willem van Oranje als de antithese van Filips II: de prins en de koning, de protestant en de katholiek, de extravert en de introvert.

.

1580

.

De Spaanse koning Filips II is koning van Portugal.

.

Elsevier in de universiteitsstad Leiden. Leiden is een magneet voor Calvinisten. Simon Stevin en Plantijn volgen.

.

In Antwerpen organiseert stadhouder Willem van Oranje een godsdiensttelling: 33% is Calvinist, 17% Lutheraan en 50% Katholiek.

.

1581

.

Simon Stevin trekt naar Leiden en sticht er een ingenieursschool voor vestingbouw, dijkenbouw en civiele bouwkunde. Stevin is overtuigd dat wetenschap ten dienste van de maatschappij staat, vandaar zijn keuze voor de volkstaal.

.

Rechtsgeleerde Joos de Damhouder overlijdt. Hij is begraven in de Onze-Lieve-Vrouwekerk (Brugge).

.

Brusselse beeldenstorm.

.

♣ Matthias de l'Obel, gekend als Lobelius publiceert zijn Kruydtboeck oft beschrijvinghe van allerleye ghewassen, kruyderen, hesteren ende gheboomten. Lobelius verblijft tussen 1571 en 1587 in de Nederlanden als lijfarts van Willem van Oranje. Hij publiceert bij Plantijn. Beschrijvingen van zijn botanische tuinbezoeken zoals die van Karel van Sint-Omaars in Moerkerke, een humanist vol botanische belangstelling en een hoog aanschreven tuin zijn erg interessant. In zijn opdracht kregen de Libri pictuari - een collectie botanische aquarellen - vorm. Ze vermelden de humanist Marcus Laurinus als tuinliefhebber. Hij woont in het Hof van Watervliet en heeft een zomerverblijf in Sint-Kruis.

.

1582

.

Plantijn vlucht naar Leiden.

.

De invoering van de de gregoriaanse kalender door paus Gregorius XIII schrapt tien dagen uit de kalender en maakt de tijdrekening nauwkeuriger. Op donderdag 4 oktober 1582 volgt vrijdag 15 oktober.

- Vijf oktober 1582 bestaat niet.
- Zes oktober 1582 bestaat niet.
- Zeven oktober 1582 bestaat niet.
- Acht oktober 1582 bestaat niet.
- Negen oktober 1582 bestaat niet.
- Tien oktober 1582 bestaat niet.
- Elf oktober 1582 bestaat niet.
- Twaalf oktober 1582 bestaat niet.
- Dertien oktober 1582 bestaat niet.
- Veertien oktober 1582 bestaat niet.

Bij de niet katholieken in Europa stuit dit besluit op verzet. Engeland houdt zijn verzet meer dan een eeuw vast en loopt op een gegeven moment meer dan elf dagen achter op het continent.

.

♣1583

.

Willem van Oranje verlaat Antwerpen.

.

Een kapelaan van Filips II die dicht bij de tuin van het Escorial leeft, een zekere Montanus correspondeert met Christoffel Plantijn en bestelt eldzame knollen, zaad en bollen.^[37]

.

1584

.

De Engelsen laten zich (in tegenstelling tot de Spanjaarden en de Portugezen) in met het Amerikaanse verhaal. Bijna een eeuw geleden, in de jaren negentig van de vijftiende eeuw verdween John Cabot en zijn kleine vloot spoorloos. Nu vraagt de vurige, eigenzinnige en protestantse koningin van Elisabeth van Engeland (de opvolgster van de diep katholieke Mary, ooit gehuwd met Filips II) of ze er goed aan doet kolonies aldaar te vestigen. Haar Engelse verovering zou een andere strategie volgen dan de Spaanse. Die van Iberia kwamen als mannelijke militairen, zonder vrouwen en namen de indiaanse vrouwen tot zich en kweekten Mestiezen. Zestig jaar eerder, in 1523 zette Cortez een zoon op de wereld. Het precedent dat leidde tot een 'kastensysteem' gebaseerd op huidskleur. Bovendien blonken de Spanjaarden uit in martelzucht, wreedheden en repressie. De Engelsen brachten hun vrouw en hun gezin naar Amerika. Zij kenden enkel zwart of blank. Hun imago zouden ze danken aan een propagandastrijd waarbij ze zichzelf in de kijker werkten als hoffelijk en strevend naar vrijheid.

.

Beleg van Antwerpen.

.

De prins van Parma neemt Gent in. Ruim vierduizend calvinisten wijken uit naar de Zeven Verenigde Provinciën.

.

Balthasar Gerards vermoordt de prins Willem van Oranje, gekend als Willem de Zwijger. Gerards wordt na een achtervolging veroordeeld tot de zwaarste lijfstraf die er is:

Zijn rechterhand waarmee hij het moorddadige feit gepleegd heeft, zal met een gloeiende tang afgeknepen worden; vervolgens zal men met gloeiende tangen op verscheidene plaatsen op zijn lichaam het vlees afknijpen tot op het bot. Vervolgens vierendele men hem levend waarna het hart uit zijn borstkas gesneden en hem in het gezicht geworpen zal worden. Ten slotte zal men zijn hoofd afhakken waarna zijn vier uiteengetrokken delen op de Haagpoort, Oostpoort, Ketelpoort en de Waterslootsepoort tentoongesteld dienen te worden. Zijn hoofd moet op een staak gespietst en vervolgens bij het voormalige huis van de prins geplaatst worden.

.

1585

.

Einde van de Brusselse republiek op 10 maart.

.

Farnese verovert na een beleg dat meer dan een jaar duurt, Antwerpen. Na de Val van Antwerpen wordt Amsterdam - een koningsgezinde stad - wereldhaven dankzij de braindrain en het kapitaal van de migranten uit het Zuiden. Die vormden er handelsnetwerken en introduceren er het kapitalistische principes zoals de scheepsverzekering en de dubbele boekhouding. Zonder de bijdrage van de Antwerpse migranten had de Hollandse Gouden Eeuw nooit bestaan.^[38]

.

Plantijn keert terug naar Antwerpen.

.

De helft van de Antwerpenaren vlucht naar Duitsland, Frankrijk en Engeland en Holland. Onder hen belangrijke Vlamingen: Willem Usselincx, de latere stichter van de West-Indische Compagnie, Simon Stevin, Joost van den Vondel, de geleerde en bibliothecaris Daniël Heinsius van de universiteitsbibliotheek Leiden, Marnix van Sint-Aldegonde, een schrijver, diplomaat en raadgever van Willem van Oranje. Het bevolkingscijfer daalt tot 45.000.

.

1586

.

Prins Maurits verovert de stad Axel op de Spaansen.

.

De katholieke bevolking vlucht naar Gent.

.

1587

.

Dirck Volkertsz. Coornhert publiceert zijn twintig jaar oude boek dat hij in de gevangenis in Den Haag schreef: Boeventucht ofte middelen tot mindering der schadelijke ledighgangers.

.

De katholieke Maria Stuart onthoofd na een poging tot staatsgreep.

.

Aanleg Botanische tuin in de universiteitsstad Leiden.

.

De Republiek 'sluit' de Schelde en vernedert militair en economisch de Spaanse koning en de Zuidelijke Nederlanden. Antwerpen compenseert zich cultureel als rooms-katholiek bolwerk van de contrareformatie en de barok met de 'grote drie': Rubens, Jordaens en Teniers.

.

1588

.

De Spaanse vorst, Filips II wil Engeland opnieuw katholiek maken en onderneemt actie.

.

De latere Engelse filosoof Thomas Hobbes (⁺1679) wordt op 5 april in Westport (Wiltshire) geboren als de Spaanse Armada van de Spaanse koning op Engeland afstevent. De gebeurtenis zal Hobbes later doen zeggen: 'Fear and I were Twins.' De barensweeën van zijn moeder moeten op hem als ongeboren kind indruk hebben gemaakt. De 'gewapende vloot' (= Spaans voor Armada) van honderdvijftig Spaanse oorlogsbodems wil Engeland binnenvallen door een invasieleger te begeleiden dat op schuiten van Vlaanderen het Kanaal oversteekt. Het plan mislukt omwille van een Nederlandse havenblokkade waarop Engelse vloot de wachtende Armada uiteen slaat. De Armada raakt zo beschadigd ze via een omweg rond Schotland naar Spanje terugvaart.

.

♣ De oudst bekende afbeelding van de aardappel wordt bewaard in het prentenkabinet van het museum Plantin Moretus in Antwerpen en in de Mechelse commanderij van Pitzemburg / de Hortus Botanicus van Mechelen plant Carolus Clusius (Atrecht, 1526-Leiden 1609), een Franstalige arts en botanist aardappelen. Ook de tulp begeestert hem. In de negentiende eeuw maakt de Société Royale d'Horticulture van deze botanische tuin een landschapstuin. Het prieel en de oranjerie verdwenen na WOII, het in 1862 onthulde standbeeld van de plantkundige Rembert Dodoens (1517-1585) staat er nog. Wie het standbeeld maakte is mij nog onduidelijk: ik vond de onbekende Joseph Tuerlinckx (1809-1873), een man uit Mechelen en de Duitse landschapsarchitect en in Brussel overleden Louis Fuchs (1818-1904).

.

♥ BEELDFRAGMENT TACHTIG JARIGE OORLOG 3 (9.31)

.

1589

.

Christoffel Plantijn overlijdt. Hij is 69.

.

Kijken

Dodoens
Dodoens
Dodoens standbeeld in Mechelen.
Dodoens in Schilde, waar hij zijn Cruydenboeck schonk aan...
"Opera omnia" - heruitgave van Joos de Damhouder in 1646.
"De aanbidding der herders" uit 1574 door Pieter Pourbus; links: Joos de Damhouder en zijn zonen; rechts: Louise de Chantraines met haar dochters.
Tachtigjarige oorlog, situatie in 1583.
Marnix van Sint-Aldegonde.
Maria Stuart onthoofd in 1586.
Universiteitsbibliotheek Leiden, 1610.
Atlas de Wit 1698, Leiden Kruythoff.
Palazzo Farnese, Rome (1589).
Christoffel Plantijn.
Thomas Hobbes.
Leviathan door Hobbes.
De Spaanse Armada voor Engeland.

.

De jaren negentig

.

Zonder slaven geen plantages, zonder plantages geen kolonie, zonder kolonie geen industriële revolutie en zonder industriële revolutie geen imperium.

— Césaire & Datta, geciteerd door Hans Achterhuis in Het rijk van de schaarste.

.

.

1590

Leiden, waar veel Vlaamse protestanten en intellectuelen hun toevlucht zoeken, richt zijn eerste Anatomisch theater in. Deze interesse voor het menselijk lichaam valt samen met de start van de Hortus botanicus in de stad. Na de oprichting van de rijksuniversiteit in 1575 ontstaat de behoefte om planten te verzamelen, te bestuderen en hen te klasseren. Het collectiebeheer laat de universiteit over aan de beroemde botanicus, de 67 jarige Carolus Clusius (1520-1600). Op 19 oktober is hij in Leiden. Het tuinonderhoud geeft hij in handen van een apotheker uit Delft, Dirck Outgaertszoon Cluyt die er zijn privé collectie onderbrengt. In september 1594 maken ze een inventaris met een plattegrond. De tuin is bescheiden van oppervlakte en groots van ambitie. Ondanks de beperkte oppervlakte en de gebrekkige classificatie willen ze de studenten een zo volledig mogelijk plantenoverzicht geven. Op minder dan 1.400 vierkante meter groeien meer dan duizend planten. Na de dood van Clusius neemt de tropenbotanicus Paul Hermann het beleid in handen. Er komen permanent verwarmde kassen die het klimaat in de tropen nabootsen. De directeurs na Hermann zijn onder meer Paulus Hotton (van 1695 tot 1709), Herman Boerhaave (1709-1730) en Adriaan van Royen (1732-1754).

.

1591

Voltooiing van de Rialtobrug in Venetië.

.

1592

Jan Huygen van Linschoten is terug in Nederland en publiceert de "geheime" Portugese zeeroutes naar Oost-Indië. De Gouden Eeuw is niet veraf.
♣ Even voor zijn overlijden stuurt de botanist Ogier Gisleen van Busbeke (1521/22-1592) uit Zuid-West-Vlaanderen, tulpenzaden aan Carolus Clusius, hoogleraar in Leiden en directeur van de pas aangelegde Hortus Botanicus. Busbeke reist in de jaren vijftig en zestig als gezant van de Oostenrijkse koning naar het door de Turken bezette West-Hongarije, hij logeert in Turkse hotels, komt in Adrianopel en Constantinopel. Daar verscheept hij antieke teksten naar Europa. Zijn reis beschrijft hij in Vier brieven over mijn gezantschap in Turkije dat postuum verschijnt. Daarin meldt hij (als eerste?) de tulp. 'Op onze tocht door deze streken werd ons overal een geweldige hoeveelheid bloemen aangeboden: narcissen, hyacinten en bloemen die de Turken 'tulipan' noemen. De tulp heeft nagenoeg geen geur, zij is geliefd om haar kleurschakeringen en haar schoonheid.'

.

1593

♣ Carolus Clusius plant in de Hortus botanicus Leiden de eerste tulp. De botanische tuin verhoudt zich tot de plantage zoals de Engelse tuin zich verhoudt tot de Franse. Het is these en anti-these uit de 16de en de 17de eeuw. De plantage kenmerkt zich door slavernij en gewelddadige onderdrukking, afzondering, uit het licht van de massa, opbrengst, monocultuur en macht terwijl de Botanische tuin voor vrijheid, openheid, multicultuur, experiment en wetenschap staat. Niettemin zijn het twee kanten van eenzelfde medaille: die van het opkomende kapitalisme, met winstmaximalisatie enerzijds en uitbuiting anderzijds.Sommige Nederlandse steden kennen een buurt met de naam 'Plantage'. In Leiden en Amsterdam gaat het om een groene bourgeoisiebuurt. In de Amsterdamse Plantage liggen de Hortus Botanicus en dierentuin Artis.
Giuseppe Arcimboldo overlijdt. Hij laat een ongezien oeuvre na.
In Londen breekt de pest uit. Een telling registreert 11.503 slachtoffers, het is een onderschatting. Veel gezinnen geven de sterfgevallen niet aan uit de angst opgesloten te worden door de overheid. Londenaren die naar het platteland vluchten, worden door boeren met hooivorken terug gestuurd.

.

1594

Tintoretto, de Italiaanse schilder overlijdt.
Orlando di Lasso, de componist overlijdt.
Gerard Mercator, de cartograaf overlijdt.
♣ Ca. William Shakespeare schrijft Romeo en Julia. Romeo dringt de gesloten tuin van Julia in het geheim binnen om haar zijn liefde te verklaren.

.

1595

Mercators Noordpoolkaart toont een noordelijke doorgang naar andere continenten. Hudson slaagt niet in die ambitie. Hij ontdekt New York in september 1609 en vaart de stroom op die nu zijn naam draagt, de Hudson.

.

1596

Albrecht van Oostenrijk arriveert als landvoogd in Brussel en op 7 mei staat hij drie hoeren toe per compagnie van tweehonderd man in de garnizoenstad Brussel. De vrouwen zijn ingeschreven als wasvrouw en mogen niet minderjarig zijn.^[39]
In Touraine wordt Rene Descartes in een welstellend milieu geboren. Hij zal een opleiding genieten in het Jezuïetencollege van La Flèche. Hij verlaat het college in 1614.
Shakespeare schrijft zijn 'Romeo en Julia', een geschiedenis van twee steenrijke rivaliserende families in Verona. Baz Luhrmann regiseerde in 1996 de relatief onbekende Leonardo DiCaprio en Claire Danes.
In Amsterdam start het Rasphuis en toont een juridische omslag.

.

1597

Slag bij Turnhout, Maurits van Nassau verslaat de Spaanse ruiterij.

.

1598

Het Het Edict van Nantes geeft de Hugenoten burgerrechten. Het zal geen eeuw stand houden. In 1685 beëindigt het Edict van Fontainebleau (1685) onder de regering van Lodewijk XIV dit edict.
De oudste zoon van Willem van Oranje komt vrij. Alva nam hem als gijzelaar mee naar Spanje na de beeldenstorm in 1566. Zijn halve leven bracht hij door in gevangenschap. Zijn jongere halfbroer, Mauritis nam intussen de rebellenrol van hun vader over.

.

Kijken

Ogier Gisleen van Busbeke
De Halve Maan van Hudson.
Spionage: Jan Huygen van Linschoten.
Mercators Noordpoolkaart uit 1595 toont een noordelijke doorgang naar andere continenten.
De Italiaanse barokmeester Caravaggio schildert Bacchus.
Zelfportret
Rudolf II
The Greengrocer
Greengrocer
Fruitmand
De kok
The Waiter
The Librarian
The Jurist
Powietrze
Fire
Earth
Water
Lente
Zomer
Herfst
Winter
Zomer
Lente
Winter
Lente
Zomer
Lente
Winter
Lente
Zomer
Winter
De vier seizoenen in één hoofd

.

De zeventiende eeuw onder Albrecht en Isabella

Toen de Spanjaarden en Portugezen samen de Nederlandse handelaren de toegang ontzegden tot de haven van Lissabon (via welke zij lange tijd aan Aziatische goederen waren gekomen, die ze vervolgens in Europa verhandelden) namen de handelaren drastische maatregelen, ze laadden hun vaartuigen vol kruid en kanonskogels en trokken rechtstreeks naar de oorden waar de Iberiërs hun handel haalden, de Oost-Indische archipel, via de zuidelijke route meer dan een jaar varen. Daar schoten ze hun kanonnen leeg op de militaire handelsposten van de Portugezen en ze namen deze in, en maakten ze aldus Java, Sumatra en het Maleisische schiereiland tot de buitenposten van hun rijk. Toen de succesvolle vloot in 1599 terugkeerde, met laadruimen vol gepakt met 600.000 pond peper en evenveel nootmuskaat, kruidnagel en andere specerijen waren de Amsterdammers verbijsterd over zoveel rijkdom, in de hele stad luidden de kerkklokken en de opkomst van een wereldmacht kon beginnen.

— RUSSEL SHORTO. Nieuw Amsterdam. De oorsprong van New York, Forum, Amsterdam, 2015, p. 41-42.

De 17e-eeuwse Italiaanse stad Palmanova ligt 27 meter boven zeeniveau en ontstond op de voor Venetië symbolische datum 7 oktober 1593 (de verjaardag van de Slag bij Lepanto en herdenking patroonheilige Sint Justine. De vesting begrensde het Turkse rijk. De Italianen waren meesters in de vestingsbouw. In het midden ligt een plein met witte beelden op de straathoeken.

.

Laatste jaren van de eeuw

.

1598

.

De Franse koning Hendrik IV ondertekent het Edict van Nantes en garandeert de protestantse hugenoten godsdienstvrijheid.

.

Filips II bepaalt in de Akte van Afstand in de hoop de opstand te eindigen, dat de Nederlanden bij zijn dood niet overgaan op zijn zoon, maar op zijn dochter.

.

1599

Hendrik IV (1553–1610) was koning van Frankrijk van 1589 tot 1610 en bekeerde zich tot het protestantisme. Als hugenoot was hij betrokken bij de Hugenotenoorlogen; hij ontsnapte aan een moordaanslag van de Bartholomeusnacht.

.

Geboorte van Antoon van Dyck, Rubens' leerling.

.

Shakespeare schrijft The Tragedy of Julius Caesar.

.

Caravaggio schildert Judith onthoofdt Holofernes.

.

Kijken

Paus Nicolaas V door Rubens.
Judith onthoofd Holofernes (Caravaggio)

.

Een nieuwe eeuw

Musketiers en piekeniers, vesting Bourtange. De piekenier vecht in een dichte formatie en vormt een woud van pieken tegen de ruiters. Piekeniers worden in de 17e en begin 18e eeuw ondersteund met musketiers met voorladers. Die dragen een helm en een half harnas in de eerste rijen en zijn bewapend met een degen omdat het laden van het musket te lang duurt. Eind 17e eeuw komt de bajonet waardoor de musketier piekenier wordt. In West-Europa verdwijnt de piek na 1715. De training en de uitrusting van een ridder (of de Samoerai in Japan) en de boogschutters waren kostelijk en duurden jaren. Een musketiersopleiding verloopt snel, enkele weken volstaan dankzij de exercitie. Maurits van Oranje-Nassau laat eind 16e eeuw zijn soldaten gecoördineerd marcheren, laden, aanlegden en vuren. Vooral het salvo blijkt effectief tegen de infanterie. Tegen de ruiterij is de tactiek minder effectief vanwege de lage vuursnelheid. Hierdoor blijven musketiers in de buurt van piekeniers. Musketierbrigades tellen drieduizend eenheden die elkaar in drie ploegen afwisselen met een beurtelings salvo. Het opleiden van een musketier is niet alleen kort en goedkoop. Waar de ridder zich het hakken en het autonoom functioneren eigen maakt, is de musketier onderworpen aan de overgave aan de discipline en het bevel. Enkel zo zijn musketten effectief. De eerste musketiers gaan 'eerloos' door het leven. In Europa functioneert het musket als oorlogswapen van 1530 tot eind zeventiende eeuw. De snaphaan, een vergelijkbaar wapen met een vuursteenslot, vervangt het.

.

♥ BEELDFRAGMENT VERENIGDE OOST INDISCHE COMPAGNIE (40.36 Min.)

.

1600

.

Slag bij Nieuwpoort.

.

(Ca.) Johann Schult is de uitvinder van de tandspiegel.

.

1601

.

Beleg van Oostende

.

Engeland neemt de Armenwet aan en maakt armenzorg tot staatszaak.

.

1602

.

Nederlandse kooplui verenigen zich in de VOC. Dit zien historici vaak als startpunt van de Hollandse Gouden eeuw (een begrip dat sinds september 2019 ter discussie staat), die Gouden eeuw duurt tot het rampjaar of tot de afloop van de Hollandse Oorlog. Gedetailleerde logboeken van de VOC leren dat de gemiddelde duur van een reis van Amsterdam naar Batavia (Jakarta) acht maanden duurt en een extra maand vroeg om van Batavia naar Deshima te varen, een gemiddelde snelheid van vijf kilometer per uur. In de komende tweehonderd jaar bouwen de Hollanders jaarlijks gemiddeld zeven nieuwe met een capaciteit van 700 tot 1.000 ton en gaan er één miljoen mannen aan boord: dat zijn er 5.000 per jaar waarvan 15 procent nooit de eindbestemming haalt.

.

1603

.

In Tielt bezwijkt Tanneke Sconyncx, een boerin na een half jaar gevangenschap met scherp verhoor.

.

In La Flèche stichten Jezuïeten met goedkeuring van de Franse koning Henrik IV een veelzijdige school. René Descartes is er waarschijnlijk de beroemdste leerling.

.

1604

.

Oostende capituleert voor Ambrogio Spinola, een kwart miljoen protestanten ontvluchten Zuidelijke Nederlanden.

.

Karel van Mander publiceert zijn Schilder-boeck waarin hij de biografie van schilders uit het verleden als uit zijn tijd beschrijft. Het boek is geïnspireerd op Giorgio Vasari's kunstenaarslevens uit 1568.

.

1605

.

Miguel de Cervantes publiceert Don Quijote: de riddertijd is voorbij. Het verhaal gaat over de edelman Alonso Quijano die door een overdaad aan ridderromans te lezen, zijn gezond verstand kwijt raat. Hij trekt door het Spaanse platteland op zijn paard Rosinante en met zijn hulpje Sancho Panza om onrecht te verslaan. Zijn waanideeën doen herbergen transformeren in kastelen, windmolens in reuzen, een hoertje in een prinses en een schapenkudde in een vijandelijk leger.

.

1606

.

Oost-Huis (Amsterdam) in gebruik.

.

1607

♣ Jamestown is de eerste permanente basis van de Britten in de Nieuwe Wereld. Ze dopen het tot New England. De Engelse kolonisten hebben zaden mee uit Engeland en verbouwen Indiaanse gewassen zoals tabak, maïs, bonen en pompoen.

.

1608

.

Verrekijkerdemonstratie. Maurits van Oranje ziet tot zijn verbazing de kerkklok van Delft.

.

1609

.

In Parijs zijn pas uitgevonden optische instrumenten te koop.

.

Johannes Kepler publiceert zijn eerste wet over de beweging van de planeten.

.

Galilei toont zijn eerste telescoop aan een publiek.

.

Henry Hudson brengt voor de Nederlandse VOC Manhattan in kaart en ontdekt dat de pelzenhandel lucratief is. Hudson leidt Nederlandse handelsschepen naar het gebied, voorlopig zonder permanente nederzettingen.^[40]

.

Kijken

Citadel Palmanova.
Landvoogdes Isabella
Isabella van Spanje - atelier van Frans Pourbus (II)
Buskruit maakt een einde aan de riddertijd.
De Emmaüsgangers van Caravaggio uit 1601.
Hertog van Lerma van Peter Paul Rubens uit 1603.
Bloemenbouket van Jan Brueghel de Oude uit 1603.
Werk van Jef Claerhout in Tielt: Tanneken stijgt ten hemel. Het kneveltouw slingert rond de paal waarlangs ratten lopen.
Spinola (links) boven de door hem veroverde steden.
Michiel Jansz van Mierevelt schildert Ambrosio Spinola.
Oost-Indisch Huis Oude Hoogstraat, Amsterdam door Hendrick de Keyser.
Der Herbst van Abel Grimmer uit 1607.
De onthoofding van Johannes de Doper (Caravaggio).
Scaldis et Antverpia van Abraham Janssens uit 1609.
Rubens en zijn vrouw omstreeks 1609.
Een musketier, begin 17e eeuw. Het opleiden van een musketier is anders dan die van de ridder.
Eerste aanwijzing voor het hanteren van het musket.
Kaart van Vlaanderen uit 1609.

.

♣Tienerjaren

.

Het was de grootste deportatie uit de geschiedenis. Ruim veertien miljoen mensen werden tussen de zestiende en de negentiende eeuw uit Afrika naar Amerika verscheept. In Zuid-Amerika was de behoefte aan goedkoop labeur voor de suiker- en tabaksplantages groot, en de trans-Atlantische slavenhandel kon die leveren. Algauw werden ook Midden- en Noord-Amerika klant bij de slavenjagers. (...) Waar de slavenrovers hun levende koopwaar vandaan haalden, is nooit helemaal goed gedocumenteerd.

— HILDE VAN DEN EYNDE in D.S., 25.03.2015.

.

Amazing Grace

Een uitvoering van Amazing Grace met zang en gitaar (download·info)

.

♥ BEELDFRAGMENT SLAVERNIJ 1 (14.58 Min.)

.

♠ BEELDFRAGMENT SLAVERNIJ 2 (6.32 Min.)

.

♥ BEELDFRAGMENT DRIEHOEKSHANDEL (3.28 Min.)

.

1610

.

François Ravaillac, een fanatieke katholiek steekt de populaire Hendrik IV dood in Parijs. De moordenaar wordt gekookt in olie en lood en gevierendeeld.
Het CO2 gehalte is historisch laag na de dood van tientallen miljoenen indianen sinds 1492. Wouden die CO2 uit de lucht plukken vervangen hectaren landbouwgrond en leiden een kleine IJstijd in.

.

1611

.

Eerste opvoering van The Tempest, traditioneel gezien als William Shakespeares laatste stuk. Nadrukkelijke thema's zijn magie en ontdekkingsreizen.

.

Henry Hudson die zijn leven lang zocht naar de noordelijke doorsteek, maakt zijn laatste reis.

.

Een sekte met meer dan twaalfduizend leden die de 'duivel aanbidden' krijgt een zware klap door de inquisitie.^[44]

.

1612

.

1613

.

Albrecht & Isabella erkennen de eerste schermclub ter wereld in Gent.

.

Adriaen Block verkent het gebied dat Henry Hudson ontdekte.

.

Antwerpen bouwt (nog geen twintig jaar na het eerste rasphuis in Amsterdam) zijn pesthuis om tot een correctiehuis om vagebonden en bedelaars te werk te stellen. Later volgen initiatieven in Brugge, Brussel, Gent, Ieper en Mechelen.

.

1614

.

Bouw van Fort Nassau in New York.

.

Stichting van de kolonie Nieuw-Nederland.

.

Stichting van de Rijksuniversiteit Groningen met de faculteiten: protestantse godgeleerdheid, Rechten, Geneeskunde en Filosofie. Op het universiteitswapen staat: "Het woord van de Heer is een lamp voor onze voeten".

.

1615

.

De eeuwig vermoeide René Descartes verlaat het Jezuïetencollege van La Flèche dat hij later hekelt omwille van zijn onkritische en autoritaire beheersing.

.

De Franse Koning maakt de extreem dure chocoladedrank gebruikelijk bij audiënties. Sinds 1585 wordt cacao op commerciële schaal van Veracruz naar Sevilla getransporteerd.

.

Start bouw van de Sint-Carolus Borromeuskerk (Antwerpen).

.

Roelant Savery schildert zijn Vaas met bloemen in een stenen nis. In 2016 koopt het Mauritshuis het voor 6,5 miljoen euro (met steun).

.

1616

.

De paus doet pater Galilei de theorie van Nicolaas Copernicus (de aarde is rond en beweegt zich om de zon), intrekken. Het maakt indruk op René Descartes die zijn publicatie uitstelt.

.

♣ William Shakespeare (°1564-1616) overlijdt. Zijn zinnen blijven en de tuin beschreef hij als 'het allermooiste labyrint / dat ooit een mens betreden heeft... / hierin zit meer dan onder leiding der natuur / ooit voorviel: daarin moet een orakel / ons inzicht verschaffen.' Graslabyrinten zijn een Engelse specialiteit. Ze ontstaan in de middeleeuwen, aangelegd door pelgrims in de dertiende en de veertiende eeuw die hun inspiratie vonden in Noord Frankrijk. Hun graslabyrint vragen veel onderhoud: afscheidingen steken, graszoden opwerpen tot hoge grasranden, het maaien. Die arbeid vermijdt, schrijft Shakepaere dat het werk verdwijnt het onder het "welig woekrend groen". Het graslabyrint in Hilton bij Coberton, Huntingdonshire is er de getuige van. De stenen zuil met de koepel dateert uit 1660. De doolhof is ouder.

.

1617

.

Aanleg wallen in Damme door de katholieke Spanjaarden omdat Sluis in Staatse handen is en men Brugge wil beschermen tegen invallen.

.

1618

.

René Descartes doet dienst in verschillende legers (tot 1621) tijdens de Dertigjarige oorlog. In 1618 trekt hij naar Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, waar hij zich vrijwillig aansluit bij het leger van Prins Maurits van Nassau bij Breda. Wellicht raakt hij gefascineerd door de toegepaste wiskunde van de ballistiek en de vestingbouw van Simon Stevin. Descartes raakt bevriend met de acht jaar oudere arts Isaac Beeckman. Na het uitbreken van de Dertigjarige Oorlog wordt hij officier in het leger van de katholieke Maximiliaan I van Beieren, dat in Bohemen vecht.

.

Rubens schildert Het hoofd van Medusa, gekeeld door Perseus.

.

1619

.

Onthoofding Johan van Oldenbarnevelt.

.

Descartes komt tot het inzicht dat zijn jong leven voorbij is en dat hij een roeping heeft. In een brief aan Isaac Beeckman schrijft hij dat Beeckman hem uit zijn 'passiviteit haalde' en ervoor zorgt dat hij zich dingen herinnert die hij ooit leerde. 'Toen mijn geest afdwaalde van serieuze zaken, zette u mij terug op het rechte pad.' De briefwisseling tussen de twee intellectuelen start als Descartes in april Breda verlaat en via veel omwegen richting Kopenhagen trekt. Op 10 november beleeft hij in de buurt van Ulm een goddelijk visioen en dromen die hij als aanziet als een startpunt van zijn levenswerk, het ontwikkelen van een wetenschappelijke methode.^[45]

.

Kijken

Simon Stevins zeilwagen voor Prins Maurits
Rubens, Medusa.
De soberheid van de protestantse interieurs contrasteert met de barokke kerken in de Zuidelijke Nederlanden.
Namen, Sint-Loup.
Antwerpen, Borremeuskerk.
Prospero en Miranda in The Tempest door William Hogarth, circa 1728.
The Tempest (1908)
Miranda - The Tempest; schilderij van John William Waterhouse, 1916.
Schijngestalten van de maan door Galilei.
Henry Hudsons laatste reis, door John Collier (1850-1934).
Mayflower in Plymouth door William Halsall, 1882.
Hugo de Groot klimt in de boekenkist (ets uit 1754).

.

Van 1620 tot Descartes' dood in 1650

.

Inger Leemans: Waarom wordt porno in de Gouden Eeuw populair?

.

Wie in de zeventiende eeuw Amsterdam bezocht, moet zijn bestookt met indrukken. Gekrijs van over elkaar heen tuimelende zeevogels en geklepper van roeispanen; een mengeling van geuren: kool, gebakken pannenkoeken, de moerasdampen uit de grachten. En dan de sensatie die de aanblik van het netwerk van blauwgrijze (???) moet hebben gegeven, het gevoel een strak omkaderde ruimte te betreden. De bakstenen huizen waarvan de omhoog wijzende geveltoppen de horizon begrensden, kwamen verfijnd en bescheiden over. Op de met kinderkopjes bestrate kades wemelde het van de werklui die karren voor zich uit duwden, of voortwaggelden onder de last van de zakken die ze aan boord van de lichters brachten; vrouwen met bolgerokte billen schrobden hun stoepjes, die ze met handenvol zand bestrooiden; overal waren honden, paarden en kinderen.

— RUSSELL SHORTO. Nieuw Amsterdam. De oorsprong van New York, Forum, Amsterdam, 2015, p. 41.

.

De jaren twintig

.

1620

.

♣ Uit de haven van Plymouth vertrekt de Mayflower naar Amerika met een honderdtal Pilgrim Fathers, Engelse kolonisten om er te leven vrij van de religieuze vervolging. Een aantal van hen woonde in Leiden. Tegenwoordig zijn veel Amerikanen trots dat ze zo'n Pilgrim Fathers als voorouder hebben. Omdat ze niet vertrouwd zijn met het land, volgen ze de gebruiken van de plaatselijke Wampanoag-stam om gewassen te verbouwen en in hun levensonderhoud te voorzien: maïs, bonen, pompoenen, tarwe, gerst, haver, erwten en kruiden in velden en tuinen bij hun huizen.

.

1621

.

Hugo de Groot ontsnapt in boekenkist.

.

Nederland richt de West-Indische Compagnie op.

.

♣ Petrus de Hondt (1578-1621), bekend als Hondius, een leerling van Clusius legt vol trots een kruidentuin aan op een uitgestrekt landgoed van zijn beschermheer, de burgemeester van Terneuzen. Terneuzen is een grensgebied tussen het katholieke Vlaanderen en de protestantse Noordelijke Nederlanden. In zijn Dapes inemptae of de Moufeschans, een ode aan het 'zoete buitenleven' die nu verschijnt, schrijft hij een 16.000 regels tellend gedicht dat hij in tien gangen 'opdient' en opdraagt aan een vriend of een leermeester. Het Bloemhof draagt hij op aan zijn vriend Christiaan Porret, een apotheker in Leiden. Het boek rekent af met het de verdorven stad en prijst het landelijke leven aan. Het is een trend in de zeventiende eeuw: als literatuurgenre en als houding die het buitenleven opzoekt. De tuin is een plek om te werken, te genieten en te experimenteren. Hondius krijgt er de primeur van de artisjok. Het boek rond af met Hondius' hofwetten, strenge gedragsregels voor wie de tuin in 'ter Neuzen' bezoekt.^[50]

.

1622

.

De gregoriaanse kalender maakt 1 januari tot de eerste dag van het jaar.

.

Na een reis met het leger van de Hertog van Beieren keert Descartes terug naar Parijs en naar zijn familie in Bretagne. Hij verkoopt een reeks bezittingen die hij van zijn vader erfde, met de opbrengst kan hij de rest van zijn leven in zijn onderhoud voorzien.

.

1623

.

Werken van Shakespeare gebundeld.

.

Descartes maakt een reis naar Italië voor twee jaar. Na zijn pelgrimstocht naar de tombe van Onze Lieve Vrouw van Loretto (een belofte die hij maakte na zijn visioen) bezoekt hij Rome en Florence.

.

1624

.

32 protestantse Waalse families vestigen zich in Nieuw-Nederland (in het Latijn: Nova Belgica) op Manhattan. Streekgenoten en Duitse, Nederlandse en Britse families volgen. De nederzetting krijgt later de naam Nieuw-Amsterdam.

.

Bij het dorp Versailles trekt Lodewijk XIII een jachtslot van rode baksteen en zandsteen op.

.

1625

.

De West-Indische Compagnie beveelt de bouw van een fort en bouwwerken op Manhattan: fort Amsterdam.

.

Het kanaal Gent-Brugge is een feit.

.

Peter Minuit wordt de eerste gouverneur van Nova Belgica.

.

♣ Vadertje Jacob Cats (1577-1660) is wereldberoemd sinds 1618. De Noord-Nederlandse moraliserende dichter vergelijkt de zedige vrouw met een tuin (zie quote). De meeste mensen in de Republiek hebben zijn verzameld werk vol spreekwoorden en spreuken vanaf 1655 naast de bijbel als tweede boek liggen. Daarin vergelijkt hij de huisvrouw met de seizoenen. In de lente is ze een maagd, in de zomer een vrouw, een moeder in de herfst en tenslotte een winterweduwe. 'Als een jonge knop bot ze, draagt ze vrucht en verliest ze blad.'^[51]

Een sedig wijf is gelijck een tuyn, die, om den hof gevlochten, bewaert het edel fruyt van alle snoep-gedrochten.

— JACOB CATS. Houwelijck, Amsterdam, 1625.

.

1626

Henricus Muntings *Hortus et Universæ Materiæ Medicæ Gazophylacium* uit 1646.

.

Pierre Minuit ruilt het gebied van de Manhattes-indianen of de Canarsie-indianen voor snuisterijen en sticht er Nieuw-Amsterdam, in 1664 omgedoopt tot New York.

.

Sint-Pietersbasiliek in Rome klaar.

.

Rubens verliest zijn eerste vrouw, Isabella Brant (°1591) aan de pest.

.

Henricus Munting (1583-1658), een Nederlandse apotheker en botanicus richt nadat hij lijfarts was van vorsten in Napels en Praag, de Hortus Botanicus op in zijn Groningen. De hortus komt in 1642 in handen van de Academie. In 1646 publiceert Munting een tuincatalogus: Hortus et Universæ Materiæ Medicæ Gazophylacium^[52] waarbij Gazophylacium Materiae Medicae staat voor een medicinaal museum van simplicia, stenen, harsen, aromata, dieren en preparaten in zijn huis. De oorspronkelijke hortus maakt later plaats voor de universiteitsgebouwen van de alfawetenschappen. In 1967 verhuisde de collectie naar Haren en ging de locatie in Groningen op slot.

.

1627

.

In de droogmakerij De Moeren start de landbouw.

.

1628

.

Piet Heyn berooft de zilvervloot.

.

William Harvey toont in zijn De motu cordis hoe het hart een mechanische pomp is en het bloed door het lichaam pompt. Tot nu toe nam men aan dat de warmte het bloed stuwt. Christian Patte zal een eeuw later het beeld gebruiken voor een stadsontwerp met een eenrichtingsverkeer.

.

1629

.

♣ Nederlanders vestigen zich in New York en stichten nederzettingen in Manhattan, Long Island en langs de Hudson. Ze cultiveren boomgaarden en boerderijen en introduceren Europese bloemen. De kolonist Adriaen van der Donck schrijft over de kweek van rozen, tulpen, keizerskronen, witte lelies, anemonen, viooltjes en goudsbloemen.

.

♣ John Parkinson schrijft A Garden of Pleasant Flowers vol wijsheid. Het gedestilleerde water van lelies is heilzaam voor zwangere vrouwen en bevordert een vroege bevalling. Het sleutelbloemen-sap reinigt littekens in het gezicht. Edele dames kennen het.

.

Overgave van 's-Hertogenbosch: de zwaarste klap voor Spanje sinds 1588

.

Piet Hein sneuvelt.

.

In september neemt Descartes zijn intrek in de buurt van Franeker (Zeeland) waar er een universiteit is gevestigd om er een beschouwing te schrijven over metafysica. Net zoals zijn eerdere werkstukken, voltooit hij dit niet.

.

Kijken

Joan Huydecoper (senior).
Joan Huydecoper (junior).
Zijn wapen.
Botanici aan het werk.
Met zijn vrouw.
Buste in Amsterdam.
Rubens en zijn eerste vrouw.
Het begin van een paleis in Versailles.
Joan Willemsz Blaeu
Pieter Minuit (1594–1638) koopt Manhattan voor 60 gulden.
Piet Hein (1577–1629) was een Nederlandse West-Indische Compagnie-commandant die de zilvervloot leeg roofde.
Praalgraf van Piet Hein in de Oude Kerk in Delft.

.

De jaren dertig

.

1630

.

De Nederlanders nemen de winstgevende suikerrietproductie in Brazilië over van de Portugezen. Het product burgert snel in en ontwikkelt zich van medicijn tot zoetstof. Een kookboek uit 1656 vermeldt 74 keer suiker tegenover drie keer het gebruik van honing. Aanvankelijk wordt suiker gebruikt als peper, kaneel en zout. De Arabieren introduceren het in het Middellandse zeegebied in de vroege Middeleeuwen. Met de West Indische Compagnie komt de suikerraffinage tot ontwikkeling op plantages in de Caraïben. Als halffabricaat komt het terecht in de havens van Rotterdam, Dordrecht en Amsterdam die er een afgewerkt product van maken. In de achttiende eeuw wordt het betaalbaar voor velen.

.

Stichting Boston

.

♣ De Engelsen kweken appels, peren, pruimen, seringen, buxus en taxus in hun tuinen in New England in de V.S.

.

De 53-jarige Rubens trouwt met de 16-jarige Hélène Fourment.

.

1631

.

De Amsterdamse 'Zaagmolen Compagnie' bouwt houtzaagmolens tot groot ongenoegen van de 'houtzagersgilde'.

.

1632

.

In de Amsterdamse chirurgijnsgilde geeft Nicolaes Tulp een ontleding. Rembrandt legt het tafereel vast.

.

1633

.

De Romeinse Curie veroordeelt Galilei omdat die (in zijn Over de twee grote systemen van de wereld) beweert dat de aarde beweegt.

.

♣ John Gerard schrijft zijn The Herbal, or General History of Plants over rozenwater. Het sap ervan, en vooral dat van de Rosa damascena, houdt de buik soepel en verzorgt de stoelgang. Siroop ervan verkoelt en bevochtigt en bestrijdt brandende koorts.

.

1634

.

Descartes staakt zijn publicatie over het heelal die hij in 1630 startte onder de titel De Wereld. Aanvankelijk dacht hij niet veel tijd nodig te hebben om deze theorie neer te pennen. Het lot van Galilei boezemt Descartes angst in.

.

1635

.

1636

.

Stichting van Nieuw Haarlem in Nieuw-Nederland door een groep boeren onder leiding van Peter Stuyvesant.^[53]

.

1637

.

In Leiden verschijnt Discours de la méthode. Descartes legt hiermee de grondslag voor De Verlichting en l'Encyclopédie.

.

1638

.

Slag bij Kallo

.

1639

.

♣ De West Indische Compagnie laat het monopolie op de pelshandel vallen.

.

♣ In de kolonie Jamestown nemen de ambtenaren een wet aan die alle kolonisten met meer dan honderd hectare land verplicht boomgaarden en tuinen aan te planten en te omheinen.

.

Kijken

Zelfportret van Dyck, ca. 1630.
Joan Blaeu maakt een kaart van West Vlaanderen (1635).
Georges de La Tour schildert De valsspeler omstreeks 1635.
Nieuw Haarlem in Nieuw-Nederland.

.

De jaren veertig

.

1640

.

Portugal is onafhankelijk met Johan IV als koning.

.

♣ In Boston kopen puriteinen 44 hectare grond aan als openbare groene ruimte, bekend als de Boston Common, een openbaar park in de Nieuwe Wereld.

.

1641

.

Antoon van Dyck, de Zuid-Nederlands barokschilder overlijdt. Hij is 42.

.

1642

.

Rembrandt van Rijn schildert de Nachtwacht.

.

1643

.

Lodewijk XIV wordt koning van Frankrijk. Hij is vijf.

.

De bollandisten, een instituut van de jezuïeten publiceren hun Acta Sanctorum. Het gaat om een hagiologie van heiligenlevens. Hun tijdschrift Acta Bollandiana verwijst naar de jezuïet-stichter Jean Bolland (1596-1665).

.

1644

.

1645

.

Hugo de Groot (rechtsgeleerde) overlijdt.

.

Athanasius Kircher ontwerpt de toverlantaarn, de eerste diaprojector.

.

1646

.

In Bredevoort slaat de bliksem in op de kruittoren van het kasteel Bredevoort. Veertig mensen komen om, het kasteel is onherstelbaar.

.

1647

.

Franse troepen bouwen de citadel van Kortrijk tegen de Spanjaarden.

.

René Descartes is in Parijs, (volgens Hubert Dethier was dat in 1649 maar daar vond ik geen bevestiging van) op uitnodiging van Lodewijk XIV. De zonnekoning is negen). Geen mens had zijn werk gelezen en in een brief aan A.M. Chanut vermoedt hij de ware reden van zijn bezoek:

Wat me het meest verafschuwde, was dat geen van hen enige belangstelling toonde om iets anders van mij te weten dan mijn gezicht; zo heb ik reden te geloven dat zij me alleen maar in Frankrijk willen als een olifant of een panter, vanwege de schaarste, en niet om nuttig te zijn. Ik denk niet dat er iets gelijks zal gebeuren op de plaats waar u bent, maar het slechte succes van mijn reizen van de afgelopen twintig jaar, doet me vrezen dat het enige wat me in deze reis nog te doen staat, is onderweg dieven te vinden die me beroven, of een schipbreuk die me het leven kost. Dit zal me echter niet weerhouden, indien gij oordeelt dat deze onvergelijkelijke Koningin mijn mening wil onderzoeken.

— René Descartes, Oeuvres philosophiques de Descartes publiées d'après les textes originaux, p. 756.^[55]

.

1648

.

♣ De vrede van Münster / de Vrede van Westfalen beëindigen de Tachtigjarige Oorlog. In Nederland komt de oranjeriecultuur tot ontwikkeling om niet winterharde gewassen te verzamelen. De oranjerie is een statussymbool dat het contact met exotische gebieden van de eigenaar illustreert, zijn zin voor het avontuurlijk uitproberen van nieuwe teelten en zijn kennis van de wereld toont.

.

De internationale rol van Spanje is uitgespeeld. De vredesakkoorden kleuren de landgrenzen van Europa accuraat in en maken ze zichtbaar in het landschap: Zweden en Brandenburg-Pruisen plaatsen grensstenen. De belangstelling voor exacte grensafbakening valt samen met de komst van de driehoeksmeetkunde. Gemma Frisius (1508-1555) beschreef de methode voor het eerst en gebruikt de lengte van de zijden van de driehoek en de scherpte van de hoeken in de formule. Wat Gerard Mercator (1512-1594) betekent voor de wereldzeeën, zijn Jacob van Deventer (ca. 1505-1575) en Willebrord Snel van Royen, bekend als Snellius (1580-1626) voor de landmassa. De cartografie evolueert eind zestiende eeuw van een beschrijvend natte vingerwerk tot een nauwkeurige wetenschap.

.

1649

.

Oliver Cromwell onderdrukt de Ierse opstand.

.

Kijken

Athanasius Kircher (1602-1680).
De illustratie uit Musurgia Universalis toont de oren van een mens en dier.
René Descartes woont in Leiden in 1640.
René Descartes (1596-1650).
Blaise Pascal (1623-1662).
Antoon van Dyck (1599-1641).
Jean Bolland (1596-1665)
Rembrant (1606-1669).

.

Examen

.

A-Vragen

.

(S&V).Aflatenhandel, Alva, Amerigo Vespucci, Andreas Vesalius, Antwerpse Boromeuskerk, Bartolomeus Dias, beeldenstorm, boekdrukkunst, Calvinisme, Christoffel Columbus, Columbiaanse uitwisseling, Christoffel Plantijn, Benvenuto Cellini, Concilie van Trente, contrareformatie, de Grote Markt in Brussel, de mens van Vitruvius, Desiderius Erasmus, Don Quijote, Ferdinand Magellaan, Filips II van Spanje, Filips Wielant, Gerard Mercator, graaf van Horne, Gregoriaanse kalender, Gutenberg, hagepreken, heksenvervolging, Hernan Cortez, het Spanjaardenkasteel, humanisme, Johanna -de waanzinnige- van Castilië, Juan Vivès, Juliaanse kalender, Kaap de Goede Hoop, Keizer Karel V, Lamoraal van Egmont, Leonardo da Vinci, Maarten Luther, Machiavelli, Malleus Maleficarum, Maria I Tudor (Engeland), Maria van Bourgondië, Maria van Hongarije (1505-1558), Mercatorprojectie, Michelangelo Buonarroti, Miguel de Cervantes, Nicolaas Copernicus, Oost-Indiëvaarders, Ottomaanse Rijk, Philippeville, protestantisme, reconquista, reformatie, Rembrandt, Simon Stevin, Sixtijnse Kapel, slag bij Nieuwpoort, Spaanse Armada, specerijenhandel, Steenvoorde, Tachtigjarige Oorlog, Thomas Hobbes, Thomas More, Utopia, val van Constantinopel, Verdrag van Tordesillas, vestingbouw, VOC, Weberthese, Wittenberg.

.

B-Vragen

.

(S&V).Leg uit: Als de tachtigjarige oorlog in 1648 tussen Spanje en de Noordelijke Nederlanden ten einde loopt, luidt dit geen periode vol vrede in.

.

(V).Leg uit: Bij het begin van de eeuw, omstreeks 1500 moderniseert de artillerie. Wat zijn de gevolgen hiervan?

.

(S&V).Leg uit: Het beleg en de Val van Constantinopel betekende het begin van de Renaissance.

.

(S&V).Leg uit: Het was de grootste deportatie uit de geschiedenis. Ruim veertien miljoen mensen werden uit Afrika naar Amerika verscheept.

.

(S&V).Leg uit: Omstreeks 1453 gebeuren vijf dingen die de wereld een andere wending zullen geven.

.

(S&V).Leg uit: wat zijn de gevolgen van de ontdekkingsreizen?

.

(V).Leg uit: Welke oorzaken kunnen de kleine IJstijd verklaren?

.

(S&V).Leg uit: Welke voorwaarden moeten vervuld zijn om tot ontdekkingsreizen over te gaan?

.

(S&V).Leg uit: Wie in de zeventiende eeuw Amsterdam bezocht, moet zijn bestookt met indrukken.

.

(V).Periode en karakteriseer 'de Renaissance': beginjaren en eindjaren, wat kenmerkt de periode? Welke veiligheidsproblemen heb je ontdekt?

.

(S&V).Plaats in chronologische volgorde en leg uit: 1. Syfilis verspreidt zich over Europa; 2. Christoffel Columbus; 3. Filips II van Spanje; 4. Plato; 5. Socrates; 6. Verlichting (stroming).

.

(S&V).Plaats in chronologische volgorde en leg uit: 1. Beeldenstorm; 2. Bouw van Mariembourg; 3. De Malleus Maleficarum; 4. Karel V wordt geboren op de weg naar Gent; 5. Lodewijk XIV geboren; 6. Val van Constantinopel.

.

(S&V).Plaats in chronologische volgorde en leg uit: 1. Beleg en val van Antwerpen; 2. Boekdrukkunst; 3. De eerste gebastioneerde vesting in deze streek is het Spanjaardenkasteel; 4. Eerste hagepreken; 5. Lof der zotheid van Desiderius Erasmus verschijnt; 6. Slag bij Nieuwpoort.

.

(S&V).Plaats in chronologische volgorde en leg uit: 1. Eerste executie van protestanten in de Nederlanden op de Grote Markt; 2. Einde van de Tachtigjarige oorlog; 3. Hertog van Alva rukt op naar Vlaanderen; 4. Maarten Luther slaat 95 stellingen aan de kerkdeur in Wittenberg; 5. Miguel de Cervantes schrijft Don Quichot; René Descartes overlijdt.

.

C-Vragen

.

(S&V).Leg uit: De accentverschillen tussen het protestantisme en de katholieke invulling van het Christelijke geloof zorgen voor een andere arbeidsethos en een andere culturele invulling en aldus ook een andere maatschappij.

.

(S&V).Leg uit: De economische opkomst van Engeland heeft veel te danken aan de bannelingen, die van de vijftiende tot de zeventiende eeuw hun land om godsdienstige redenen verlaten en een toevluchtsoord op Engelse bodem vinden.

.

(S&V).Leg uit: De periode 1500-1648 laat zich omschrijven als de periode van Oranje tegen Spanje: Eenheid en scheiding van de Nederlanden onder Habsburgers.

.

(S&V).Leg uit: De Renaissance blikt terug op de antieke denkers: Socrates, Plato, Aristoteles en Archimedes. Hun onderzoek creëren in Europa een mens- en wereldbeeld dat systematiek toont, stilaan ontdaan van magische en religieuze interpretaties.

.

(S&V).Leg uit: Max Weber ziet in zijn verhandeling Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus, gepubliceerd in de Archiv für Sozialwissenschaft (XX en XXI, 1904-1905) de religie niet als een belemmering, maar als één van de belangrijkste oorzaken van de industrialisering.

.

(S&V).Leg uit: Ziektes zijn zwaarwichtiger dan zwaarden bij botsende beschavingen.

.

(S&V).Leg uit: Tussen 1600 en 1610 zorgt de heropleving van het katholieke geloof voor een culturele bloei. Die is te zien in Antwerpen, Namen en Brugge.

.

(S&V).Leg uit: In 1650 overlijdt René Descartes. Dat is op 11 februari en aan een longontsteking. Zijn overlijden is symbolisch en illustreert een breuk met het eerder elitaire Humanisme en het magische middeleeuwse denken. Descartes pleit voor een wetenschap die universeel verstaanbaar is, een wetenschap die het esoterisme zoals de alchemie, de astrologie, het gnosticisme, de kabbala, de magie en mystiek uitsluit en een didactiek aanbiedt die alle mensen van de ratio bedient.

.

(S&V).In de periode 1450-1650 ontstaan nieuwe tuintypes. Het gaat om het de tuin der lusten, de tuin van het humanisme (niet gezien), het labyrinth, de botanische tuin, de plantage en de barokke tuin. Toon aan hoe deze tuinarchitectuur een reactie is op maatschappelijke (r)evoluties.

.

Nota's

.

↑ De werkelijke tekst luidt 'Though this be madness yet there is method in it'.
↑ REGINE PERNOUD, vertaald door Thérèse Ficher, Judith Chambille & Lucie Dorren. De middeleeuwen. Een herwaardering, Ambo, Baarn, 1992, p. 21.
↑ EDWARD DE MAESSCHALCK. Oranje tegen Spanje. Eenheid en scheiding van de Nederlanden onder de Habsburgers (1500-1648), Davidsfonds, Leuven, 2015.
↑ DAVID RIJSER. De wedergeboorte van Troje. In: GÜNAY USLU (Ea.) (Eds.). Troje. Stad, Homerus, Turkije, WBooks, Amsterdam, 2012, p. 105.
↑ VAN LOO BART. De Bourgondiërs. Aartsvaders van de lage landen, De Bezige Bij, Amsterdam, 2019, p. 485.
↑ HANS MULDER. De ontdekking van de natuur. Terra, Amsterdam, 2021, p. 22.
↑ BART VAN LOO. De Bourgondiërs. De Bezige Bij, Antwerpen, 2019, p. 457.
↑ BART VAN LOO. De Bourgondiërs, De Bezige Bij, Antwerpen, 2019, p. 364-366
↑ LEPORE, p. 41.
↑ https://gardens.si.edu/collections/archives/timeline-of-american-garden-history/
↑ HARRY STALKNECHT. Een kleine geschiedenis van alledaagse dingen. Houtekiet, p. 15.
↑ Over dit ene jaartal alleen schreef Jacques Attali een werk: JACQUES ATTALI, vertaald door Tonja Kivits. 1492. Schuyt & Co, Haarlem, 1992.
↑ Voor een beschrijving van de onthoofding van deze heilige zie: ttps://issuu.com/communicatie_kortrijk/docs/sint_maartenskerk_brochure-voor_iss. Van Mander is vooral bekend van zijn publicatie van het Schilder-boeck dat kunstenaars en hun werk in de Lage Landen belicht. Hierin beschrijft hij de sprezzatura-stijl van Titiaan (waar Rembrandt later zijn inspiratie vindt). Zie: https://www.okv.be/artikel/karel-van-mander-marteldood-van-de-heilige-catharina.
↑ VERA HOORENS. Een ketterse arts voor de heksen: Jan Wier (1515-1588). Bert Bakker, Amsterdam, 2011. 'Vince te ipsum' verscheen voor het eerst bij zijn portret in 1576. Over Wier zijn in de loop der tijd zo veel meningen gevormd dat T.J. Schoeneman zijn verhandeling de titel Will the real Johan Weyer please stand up? gaf.
↑ LUCAS CATHERINE. Brussel. Van Renaissance tot republiek, Epo, Berchem, 2014, p. 44.
↑ PATRICK LATEUR. Leonardo literair. Athenaeum - Polok & Van Gennep, 2019?
↑ LUCAS CATHERINE. Brussel van renaissance tot republiek. Epo, Berchem, 2014, p. 20-21.
↑ HANS MULDER, p. 27.
↑ JILL LEPORE, Vertaald door Riet Dal, Ineke van den Elskamp, Sjaak de Jong Ea. Deze waarheden. Een geschiedenis van de Verenigde Staten, Arbeiderspers, Antwerpen, 2020, p. 41-42.
↑ Ibidem.
↑ STEPHEN L. BUCHMANN, vertaald door Meile Snijders. Bloemen. Een cultuurgeschiedenis, Contact, Antwerpen, 2016, p.113-115.
↑ Geciteerd in: LUCAS CATHERINE. Brussel van renaissance tot republiek. Epo, Berchem, 2014, p. 18-19.
↑ LUCAS CATHERINE. Brussel van renaissance tot republiek. Epo, Berchem, 2014, p. 92-94; MICHAEL PYE, vertaald door Pon Ruiter & Annemie de Vries. Antwerpen. De gloriejaren, Bezige Bij, Amsterdam, 2012, p. 103.
↑ MICHAEL PYE, vertaald door Pon Ruiter & Annemie de Vries. Antwerpen. De gloriejaren, Bezige Bij, Amsterdam, 2012, p. 103.
↑ MARION & WERNER KÜSTENMACHER, vertaald door A. C. Swierienga. Labyrinten. Een ontdekkingsreis door de wereld van labyrinten en doolhoven, Panta Rei, Katwijk, 2001, p. 3-4.
↑ MARION & WERNER KÜSTENMACHER, vertaald door A. C. Swierienga. Labyrinten. Een ontdekkingsreis door de wereld van labyrinten en doolhoven, Panta Rei, Katwijk, 2001, p. 5, 9, 10, 34.
↑ Vaak ontstaan bedevaartplekken rond een heiligenrelikwie die bescherming biedt bij kwalen en ziektes, nood en ontbering. Voor elke kwaal wordt een andere heilige aanroepen - dit is typisch magisch denken: Sint-Rochus bij de pest, Sint-Apollonia bij kiespijn, Sint-Barbara bij brand, bliksem of een plotselinge dood... Deze reliekencultus stamt uit een heidens bijgeloof en is voor ongeletterden veel beeldender dan de abstracte sacramenten. Vandaar dat de vroege missionarissen water bij de wijn doen en cultussen overnemen, net zoals ze heidense bomen en tempels omvormen tot christelijke bedevaartplekken. Een pelgrimslied heeft het over het doorbreken van de muren die hen gevangen houden en het uitbreken om zich vrij te maken van de zonde: 'Eer we de lange reis beginnen / moeten we ons op onszelf bezinnen / tegen de muur stoten totdat ze valt / en ons niet meer gevangen houdt. / In tijden van zonde zijn we gevangen. / Zodra we ons op de boeteweg bevinden, / komt de hul waarnaar we verlangen. Gedicht geciteerd in: MARION & WERNER KÜSTENMACHER, vertaald door A. C. Swierienga. Labyrinten. Een ontdekkingsreis door de wereld van labyrinten en doolhoven, Panta Rei, Katwijk, 2001, p. 96.
↑ Waarom is Dürer in Brussel? Ook dat is gedocumenteerd. Zie Lucas Catherine.
↑ MARION & WERNER KÜSTENMACHER, vertaald door A. C. Swierienga. Labyrinten. Een ontdekkingsreis door de wereld van labyrinten en doolhoven, Panta Rei, Katwijk, 2001, p. 122.
↑ PIETER VAN DOOREN. Conquistadores sloegen deuk in het klimaat. In: De Standaard, donderdag 7 februari 2019, p. D9; PIETER VAN DOOREN. Zilvervloot veroorzaakte oudste luchtvervuiling. In: De Standaard, dinsdag 10 februari 2019, D8; WYBE KUITERT & JAN FRERIKS. Hovenierskunst in Palmet en Pauwstaart. Geschiedenis en techniek van het snoeien van leifruit, Nationale Plantentuin, Meise, 1994, p. 12-17; JANNY VAN DER HEIJDEN. Smaakpalet van de Lage Landen. De geschiedenis van de eetcultuur in beeld, Nijgh & Van Ditmar, sp., 2023, p. 112 & 180.
↑ GERRIT VERHOEVEN. Ploeteren of pleisteren. Op weg in de 16de eeuw. In: WERNER VAN HOOF (Ed.). Op reis met Plantijn. Onderweg in de 16de eeuw. Museum Plantin-Moretus, Antwerpen, 2021, p. 8-23.
↑ BENEDICT GOES. De eerste tabak in Europa. In: GARY SCHWARTZ. Flora in Leiden. De verborgen tuinen van de stad, SDU Maarssen, 's-Gravenhage, 1990, p. 28-35.
↑ MANUEL AZAṄA. El jardín de los frailes., Alianza, Madrid, 1981, p. 25.
↑ W. MOLL & N.C. KIST. De Beeldenstorm in Leiden. In: Kerkhistorisch Archief 3, 1862, p. 438; ELISABETH DEN HARTOG. De verdwenen interieurs voor de beeldenstormen van 1566 en 1572. In: De Pieterskerk in Leiden, Zwolle, 2011, p. 147.
↑ NEIL WALLINGTON. Encyclopedie van brandweerwagens en brandbestrijding. Veltman, Utrecht, 2005.
↑ WILLEMIJN WILMS FLOET. Het hofje als architectonisch idee. Naio10, Technische Universiteit Delft, 2021, p. 15.
↑ FLORIKE EGMOND & SVEN DUPRE. Collecting and Circulating Exotic Naturalia in the Spanish Netherlands. In: SVEN DUPRE (Ea.) (Eds.) Embattled Territory. The Circulation of Knowledge in the Spanish Netherlands, Academia Press, Gent, 2015.
↑ JONAS ROELENS. Antwerepse risico-investeerders maakten Amsterdam mee groot. In: De Standaard der Letteren, 16.12.2023, p. 14.
↑ LUC SURDIACOURT. De Marollen. Een eeuwenoud misverstand, Davidsfonds, Leuven, 2018, p. 61.
↑ RUSSELL SHORTO, vertaald door Edzard Krol. Nieuw Amsterdam. De oorsprong van New York, Forum, Amsterdam, 2015.
↑ Zie: ALEXANDER SOETAERT. 1600. Een nieuwe religieuze wind uit Zuid-Europa, in: MARNIX BEYEN, MARC BOONE & BRUNO DE WEVER (Eds.) (Ea.). Wereldgeschiedenis van Vlaanderen, Polis, Kalmthout, 2018, p. 221.
↑ MARION & WERNER KÜSTENMACHER, vertaald door A. C. Swierienga. Labyrinten. Een ontdekkingsreis door de wereld van labyrinten en doolhoven, Panta Rei, Katwijk, 2001, p. 86.
↑ MICHAEL PYE, vertaald door Pon Ruiter & Annemie de Vries. Antwerpen. De gloriejaren, De Bezige Bij, Amsterdam, 2021. Zie vooral hoofdstuk IV, De tuin der kennis, p. 101-106.
↑ FERNAND BRAUDEL, dl. 1, p. 45.
↑ Zie hiervoor bijvoorbeeld: TOM SOREL, (vertaald door Willemien de Leeuw). Descartes. Lemniscaat, Rotterdam, 2000, p. 16 & 17.
↑ GIDSENVERENIGING ANTWERPEN. Antwerpen, door het oog van de stadsgidsen. De leukste plekjes, de strafste verhalen, Davidsfonds, Leuven, 2012, deel I, p. 202-203.
↑ Het stadsarchief bewaart de prent, die bij leven is gemaakt en nadien van twee regels onderschrift is voorzien. Schilderwerk van Jan van der Heyden is te vinden in het Amsterdams Historisch Museum en het Rijksmuseum, het Mauritshuis in Den Haag, het Musée du Louvre, de Galleria degli Uffizi in Florence en het Metropolitan Museum of Art in New York.
↑ De Belgische suburbanisatie in de eerste helft van de twintigste eeuw komt er dankzij een dicht netwerk van buurtspoorwegen (trams), lokale treinen en goedkope abonnementen. In de tweede helft van die eeuw is koning auto daar verantwoordelijk voor.
↑ WANDA NIKKELS. ‘’Pleziertuinen, kolfbanen en lusthoven. Zomers vermaak in de stad’’, https://onsamsterdam.nl, 1 juli 2006.
↑ Zie voor het volledige werk: https://www.dbnl.org/tekst/hond001dape02_01/hond001dape02_01_0001.php.
↑ Zie ook info over zijn buitenverblijf, een film en p. 84 in Flora in Leiden. Titelpagina zoeken op de Commens. https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Hof-gedachten_(1655)
↑ H. Munting. Hortus et universæ materiæ medicæ Gazophylacium.
↑ Lees ter voorbereiding van je reis naar New York: EDWARD RUTHERFURD (vertaald door Carla Hazewindus en Anne Jongeling). New York. De Fontein, Utrecht, 2014.
↑ HANS MULDER. De ontdekking van de natuur. Terra, Amsterdam, 2021, p. 64.
↑ Raadpleegbaar op Google books.

[1] De werkelijke tekst luidt 'Though this be madness yet there is method in it'.

[2] REGINE PERNOUD, vertaald door Thérèse Ficher, Judith Chambille & Lucie Dorren. De middeleeuwen. Een herwaardering, Ambo, Baarn, 1992, p. 21.

[3] EDWARD DE MAESSCHALCK. Oranje tegen Spanje. Eenheid en scheiding van de Nederlanden onder de Habsburgers (1500-1648), Davidsfonds, Leuven, 2015.

[4] DAVID RIJSER. De wedergeboorte van Troje. In: GÜNAY USLU (Ea.) (Eds.). Troje. Stad, Homerus, Turkije, WBooks, Amsterdam, 2012, p. 105.

[5] VAN LOO BART. De Bourgondiërs. Aartsvaders van de lage landen, De Bezige Bij, Amsterdam, 2019, p. 485.

[6] HANS MULDER. De ontdekking van de natuur. Terra, Amsterdam, 2021, p. 22.

[7] BART VAN LOO. De Bourgondiërs. De Bezige Bij, Antwerpen, 2019, p. 457.

[8] BART VAN LOO. De Bourgondiërs, De Bezige Bij, Antwerpen, 2019, p. 364-366

[9] LEPORE, p. 41.

[10] ttps://gardens.si.edu/collections/archives/timeline-of-american-garden-history/

[11] HARRY STALKNECHT. Een kleine geschiedenis van alledaagse dingen. Houtekiet, p. 15.

[12] Over dit ene jaartal alleen schreef Jacques Attali een werk: JACQUES ATTALI, vertaald door Tonja Kivits. 1492. Schuyt & Co, Haarlem, 1992.

[13] Voor een beschrijving van de onthoofding van deze heilige zie: ttps://issuu.com/communicatie_kortrijk/docs/sint_maartenskerk_brochure-voor_iss. Van Mander is vooral bekend van zijn publicatie van het Schilder-boeck dat kunstenaars en hun werk in de Lage Landen belicht. Hierin beschrijft hij de sprezzatura-stijl van Titiaan (waar Rembrandt later zijn inspiratie vindt). Zie: https://www.okv.be/artikel/karel-van-mander-marteldood-van-de-heilige-catharina.

[14] VERA HOORENS. Een ketterse arts voor de heksen: Jan Wier (1515-1588). Bert Bakker, Amsterdam, 2011. 'Vince te ipsum' verscheen voor het eerst bij zijn portret in 1576. Over Wier zijn in de loop der tijd zo veel meningen gevormd dat T.J. Schoeneman zijn verhandeling de titel Will the real Johan Weyer please stand up? gaf.

[15] LUCAS CATHERINE. Brussel. Van Renaissance tot republiek, Epo, Berchem, 2014, p. 44.

[16] PATRICK LATEUR. Leonardo literair. Athenaeum - Polok & Van Gennep, 2019?

[17] LUCAS CATHERINE. Brussel van renaissance tot republiek. Epo, Berchem, 2014, p. 20-21.

[18] HANS MULDER, p. 27.

[19] JILL LEPORE, Vertaald door Riet Dal, Ineke van den Elskamp, Sjaak de Jong Ea. Deze waarheden. Een geschiedenis van de Verenigde Staten, Arbeiderspers, Antwerpen, 2020, p. 41-42.

[20] Ibidem.

[21] STEPHEN L. BUCHMANN, vertaald door Meile Snijders. Bloemen. Een cultuurgeschiedenis, Contact, Antwerpen, 2016, p.113-115.

[22] Geciteerd in: LUCAS CATHERINE. Brussel van renaissance tot republiek. Epo, Berchem, 2014, p. 18-19.

[23] LUCAS CATHERINE. Brussel van renaissance tot republiek. Epo, Berchem, 2014, p. 92-94; MICHAEL PYE, vertaald door Pon Ruiter & Annemie de Vries. Antwerpen. De gloriejaren, Bezige Bij, Amsterdam, 2012, p. 103.

[24] MICHAEL PYE, vertaald door Pon Ruiter & Annemie de Vries. Antwerpen. De gloriejaren, Bezige Bij, Amsterdam, 2012, p. 103.

[25] MARION & WERNER KÜSTENMACHER, vertaald door A. C. Swierienga. Labyrinten. Een ontdekkingsreis door de wereld van labyrinten en doolhoven, Panta Rei, Katwijk, 2001, p. 3-4.

[26] MARION & WERNER KÜSTENMACHER, vertaald door A. C. Swierienga. Labyrinten. Een ontdekkingsreis door de wereld van labyrinten en doolhoven, Panta Rei, Katwijk, 2001, p. 5, 9, 10, 34.

[27] Vaak ontstaan bedevaartplekken rond een heiligenrelikwie die bescherming biedt bij kwalen en ziektes, nood en ontbering. Voor elke kwaal wordt een andere heilige aanroepen - dit is typisch magisch denken: Sint-Rochus bij de pest, Sint-Apollonia bij kiespijn, Sint-Barbara bij brand, bliksem of een plotselinge dood... Deze reliekencultus stamt uit een heidens bijgeloof en is voor ongeletterden veel beeldender dan de abstracte sacramenten. Vandaar dat de vroege missionarissen water bij de wijn doen en cultussen overnemen, net zoals ze heidense bomen en tempels omvormen tot christelijke bedevaartplekken. Een pelgrimslied heeft het over het doorbreken van de muren die hen gevangen houden en het uitbreken om zich vrij te maken van de zonde: 'Eer we de lange reis beginnen / moeten we ons op onszelf bezinnen / tegen de muur stoten totdat ze valt / en ons niet meer gevangen houdt. / In tijden van zonde zijn we gevangen. / Zodra we ons op de boeteweg bevinden, / komt de hul waarnaar we verlangen. Gedicht geciteerd in: MARION & WERNER KÜSTENMACHER, vertaald door A. C. Swierienga. Labyrinten. Een ontdekkingsreis door de wereld van labyrinten en doolhoven, Panta Rei, Katwijk, 2001, p. 96.

[28] Waarom is Dürer in Brussel? Ook dat is gedocumenteerd. Zie Lucas Catherine.

[29] MARION & WERNER KÜSTENMACHER, vertaald door A. C. Swierienga. Labyrinten. Een ontdekkingsreis door de wereld van labyrinten en doolhoven, Panta Rei, Katwijk, 2001, p. 122.

[30] PIETER VAN DOOREN. Conquistadores sloegen deuk in het klimaat. In: De Standaard, donderdag 7 februari 2019, p. D9; PIETER VAN DOOREN. Zilvervloot veroorzaakte oudste luchtvervuiling. In: De Standaard, dinsdag 10 februari 2019, D8; WYBE KUITERT & JAN FRERIKS. Hovenierskunst in Palmet en Pauwstaart. Geschiedenis en techniek van het snoeien van leifruit, Nationale Plantentuin, Meise, 1994, p. 12-17; JANNY VAN DER HEIJDEN. Smaakpalet van de Lage Landen. De geschiedenis van de eetcultuur in beeld, Nijgh & Van Ditmar, sp., 2023, p. 112 & 180.

[31] GERRIT VERHOEVEN. Ploeteren of pleisteren. Op weg in de 16de eeuw. In: WERNER VAN HOOF (Ed.). Op reis met Plantijn. Onderweg in de 16de eeuw. Museum Plantin-Moretus, Antwerpen, 2021, p. 8-23.

[32] BENEDICT GOES. De eerste tabak in Europa. In: GARY SCHWARTZ. Flora in Leiden. De verborgen tuinen van de stad, SDU Maarssen, 's-Gravenhage, 1990, p. 28-35.

[33] MANUEL AZAṄA. El jardín de los frailes., Alianza, Madrid, 1981, p. 25.

[34] W. MOLL & N.C. KIST. De Beeldenstorm in Leiden. In: Kerkhistorisch Archief 3, 1862, p. 438; ELISABETH DEN HARTOG. De verdwenen interieurs voor de beeldenstormen van 1566 en 1572. In: De Pieterskerk in Leiden, Zwolle, 2011, p. 147.

[35] NEIL WALLINGTON. Encyclopedie van brandweerwagens en brandbestrijding. Veltman, Utrecht, 2005.

[36] WILLEMIJN WILMS FLOET. Het hofje als architectonisch idee. Naio10, Technische Universiteit Delft, 2021, p. 15.

[37] FLORIKE EGMOND & SVEN DUPRE. Collecting and Circulating Exotic Naturalia in the Spanish Netherlands. In: SVEN DUPRE (Ea.) (Eds.) Embattled Territory. The Circulation of Knowledge in the Spanish Netherlands, Academia Press, Gent, 2015.

[38] JONAS ROELENS. Antwerepse risico-investeerders maakten Amsterdam mee groot. In: De Standaard der Letteren, 16.12.2023, p. 14.

[39] LUC SURDIACOURT. De Marollen. Een eeuwenoud misverstand, Davidsfonds, Leuven, 2018, p. 61.

[40] RUSSELL SHORTO, vertaald door Edzard Krol. Nieuw Amsterdam. De oorsprong van New York, Forum, Amsterdam, 2015.

[41] Zie: ALEXANDER SOETAERT. 1600. Een nieuwe religieuze wind uit Zuid-Europa, in: MARNIX BEYEN, MARC BOONE & BRUNO DE WEVER (Eds.) (Ea.). Wereldgeschiedenis van Vlaanderen, Polis, Kalmthout, 2018, p. 221.

[42] MARION & WERNER KÜSTENMACHER, vertaald door A. C. Swierienga. Labyrinten. Een ontdekkingsreis door de wereld van labyrinten en doolhoven, Panta Rei, Katwijk, 2001, p. 86.

[43] MICHAEL PYE, vertaald door Pon Ruiter & Annemie de Vries. Antwerpen. De gloriejaren, De Bezige Bij, Amsterdam, 2021. Zie vooral hoofdstuk IV, De tuin der kennis, p. 101-106.

[44] FERNAND BRAUDEL, dl. 1, p. 45.

[45] Zie hiervoor bijvoorbeeld: TOM SOREL, (vertaald door Willemien de Leeuw). Descartes. Lemniscaat, Rotterdam, 2000, p. 16 & 17.

[46] GIDSENVERENIGING ANTWERPEN. Antwerpen, door het oog van de stadsgidsen. De leukste plekjes, de strafste verhalen, Davidsfonds, Leuven, 2012, deel I, p. 202-203.

[47] Het stadsarchief bewaart de prent, die bij leven is gemaakt en nadien van twee regels onderschrift is voorzien. Schilderwerk van Jan van der Heyden is te vinden in het Amsterdams Historisch Museum en het Rijksmuseum, het Mauritshuis in Den Haag, het Musée du Louvre, de Galleria degli Uffizi in Florence en het Metropolitan Museum of Art in New York.

[48] De Belgische suburbanisatie in de eerste helft van de twintigste eeuw komt er dankzij een dicht netwerk van buurtspoorwegen (trams), lokale treinen en goedkope abonnementen. In de tweede helft van die eeuw is koning auto daar verantwoordelijk voor.

[49] WANDA NIKKELS. ‘’Pleziertuinen, kolfbanen en lusthoven. Zomers vermaak in de stad’’, https://onsamsterdam.nl, 1 juli 2006.

[50] Zie voor het volledige werk: https://www.dbnl.org/tekst/hond001dape02_01/hond001dape02_01_0001.php.

[51] Zie ook info over zijn buitenverblijf, een film en p. 84 in Flora in Leiden. Titelpagina zoeken op de Commens. https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Hof-gedachten_(1655)

[52] H. Munting. Hortus et universæ materiæ medicæ Gazophylacium.

[53] Lees ter voorbereiding van je reis naar New York: EDWARD RUTHERFURD (vertaald door Carla Hazewindus en Anne Jongeling). New York. De Fontein, Utrecht, 2014.

[54] HANS MULDER. De ontdekking van de natuur. Terra, Amsterdam, 2021, p. 64.

[55] Raadpleegbaar op Google books.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]