Analogia

Una analogia est un processús de pensada que se remarca una similitud de forma entre doas causas, autrament de diferentas naturas o classas. Dins lo discors, una analogia explicita es una comparason, alara qu'una analogia implicia es una metafòra. La comparason entre doas rotas tòrtas es pas una analogia, que los dos objèctes son de mèsme tipe: es una simpla semblança. Mas, dire qu'una rota serpeja es una analogia: s'exprimís aquí una similitud entre doas causas de tipe diferent.

En grèc, ἀναλογία (analogia, compausat de ἀνα, ana : « segon » ; et de λογία, logia : « coeficient ») significa proportion. Lo tèrme designa atara a l'origina una similitud o una egalitat de rapòrts entre de causas destriadas, segon las definicions d'Aristòtel e d'Euclides. D'aquí, al sens figurat, se passèt d'una similitud de forma, una semblança esquematica.

Gramatica e linguistica

Segon sa primièra definicion per Euclides dins sos cinquens Elements, ont de segur utiliza la òbras d'Eudòxe de Cnidos, l'analogia — en grèc ἀναλογἰα « encara un còp lo mèsme rapòrt »— es una similaritat o egalitat de dos rapòrts. Lo rapòrt o rason es definit entre doas grandors de mèsme tipe (longor, superfícia, etc.). L'analogia fa donc necessàriament intervenir quatre objèctes mesurables o quantifiables. Fondamentalament, es la règla de tresen o quatrena de proporcion, coma lo dison Saussure e Mounin. La nocion foguèt susinterpretada a l'Edat Mejana en semantica per de rasons teologicas e cambièt de sens benlèu en seguida dels comentaris als tèxtes de Tomàs d'Aquin per Tòmas de Vio. Alara se definiguèt de proporcions, proporcionalitats, analogias de dos tèrmes, etc., veire analogia d'un sol tèrme, que son d'extensions e novèlas interpretacions de nocions primièras. Se'n ven, per exemple, a dire qu'una analogia de nom existiriá entre astronomia e astrologia indicant lor parentat etimologica.

En matèria de rasonament, del moment que son aplicacion fòra de l'aritmetica, la nocion foguèt compresa coma avent una granda fòça argumentativa, mas pas de valor logica mai sovent. Aquesta particularitat foguèt repetida per Platon e Aristòtel e son usatge foguèt donc estudiada dempuèi l'Antiquitat pels retors. Segon aquesta tradicion de malfisença al vejaire de l'analogia, los Enciclopedistas avisan contra lo rasonament per analogia. En epistemologia, Bachelard ataca los rasonaments per analogia coma arrestant l'avançada de las coneissenças. En morfologia, l'analogia foguèt estudiada a partir dels Grècs e los Romans per explicar los sistèmas de declinason e de conjugason.

Per oposicion a las formas regularas explicablas per analogias (Roma : Romanus :: Padua : Paduanus per Varron o cado : cecidi :: pago : pepigi par Quintilian), l'irregularitat en declinason o conjugason es alara nomenada anomalia (non de a+nomos, sens lei, coma se lo cresiá longtemps, mas de an+homolos, es a dire non similar). Al sègle XXI, l'analogia, coma processús cognitiu, es considerada com capable de prene en carga la question de l'iconicitat lingüistica.

Fonetica

L'analogia designa la fòrça de nivelament inconscienta e pregnanta que mèna los locutors, preocupats d'economia de la memòria, de far un sistèma que que siá mens irregular. Se parla taben de quatrena proporcionala. L'explicacion per l'analogia permet plan sovent de justificar, en fonetica istorica, l'existéncia de formas regularas segon los paradigmes de conjugason o declinason, mas contradisent las leis de cambiament fonetic. Per exemple, segon l'exemple de Ferdinand de Saussure, la forma del latin honor es creada per analogia segon lo modèl: actorem : actor :: honorem : x ⇒ x = honor. Honor se substituís a honos, sola forma originala non tocada pel cambiament fonetic de /s/ en /r/ (rotacisme, /s/ intervocalica se cambia en /r/) que toquèt tota la declinason d'aqueste mot (honosem → honorem, honosis → honoris, etc.). L'analogia fa donc naícer de formas integradas a la lenga remplaçant de formas mai ancianas o, al contrari, de las formas d'en primièr sentidas coma d'errors qu'an benlèu vocacion a venir la nòrma.

Se dich qu'aquesta forma B foguèt creada per analogia mab una autra C quand aquesta forma novèla B remplaça una mai anciana A que sembla inesperada e irregulara (quitament s'es sovent regulara al vejaire diacronic). Per exemple, en espanhòl lo participi passat passiu del verbe cocer (« coire ») es pas *cocho, que seriá çò esperat al presècte de l'evolucion fonetica dempuèi lo latin (coctu(m) deuriá donar *cocho, coma nocte(m) dona noche e pectu(m) dona pecho, lo grop latin ct passant en efièch a ch) mas cocido, sul modèl de fòrça autres vèrbes (beber → bebido, vivir → vivido, etc.). Se dich que cocido, forma contradisent las règlas d'evolucion fonetica, foguèt creada per analogia amb los autres participis passat, çò que fa la flexion del vèrbe mens irregular al respète d'autres modèls. Se pòt explicar aquò atal:

beb-er : beb-ido :: coc-er : x ⇒ x = coc-ido.

Al contrari, lo vèrbe hacer fa coma cal son participi passat en hecho, forma normala segon l'evolucion fonetica mas irregulara al respècte dels autres participis passats. En efièch, las formas mai frequentas son las mens susceptiblas d'èsser modificadas per analogia (Kuryłowicz, Mańczak). Atal, per utiliza l'exemple de l'espanhòl, los participis passats dels vèrbes hacer (far) o decir (dire) seguèron pas la mèsma analogia, que son fòrça mai frequents que lo vèrbe cocer. Un enfant o un locutor debutant utilizant una forma analogica (*hacido o *decido) a en efièch fòrça mai d'escasença d'èsser corrigida e de reténer las formas « corrèctas » hecho e dicho, al vejaire de la frequéncia d'aquestes dos vèrbes, que dins lo cas de cocer.

Lo nivelament analogic tòca pas los sols aspèctes fonetics d'una lenga.

Semantica

I a dos biais de dire « A es coma B », l'analogia e la metafòra.

Unes autors utilizan de biais indiferent los dos tèrmes. D’autres autors preferisson gardar lo tèrme d’analogia quand A e B son dins lo « concrèt ». Exemple : La veitura, aquesta diligéncia de motor.

Lo tèrme de metafòra designa alara l'assems de mots ont un metafactor B concrèt permet pel melhor de comprene un metafrande A abstrach. Exemple : « una grana de saviesa ». Lo metafactot « grana » nos dich de metafrande « saviesa » qu'aquò pòt èsser pichon puèi céisser coma una grana.

Quand las causas son exprimidas jos forma d’una istòria, se parla de parabòla. Exemple : la parabòla de la grana de mostarda atribuida a Jèsus dins lo Nòu Testament.

Logica

Lo rasonament per analogia es un rasonament per associacion d'idèas, combinason e sintèsi.

Cal pas confondre l'analogia amb las cartas mentalas, que son basadas sus de concepcions ierarquicas, venent d'Aristòtel, per exemple de son obratge las categorias. L'etimologia nos en indica la rason: lo prefixe kata en grèc significa de naut en bas, d'ont las ierarquias, un punt de dintrada en naut puèi una division analitica en genres sempre mai fins, çò que mèna a un catalòg. Lo prefixe ana en grèc significa lo movement exactament contrari es a dire de bas en naut. Analòg es donc, etimologicament, exactament lo contrari de catalòg e donc de las cartas mentalas. L'analogia consistís a espandre l'applicacion de la quita logica a un fach particular cap a un autre fach particular. Realiza donc pas una analisi, mas realiza un aument del domèni d'aplicacion d'un principi logic particular.

La definicion estricta de l'analogia es A es a B çò que C es a D. En consequéncia, en afirmant una tala analogia, afirmi que tot çò qu'es verai dins lo rapòrt entre A e B, tanben l'es dins lo rapòrt entre C e D; e tanben tot ce qu'es fals dins lo rapòrt entre A e B, l'es tanben al respècte entre C e D.

L'analogia es sovent utilizada en sciéncia e en filosofia, que permet de reportar los resultats que son coneguts dins un primièr domèni cap a un segond domèni, aquò de biais eficaç. Sufís en efièch per aplicar la mèsma logicae en parallel, de substituir fidèlament tant A per C que B per D per obtèner de resultats de segur corrèctes dins lo rapòrt entre C e D. D'aqueste vejaire, l'analogia es una operacion perfièchament racionala. Es un simple calcul en parallel. Se la substitucion dona de resultats erronèus, es que l'analogia es falsa.

De notar que dins l'analogia A es a B çò que C es a D, ni A, ni B, ni C, ni D an besonh d'èsser definits de biais explicit, sol lor rapòrt respectiu compta.

Per incidéncia, aquò permet d'inventar de nocions ad hoc, per exemple una grandor D tala que C siá a D çò que A es a B, donc d'espandida dels concèptes de biais coerent amb lo saber ja aquerit. Per exemple lo moment d'inercia foguèt inventat de tal biais que aqueste siá al movement de rotacion çò que la massa inerciala es al movement de translacion o encara le moment cinetic fuguèt inventat de tal biais que aqueste siá al movement de rotacion çò que la quantitat de movement es al movement de translacion.

De noter tanben lo fach qu'una analogia exprimís pas explicitament lo rapòrt entre de nocions, mas indica simplament l'existécia d'un rapòrt identic. La natura del rapòrt aparéis pas que dins l'idèa d'aqueste que s'i penja, non dins l'expression literala. Es donc a l'entendament que l'analogia rampela.

Diferents trabalhs pel monin suggerisson que pòdon associar entre elas de relacions d'identitat o de diferéncia, e dispausariá donc de las premissas d'un rasonament per analogia.

Drech

Lo rasonament a pari es utilizat en drech. Per exemple, se una lei precisa que lo temps que meton los minors per se dochar fa partida de lor temps de trabalh, a pari, se pairiá arguir que lo temps que meton los comedians per se maquilhar e desmaquilhar fa tanben partida del temps de trabalh.

Lo desvelopament de l'argument se fa en citant al mens un cas semblable al cas que nos interessa, e precisant lo biais que se tractèt lo primièr, en demandant que se tracta lo cas corrent del mèsme biais,.

La refutacion se fa en provant que los cas son diferents ; o alara, en mostrant que los tractaments son ja similars, malgrat las aparéncias.

Psicologia

L'analogia es un dels processús organizators de la pensada, dins aqueste sens que permet a l'enfant de categorizar de concèptes, de los organizar en esquemas o de n'extraire de prototipes, que permetràn alara a l'enfant d'abordar mai aisidament de situacions analògas.

Fòrça tèsts psicologics comprenon d'espròvas de rasonament par analogia, que se liga al desvolpament e a l'intelligéncia. Sempre mai, pasmens, se daissa a aqueste tipe de rasonament per l'Òme, per n'estudiar los aspèctes mai elementaris: la categorizacion, l'esquematizacion e l'abstraccion.

Antropologia e etnologia

Los subjèctes son abordats pels obratges Lo Sens practic de Pierre Bourdieu, Lo Sens practic, e Al delà natura e cultura, de Philippe Descola

Informatica

Al respècte d'un enregistrament numeric, l'enregistrament d'un son serà dich analogic se le senhal que lo representa es de contunh en rapòrt amb l'original e non crenelat. Tanben la fotografia pòt èsser analogica o numerica segon qu'impressiona de biais dirècte un film o qu'es escandilhat per un captor.

Biologia

Analogia (evolucion)

Exemples d'analogias

• Las correspondéncias deonticas (Leibniz) permeton d'aplicar los resultats de la logica classica al drech.

Lo just, Lo permés	es çò que es	possible	que faga l'òme bon.
L'injust, l'interdit		impossible
L'equitable, L'obligatòri		necessari
Lo facultatiu		contingent

• L'analogia de la linha (Platon), pòt s'exprimir atal:

l'aparéncia es a l'objècte dins lo mond visible çò que l'opinion es a la sciéncia dins lo mond intelligible.

L'imaginacion es a la cresensa al vejaire de l'opinion, çò l'ipotèsi es a la pròva al vejaire de las sciéncias.

• L'analogia electrica de la termica s'exprimís atal:

la temperatura es al flus termic çò que la tension electrica es al corrent electric (Permet de tornar utilizar los resultats dels calculs electricas - amb precaucions - a la termica).

• L'analogia electromecanica permet far de correspondéncias entre las nocions d'aquestes dos sectors distinctes de la fisica.

• L'analogia entre fonon e foton permet de tractar lo son a l'encòp coma onda e corpuscul, çò qu'es util en mecanica quantica e estatistica.

• L'analogia ferroelectricitat e ferromagnetisme permet d'utilizar los resultats del ferromagnetisme a la ferroelectricitat.

• L'analogia de las leis electrostaticas e magnetostaticas menèt a l'electromagnetisme.

• L'analogia entre las proprietats d'elements quimics mena al tablèu de Mendeleiev : totes los elements de proprietats quimicas identicas son plaçats dins la mèsma colomna, çò qu'es una fòrça granda utilitat per preveire a priori los compausats quimics possibles (levat per l'idrogèn que ten una plaça destriada). Exemples :

lo silan es al silici çò que lo metan es al carbòni.

la silícia es al silici çò que lo dioxid de carbòni es al carbòni.

Vejatz tanben

Articles connèxes

• Analogia (metafisica)
• Rasonament a contrario e a fortiori
• Analogias e correspondéncias : doctrina esoterica sus las correlacions cosmicas
• Metafòra
• Proporcion

Bibliografia

• Douglas Hofstadter, L'Analogie. Cœur de la pensée, éditeur Odile Jacob, ISBN: 978-2738124739, 688 pages, 2013.
• « L'analogie, moteur de la pensée », dossier Sciences Humaines, n^o 215, mai 2010, p. 36-51.

Ligams extèrnes

• L'analogie et la métaphore comme piliers pour la pensée quotidienne comme pour la pensée scientifique.
• L'analogie en psychologie - raisonnement par analogie.
• La contre-analogie, récusation de certaines analogies bien formées cognitivement, par Françoise Douay-Soublin, CNRS / Université de Provence.