Estoïcisme

L'estoïcisme es un corrent filosofic occidental eissit de l'escòla del Portic (del grèc ancian στοά, « stoa ») fondada en -301 a Atenas, per Zenon de Cition. L'estoïcisme passèt los sègles, amb de transformacions (coma amb Crisip de Soles en Grècia e a Roma amb Ciceron, Senèca, Epictet, Marc Aurèli), e aguèt d'influéncias, anant del periòde classic en Euròpa (subretot al sègle XVII, per René Descartes) fins ara. Un dels punts que fa la diferéncia entre l'estoïcisme e los autres corrents filosofics eissits de l'epòca ellenistica es sa psicologia qu'es a la basa de las Terapterapias cognitivas e comportementalas modèrnas.

L'estoïcisme s'apièja sus la distinccion centrala entre d'un costat las causas que dependon de nosaltres e sus lasqualas podèm agir e d'un autre costat las causas que dependon pas de nosaltres e sus lasqualas avèm pas cap d'influéncia. Per viure aurós e liure, segon los estoïcians, cal pas lutar en van contra çò que depend pas de nosaltres, mas al contrari o acceptar e nos absténer dels vicis e passions que nos i expausan. L'estoïcisme es donc un eudemonisme basat sus la temperança e lo destacament que comença pel postulat « çò que fa treble als òmes son pas las causas mas las opinions que n'an. ». Conven donc d'agir sus aquelas darrièras.

Per aquò far, l'estoïcisme exòrta a la practica d'exercicis de preparacion a las dificultats (praemeditatio malorum) e de meditacion menent a viure en acòrdi amb la natura mercé a la rason (assimilada a la coneissença scientifica). L'objectiu es d'aténer a l'ataraxia (« abséncia de trebles ») mercé a l'apatheia (« abséncia de passions »), condicions de la saviesa e del bonaür. Epictet resuma la quita conducha estoïciana per la maxima Sustine et abstine que significa « Endura e absten te ». S'apiejant su la «rason», los estoïcians adoptan una concepcion determinista (fatum stoicum) de l'univèrs (Cosmos) condicionat per la succession de causas e de sas consequéncias (nexus causarum). L'individú, per viure astruc a pas d'autra causida que d'aceptar aquel determinisme, aquela actitud es nomenada l'amor fati per Marc Aurèli. Associat a aquel principi los estoïcians recobran tanben lo cosmopolitisme eiritat dels filosòfs cinics qu'apregondisson. Al sens larg, dins lo lengatge corrent, l'adjectiu « estoïc » es utilizat per designar una persona fèrma, que s'aflaquís pas dabans lo malaür, la paur, la dolor, eca.

Abans prepaus

Sonque demoran de fragments de tèxte dels primièrs estoïcians (Zenon de Cition, Cleant d'Assos), e las solas òbras complètas qu'avèm son aquelas de Senèca, Epictet e Marc Aurèli. Ciceron nos transmetèt de debats de l'epòca ellenistica que nos ensenha sus l'ancian estoïcisme. Los adversaris dels estoïcians (Plutarc, Sext Empiric)  tanben nos daissèt de testimònis sus aquela pensada. Çò que podèm saber en logica, en fisica e en etica nos mòstra d'esperits fòrts e originals que marquèron l'istòria occidentala fins ara.

L'estoïcisme constituís una de las filosofias màger del periòde ellenistic, amb l'epicurisme e l'scepticisme. Aquel corrent racionalista ligat entre autre a Eraclit e a l'idèa d'un logos universal al cinisme - Zenon de Cition foguèt escolan de Crates - utiliza d'aspèctes de la pensada d'Aristòtel.

Etimologia

Lo nom d'Estoïcisme ven del grèc Stoa poikilê o « pòrta poecila » es a dire « pencha », perque aquel portic èra ornat d'una fresca contant la batalha de Maraton. En efièt Zenon ensegnava sas leissons jos un portic de l'Agora a Atenas ont los estoïcians s'amassan e ensenhan. E atal l'estoïcisme èra nomenat l'escòla del Portic. Aquel mot designa dins l'usatge contemporanèu, l'aspècte moral d'aquela filosofia:en efièch se compren per estoïcisme una actitud caracterizada per l'indiferéncia a la dolor e lo coratge fàcia a las dificultats de l'existéncia.

Saviesa e filosofia

Somari de la seccion Definicions de la savisesa e de la filosofia Division de la filosofia Las sciéncias, instruments del savi Unitat del sistèma estoïcian

La filosofia estoïciana es un ensems coerent: es una filosofia de la totalitat que se vòl conscientament sistematica, çò qu'es un dels trachs caracteristics dels sistèmas de pensada anticas. Aquela doctrina procedís a de divisions del discors filosofic, divisions que sevisson a l'expausat de la doctrina, e a son ensenhament. Aparéis donc natural de seguir aquelas divisions dins aquel article.

Coma los autres filosòfs ellenistics, los estoïcians considèran que la fin de la filosofia es etic: segon eles, cal « viure en acòrdi amb la natura ».

Definicions de la savisesa e de la filosofia

La saviesa (sophia) es la coneissénça scientifica de las causas divinas e umanas.

Segon la distinccion de Senèca, aquela saviesa es lo ben de la ment umana, venguda a sa perfeccion, alara que la filosofia es l'amor de la saviesa e l'aspiracion cap a ela per la practica e la teoria: « La filosofia cerca al moment que l'autra capitèt ». Atal es la practica (askesis) de l'art (techne) de l'util qu'es l'unitat e lo gra mai naut de la vertut.

La filosofia se divisa en tres partidas, seguent atal la division de las vertuts a lo nivèl generic: la vertut fisica, la vertut etica e la vertut logica.

Divisions de la filosofia

Lo discors filosofic a tres partidas:

• la fisica qu'es una recerca sul mond, los objèctes que conten;
• l'etica, que concernís l'accion;
• la logica (o dialectica), que concernís lo discors.

Caduna d'aquela partida se divisa tanben en partidas (aquelas divisions son expausadas dins les seccions correspondentas). Aquela division generala, selgon Diogènes Laerci, foguèt inventada per Zenon de Cition dins son tractat Del discors, e recobrada per Crisip de Soli, Diogènes de Babilònia e Posidonios. Sembla que Cleant se siá escartat d'aquela division: ne dona sièis, la dialectica, la retorica, l'etica, la politica, la fisica, la teologia.

Aquelas partidas son nomenada espècias, genres (o genres de teorèmas) o luòcs seguent los filosòfs. Los estoïcians utilizan, per descriure aquela particion de la filosofia, de comparasons que rebatan de desacòrdis entre las escòlas:

• Segon la primièra, es la fisica que constituís lo centre:
  • la filosofia se pòt comparar a un uòu: la logica es la coquilha; la clara, l'etica e la fisica, lo rosset.

• Segon tres autras, es l'etica qu'ocupa la plaça màger:
  • la filosofia es un camp fertil: la tèrra es la fisica; los fruchs, l'etica e la paret a l'entorn la logica.
  • comparan fin finala la filosofia a un èsser vivent, comparason qu fa diferéncia amb las precedentas per mostrar que las partidas de la filosofia son pas separablas; atal, per exemple, per Posidonios: la fisica es sas sang e carn, la logica sos òsses e tendons, l'etica es son alma.
  • fin finala, per Senèca, l'etica "forma lo còr" de la filosofia.

L'imatge de l'èsser vivent paréis suggerir que la logica es pas un instrument o una partida accessòria, sonque tenguda d'aparar l'essencial: fisica e/o etica. Es pas subordonada a l'etica o a la fisica coma una partida l'es a son tot (coma la coquilha servís lo rosset, o coma la paret servís lo fruch, los aparant ambedos). Es una partida primièra de la filosofia, e non pas una partida de partida.

Seguent Posidonios e lo testimòni d'Ammonios sus aquel punt, alara las tres partidas son a l'encòp distinctas, e solidàrias, indissociablas. Mas, los tèxtes son pas clars sus la question de saber de que aquelas partidas son las partidas: son aquelas de "la filosofia", o son pas aquela del "discors filosofic" - donat qu'a costat del discors filosofic, i a la vida filosofica -? Segon Senèca, tot coma lo cosmos es un, la filosofia es una, e indivisa d'esperela. Atal aparéis al savi. Mas pel filosòf, que pòt pas encara n'aver una vista sinoptica, es bon de destriar de partidas. Dins aquel cas, aquelas partidas (logica, fisica, etica) serián mens de partidas de la filosofia, que de partidas de l'aprentissatge filosofic.

Per unes estoïcians, i a pas d'ierarquia entre aqueles genres e los ensenhavan ensems perque son mesclats; mas d'autres començan per la logica (Zenon de Cition, Crisip), per l'etic (Diogèn de Ptolemaís) o par la fisica (Panetios de Ròdes, Posidonios).

Las sciéncias, instruments del savi

Lo savi cerca e conéis las causas de las causas naturala; la sciéncia serà donc per el un auxiliari. Mas, coma tot auxiliari, fa pas partit de çò qu'es un instrument e una ajuda (Senèca, Letras, 88, 25 - 28). La sciéncia es doncas pas, per l'estoïcian, una partida de la saviesa. Que deurà alara conéisser lo savi? Segon Senèca, ceneisserà per exemple lo sistèma dels còsses celestes, lor poder e lor natura; mas lo savi estoïcian s'ocupa dels principis general, non pas de l'accumulacion des coneissenças o de las questions de fach particularas. En tota causas, la filosofia demanda donc res a degun, mas dona los principis primièrs a las autras sciéncias (a las matematicas, per exemple): los sciéncias especializadas li son de mejans. La filosofia bastís d'esperela son òbra.

La filosofia, coma sciéncia, diferís tanben de l'abiletat, d'aptituds que los estoïcians nomenan « ocupacions » (epitedeumata): musica, bèlas letras, equitacion, eca., e que caracterizan atal: « un metòde que, pel mejan d'un art o d'una partida d'un art, mena al domèni de la vertut » (cf. Estobèu, II, 67). Aquelas ocupacions an una valor instrumentala pel savi, que sol possèda l'habitus vertuós.

Unitat del sistèma estoïcian

Segon lo tractat del destin de Ciceron, la nocion de fatum (destin) es comuna a las tres partidas de la filosofia, dins aquel sens qu'implica a l'encòp la fisica (lo destin es lo principi de l'òrdre cosmic), l'etica (acòrdi del destin amb la responsabilitat morala) e la logica (problèma dels enonciats portant suls futurs contingents). Lo fatalisme es donc una nocion fondamentala de l'estoïcisme:

« Menatz'm, Zeus e tu Destinada, cap ont l'avètz'vs dispausat per ièu. Perque seguirà sens falhir. Mas se vendriá mechant e s'o volriá pas, seriá pas mens. » (Cleant, citat per Epictet, Manual, fin).

L'ontologia estoïciana

Somari de la seccion Divisions de l'èsser Los quatre genres Substrat Qualifiat Dispausat Dispausat relativament Los incorporals Lo dicible Lo vuèit Lo luòc Lo temps Tablèu recapitulatiu

Divisions de l'èsser

Lo genre suprèma de la metafisica estoïciana es nomenada, segon Senèca « quicòm »; mas, segon Sext Empiric, lo genre suprèma seriá l' « existent ». Pasmens, malgrat aquela divergéncia, s'admet mai sovent que los estoïcians divison las causas en general en existent e subsistent.

Se dich « quicòm » tot çò que dins la natura existís o existís pas. Lo quicòm a per contrari los « non quicòm », i.e., segon los estoïcians, los universals. Totes los existents son de còsses. Al genre dels non existents apartenon los incorporals e las causas que son dins l'esperit, formadas falsament per la pensada, coma los centaurs e los gigants, e d'un biais general tot çò que fa impression sus la facultat directritz sens aver de substéncia. Aqueles incorporals son dichs « subsistent » - perque, par exemple, una ficcion dins l'esperit a de realitat pas que dins la pensada. Aquel darrièr cas semble pasmens mostrar l'existéncia d'una division suplementària del quicòm: çò qu'es ni corporel ni incorporel. Los corporals sols son dichs existent.

Los « quicòm » son donc de còsses (existents) o d'incorporals (subsistents).

Los estoïcians distrian quatre espècias de corporals: lo substrat, la qualifiat (de biais comun o de biais particular), lo dispausat, le dispausat relativament (Simplici de Cilicia, Sus las Categorias d'Aristòtel, 66).

Se distria quatre espècias d'incorporals: lo dicible, lo vuèit, lo luòc e lo temps.

Los existents son d'entitats individualas corporalas qu'apartenon a l'encòp als quatre genres del corporal, mas tot « quicòm » es una entitat individuala: èsser quicòm, es donc èsser una causa particulara, corporala o incorporala. Atal « quicòm » es o demora subsistent o existent; l'existent se predica soque dels còs, mas « quicòm » es predicat tanben dels incorporals.

Perque l'existéncia es pels estoïcians corporela, e que çò qu'agís sus un còs es un còs, l'accion es la proprietat dels coses sols: la vertut e lo saber son tanben de realitats corporalas. Aquela ontologia pausa de problèmas per explicar l'action causala d'un incorporal sus un còs.

Tornan d'elements d'aquela metafisica al sègle XIX amb Alexius Meinong e Bertrand Russell.

Los quatre genres

Substrat

Dins son sens primièr, lo substrat non qualificat es equivalent a la matèria; mas, coma dins la filosofia d'Aristòtel, i a un sens derivat, segon que una causa qualificada podent aver l'estatut d'un substrat o de la matèria al repècte de quicòm mai.

Causas qualificadas

Lo qualificat es una substéncia avent de qualitats: la prudéncia es una qualitat, l'individú prudent es lo qualificat.

Causas dispausadas d'un cert biais

Aquelas causas son dispausadas d'un cert biais...

Causas dispausadas d'un cert biais al respècte amb quicòm

Aquel genre conten las causas que son caracterizadas per una relacion extrinsèca. Disposicion endacòm mai incertana.

Los incorporals

Lo primièr incorporal es al subjècte de la semantica e la logica (vejtz mai luènh); los tres autres la fisica.

Lo dicible (o exprimable)

En grèc, lekta. Los estoïcians distingisson las emissions vocalas, la paraula (lexis) e lo lengatge (logos). Las emissions vocalas son totes los bruchs formats per la boca; la paraula es una emission vocala articulada en fonèmas; lo lengatge es una emission vocala significanta per que es exprimida un estat de causa. Son los estats de causas que son dichs dicibles. (Diogènes Laerci, VII, 57). Aquel dicible definís:

« [...] çò que demora en conformitat amb una impression racionala [..] » (Sext Empiric, Contra los professors, VIII, 70).

Existís doas menas de dicibles: los dicibles complèts, e los dicibles incomplèts (Diogènes Laerci, VII, 63). Los dicibles complèts son las proposicions e los sillogismes que l'expression linguistic es acabada; son aqueles dicibles que son als fondaments de la logica estoïciana. Los dicibles incomplèts son inacabats (per exemple: escrich).

L'impression racionala es una impression que le contengut es exprimable pel lengatge. Los dicibles compreses per la pensada en seguida d'una impression son soque dessernits per aqueles que comprenon lo lengatge al mejan que son exprimits, alara que tot lo mond pòt ausir l'emission vocala, quitament sens comprene çò qu'i es exprimit. I a donc una diferéncia d'èsser entre lo significat e lo significant. Aquel significat qu'es develat dins lo lengatge per la pensada es donc incorporal, alara que l'emission vocala e çò que pòrta lo nom son corporals. Del moment que lo dicible es un estat de causas pensada, definís l'esfèra del verai e fals: l'estat de causa significat e dicible es verai o fals.

Senèca dona l'exemple seguent (Letras, 117, 13): la percepcion sensibla me revèla que Caton es de caminar; per de movements de la pensada, pòdi enonciar que Caton es de caminar. Atal, alara que la percepcion sensibla me revèla quicòm de corporal, mon esperit dona son assentiment a une proposicion (en latin Effatum, traduccion del grèc axiòma). Senèca mòstra alara la diferéncia fondamentala qu'existís entre nomenar aquel còs e parlar d'aquel.

Lo vuèit

Lo vuèit, segon los estoïcians, es çò que pòt èsser ocupat per un existent mas es pas ocupat (Sext Empiric, Contra los professors, X, 3 - 4). Segon Crisip (Estobèu, I, 161, 8 - 26), lo vuèit es infinit. De fach, lo pas res es pas una limita, e a pas de limita; Es donc un subsistent (es a dire un incorporal) infinit, que recep una limita sonque s'es ocupat.

Lo luòc

Quitament se lo quite mond es dins un vuèit illimitat, es sens vuèit e forma un "ensems de contunh" caracterizat per la "conspiracion e la sintonia de las causas celestas amb las causas terrestras" (Diogènes Laerci, VII, 140). Dins aquelas limitas, lo luòc es un incorporal, sens èsser un vuèit, se definissent coma un interval totjorn ocupat per un còs o per un autre, un luòc es un teatre totjorn emplit ont de coses se succedisson ou se compenetran. Çò que nomenam ara amb "espaci" se caracteriza pels estoïcians, non d'esperse, mas dempuèi de còs qui l'ocupan, en realitat lo revelan sonque per lor preséncia, coma çò que los ten e los distria a l'encòp. L'espaci estoïcian se dich al respècte dels coses que lo constituisson, per çò que son eles meteisses pas que dins la disténcia que realizan a lor entorn.

Lo temps

Pels estoïcians, lo temps es una dimension o un interval del movement segon Zenon, e del movement del mond (segon Crisip). Lo temps es « aquela dimension del movement segon que se tracta de la mesura de la velocitat e de la lentor. ». Totas las causas se movon e son dins lo temps qu'es infinit dins las doas direccions del passat e del futur. Mas lo temps a dos sens: al sens larg, sol lo present es aquí, existís vertadièrament se pòt dire, quitament s'es incorporal. Lo passat e lo futur son alara d'èsser subsistents, perque son pas aí, son pas presents. Al sens estricte, pas cap de temps es completament present, perque tot temps es secable capa a l'infinit.

Tablèu recapitulatiu

Quicòm (en grèc ti)
Còs				Incorporals
Substrat	Qualifiat	Dispausat	Dispausat relativament	Dicible	Vuèit	Luòc	Temps

La logica

Nota sus la formalizacion dels rasonaments: dins aquela seccion, unes rasonaments dels estoïcians son formalizats amb de simbòls modèrnes.

Somari de la seccion La retorica La dialectica Los dicibles Las proposicions Proposicions simplas Proposicions non simplas Rasonament e demostracion

Unes estoïcians (Diogènes Laerci, VII, 41) divisan la Logica en doas partidas: la Dialectica e la Retorica; d'autres i apondon çò qu'es ligat a las definicions e los criteris. La retorica La Retorica es la sciéncia del plan parlar dins los discors. Se divisa en tres partidas: parlementària, judiciari e panegirica, o en invencion, enonciacion, plan e mesa en scena. Divisan lo discors retoric en preambul, narracion, replica als adversaris, epilòg. La dialectica Diogènes Laerci (VII, 41 - 44) dona doas definicions estoïcianas de la dialectica: la dialectica es la sciéncia de la discussion corrècte dins los discors per questions e responsas; la dialectica es la sciéncia de çò qu'es verai, de çò qu'es fals, e de çò qu'es ni l'un ni l'autre.

Se divisa en dos luòcs: los significats e las emissions vocalas; lo luòc dels significats se divisa a son torn en impressions e dicibles derivatss de las impressions (aquela partida es expausada a partir de la seccion seguenta). Lo luòc de las emissions vocalas concèrna l'articulacion segon las letras, distinga las partidas del discors, tracta dels solecismes, dels barbarismes, eca.

Los dicibles

La nocion de dicible es lo fondament de la logica estoïciana; es un incorporal e, atal, foguèt tractat dins la seccion Lo dicible d'aquel article.

Las proposicions

Crisip, dins aquelas Definicions dialecticas (citat per Diogènes Laërci, VII, 65), definís la proposicion coma « çò qu'es verai o fals, o un estat de la causas complet que, quitament s'es d'esperel concernat, benlèu assertat. »

Atal, per que quicòm siá verai o fals, deu èsser un dicible, un dicible complet, un dicible complet qu'es una proposicion. (Sext Empiric, Contra los professors, VIII, 74). Una proposicion es o veraia ou falsa; una proposicion qu'es pas veraia es donc falsa (Ciceron, Del destin, 38). La contradictòria d'una proposicion es una proposicion que l'excedís d'una negacion: « fa jorn » « fa pas jorn » (formalizable en: p ~p).

Una proposicion veraia es çò qu'es, e una proposicion falsa es çò qu'est pas (Sext Empiric, Contra los professors, VIII, 84):

« Qualqu'un dich « fa jorn » sembla proposar que fa jorn. Alara, se fa jorn, la proposicion avançada ven veraia, e senon, ven falsa. » (Diogènes Laerci, VII, 65).

La distinccion mai generala entre las proposicions es aquela que distria la proposicions simplas e proposicions non simples (Sext Empiric, Contra los professors, VIII, 93 - 98).

Las proposicions simplas

« Son simplas las proposicions que son pas compausadas a partir d'una proposicion unica enonciada dos còps; per exemple, « fa jorn », « fa nuèch », « Socrates parla » [...] » (Sext Empiric, Contra los professors, VIII, 93 - 98).

Los estoïcians destrian tres tipes de proposicions simplas: las definidas, los indefinidas, las intermediàrias.

• Las proposicions definidas s'exprimisson per una referéncia ostensiva. Exemple: « Aquel es assetat. »
• Las proposicions indefinidas an per subjècte una particula indefinida. Exemple: « Qualqu'un es assetat. »
• Las proposicions intermediàrias son ni indefinidas (determinan lo subjècte), ni definidas (son pas ostensivas). Exemple: « Socrates camina ».

Los estoïcians destrian de rapòrts de dependéncia al subjècte la veritat entre aqueles dos tipes de proposicions: per exemple, se una proposicion definida es veraia, la proposicion indefinida que pòt n'èsser derivada es tanben veraia. Exemple: « Aquel camina » es veraia; donc « camina qualqu'un » es veraia.

Diogènes Laerci dona las distinccions seguentas (VII, 69): las proposicions simplas pòdon èsser negativas, negativas assertoricament, privativas, assertoricas, demonstrativas e indefinidas.

• Una proposicion simpla negativa es compausada d'una negacion e d'una proposicion: « Non pas, fa jorn » (~p). La dobla negativa n'es una espècia: « Non : Non pas : fa jorn » (~~p), que torna a « fa jorn » (p).
• Una proposicion simpla negativa assertoricament es compausada d'una particula negativa e d'un predicat: « Degun camina ».
• Una proposicion privativa es compausda d'una particula negativa e d'una proposicion en poténcia.
• Una proposicion assertorica es compausat d'un cas nominatiu e d'un predicat. Exemple: « Dion camina. »
• Una proposicion demonstrativa es compausat d'un cas nominatiu ostensiu e d'un predicat. Exemple: « Aquel camina. »
• Una proposicion indefinida es compausada d'una o mai particulas indefinidas e d'un prédicat. Exemple: « Canima qualqu'un ».

Las proposicions non simplas

TIPOLOGIA DE LAS PROPOSICIONS NON SIMPLAS

TIPE	Connector logic	Equivalent en logica contemporanèa	Exemple
Proposicion condicionala	SE	$p\rightarrow q$	" SE fa jorn, fa clar"
Proposicion subcondicionala	PUÈI QUE	$(p\rightarrow q)\wedge p$	"Puèi que fa jorn, fa clar"
Proposicion conjonctiva	E	$p\wedge q$	"Fa jorn e fa clar"
Proposicion disjonctiva	OU (exclusif)	$(p\vee q)\wedge$ ~$(p\wedge q)$	"O fa jorn, o fa nuèit"

Rasonament e demonstracion

Segon Diogènes Laerci (VII, 76 - 81) los estoïcians nomenavan argument (en grèc logos) çò qu'es constituit per una o mai premissas (en grèc lèmma), una premissa addicionala e una concluson. Exemple :

« Se fa jorn, fa clar; mas fa jorn; donc fa clar » (formalizable en : $((p\rightarrow q)\wedge p)\rightarrow q$).

D'entre los arguments, unes son valids, d'autres invalids:

• son invalids aqueles que l'oposat de la concluson son pas en contradiccion amb la conjonccion de las premissas;
• I a doas menas de rasonaments validas:
  • aqueles que son simplament valids;
  • aqueles que son sillogistics: aqueles son indemontrables, o reductibles als indemontrables.

L'implicacion

Los estoïcians balhan un fòrça grand ròtle a l'implicacion (proposicion condicionala) inventada per Diodor Cronos e son discípol Filon. En efièch, per eles, es la forma logica de tota definicion. Per eles, afirmar:

"L'òme es un animal racional mortal"

... es afirmar :

"Se quicòm es un òme, alara aquela causa es racionala e mortala"

En d'autres tèrmes, tota definicion es una implicacion, es a dire una proposicion condicionala. (cf.Sext Empiric, Contra los Professors, XI, 8-11)

La teoria de la coneissença

Las impressions

La veritat e la certitud son dins las percepcions mai comunas que se cal sistematizar. Atal la coneissença comença per la representacion, o imatge (fantasia), impression d'un objècte vertadièr dins l'alma (coma lo sagèl dins la cera per Zenon). Aquí es un primièr jutjament sus las causas que pòt èsser o non donat volontariament un assentiment per l'alma: s'aquela es dins lo verai, a alara una compreneson, o percepcion (katalepsis) de l'objècte qu'es immediata: una certitud de las causas quina que siá.

La sensacion es donc distincta de l'imatge perque es un acte de la ment. Per que la percepcion siá veraia, l'imatge deu èsser fidèl. L'imatge fidèl, coma critèri de la veritat, es nomenada representacion comprenesabla. Es passiva, mas capabla de produire l'assentiment verai e la percepcion.

Los critèris de la veritat

La sciéncia será alara la percepcion solida e establa, inebranlabla per la rason: soliditat deguda amb l'ajuda de las certituds entre elas, a lors acòrdis racionals. Atal la percepcion segura e totala es la sciéncia sistematica e racionala, sistèma de percepcions amassadas per l'experiéncia visant una tòca particulara utila a la vida. Fòra d'aquelas realitats sensiblas, i a pas d'autras coneissenças.

Pasmens, a costat de las causas sensiblas, i a çò que se ne pòt dire. Atal la dialectica pòrta suls enonciats que son verais o falses, relatius a las causas. Aqueles enonciats se dison jos la forma d'un subjècte e d'un atribut exprimit per un verb: « Socrates camina ». Es un jutjament simple qu'exprimís un rapòrt entre de fachs, aquel s'exprimissent per un jutjament complèxe: se fa clar, fa jorn. S'agís donc d'un ligam de fach entre un precedent e un consequent.

Las criticas

La paresiá es una vertut dins la Grècia antica ellenistica; lo mòt es format del grèc antic pan ("tot") e rhema ("çò qu'es dich") an lors originas dins la filosofia estoïciana e epicuriana, doctrinas que presican la necessitat de la libertat de paraula entre amics.

La fisica

Los principis de la fisica estoïciana

Segon Diogènes Laerci,, los estoïcians divisan la fisica en general en tres domenis: lo mond, los elements, la recerca de las causas. Mas l'estudi de la natura es tanben divisada segon de luòcs especifics: los coses; los principis; los elements; los dieus; fin finala las limitas, lo luòc e lo vuèit.

Lo mond e la natura

Lo mond es totalament dominat per la rason e a en consequéncia a cada instant la plenitud de sa perfeccion. D'aquí se vei que l'activitat de la rason es corporala: sol existís çò qu'a la capacitat d'agir o de sofir - es a dire los còsses). Mas, la rason agís, donc ela es un còs. Çò que subís la dominacion de la rason serà tanben un còs, la matèria. Vaquí los dos principis de la fisica: un es la causa unica, l'autre recep aquela causalitat sens far de resistança. Abedos coses s'unisson donc e forman la mescla totala qu'exprimís l'accion d'un alen material (pneumà) passant la matèra per l'animar.

Lo cicle cosmic e l'eternel retorn

L'ensems del mond a un cicle: lo fuòc, o fòrça activa (Zèus), absòrba e demesís en el totas las causas. Tot recomença enseguida a l'identic, après la fin del mond dins una conflagracion (apocatastasi o palingenesia) ont totas las causas son intradas dins la substéncia divina. Aquela conflagracion es una purificacion del mond: l'Alma del mond absòrba tota la matèria en tornant un estat perfièch per un cambiament confòrma a la natura.

Del fuòc primitiu, naisson los quatre elements e lo mond naís jos l'accion d'un alen divin. Enseguida, per la fragmentacion de l'alen, naisson los èssers individuals que forman lo sistèma del mond. Es aquel alen que fa l'unitat del mond, lo percorrissent e ne mantenent sas partidas. Aquel alen es una fòrça, una pensada e una rason que conten tot e dona que jos l'accion de sa tension l'èsser existís. Aquel alen crea una simpatia entre totas las partidas del mond. Al subjècte de la Tèrra, es al centre, quichada de tot costat per l'aire. Tot recomença exactament de meteis e sens fin. Es l'eternal retorn: «Los estoïcians pretendon que quand après un cert periòde de temps las planètas tornan totas exactament o en longor o en nautor al meteis punt del cèl ont èran al començament del mond, ne resulta l'embrasament e la destruccion de l'univèrs, e qu'en seguida tot torna de nòu. Mas, coma lo percors dels astres es exactament lo meteis que per abans, totas las causas que se fan dins lo periòde precedent se passant encara del meteis biais. Atal, i aurá de nòu un Socrates, un Platon, e cadun dels òmes amb los seus meteis amics e los meteiss conciutadans e conselharan las meteissas causas, s'entretendran amb las meteissas personas e tractaran de la meteissa questions. E la Ciutat tota e lo borg e la campanha se renovelaran tot parelh... I aurá res d'estrangièr al respècte a çò que s'èra produch de per abans, mas totas las causas seran exactament la meteissas, quitament fins als detalhs mai infims... E aquela restauracion se fara pas un còp, mas mai d'un; o puslèu totas las causas seran restauradas eternalament".»

La causalitat e lo destin

Tot çò que se passa es confòrme a la natura universala, perque tot agís seguent una causa totala, que liga totas las causas entre elas.

La teologia divisa estoïcians e epicurians. Los Dieus existisson pels epicurians: son materials e confinhats dins los arrièr monds alara que l'Etoïcisme es un panteïsme: l'òrdre de la natura (es a dire aquel d'una seguida de causalitats, un òrdre de la necessitat) es identificat a l'accion de çò que Marc Aurèli nomena Dieu, substança imanenta al mond (Dieu es un còs).

Es lo fatum, lo destin. Aquò s'exprimís per la metafòra del Can e del Carri. Un can que tira un carri es liure de causir la trajectòria del carri o ben de s'i oposar en van. Aicí i a pas de fatalisme mas libertat de consentiment o non a l'òrdre del mond. La causida de las representacions associadas als eveniments depend de nosaltre, malgrat lo fach que l'òrdre que se debanan es lo fach de Dieu, de la volontat de la natura.

Çò que depend de nosaltre, es aténher l'ataraxia, de l'abséncia de trebles e passions, una tranquillitat de l'alma, una patz interiora, que los estoïcians assimilan la bonaür vertadièr, demorant dins la parfeita mestresa de nòstra representacions (es a dire confòrmas a l'òrdre naturale  divin) que lo savi estoïcian aquerís amb sa vertut primièra: la temperança.

Atal la teologia e l'etica estoïcianas crida l'Òme a una presa de distança, e a una certa luciditat qu'a vegada donèt de malas interpretacions, d'unes arguisson que l'etica estoïciana cmenariá a una certa inactivitat coma o faguèt Hegel dins sa Fenomenologia de l'Esperit: aquel darrièr associa los estoïcians al concèpte de la bèla alma (l'estoïcian es per Hegel una consciéncia capabla de negar la representacion sens pasmens l'exteriorizar, e donc isolada dins lo solipsisme).

Pasmens Senèca, dins De La Constança del Savi, avisa contra aqueles qu'escapan al repròchi d'inconstance (es a dire d'intemperança) per lor inactivitat: se trencam amb tot ligam social, alara nòstra conducha menarà una  desobrança absoluda que s'enseguís d'accions deseimadas comparablas a l'agitacion esterila d'un enfant; lo renonçament es un signe de flaquesa e de coardiá, es une fugida d'esperse.

L'etica

Somari de la seccion Las foncions pròpias Lo ben La vertut Las passions Finalitat de l'etica Lo savi La politica

L'etica estoïciana es en acòrdi amb aquela fisica.

Coneissèm de divisions de l'etica estoïciana:

« Divisan la partida etica de la filosofia en mai d'un luòcs: de l'impulsion, dels bens e dels mals, de las passions, de la vertut, de la fin, de la valor primièra e d'accions, de foncions pròpias, de çò que cal conselhar e çò que cal desonselhar. » (Diogènes Laerci, VII, 84).

Diogènes indica qu'aquela division aparten pas a l'estoïcisme mai ancian (Zenon de Cition e Cleant que na tractèron, segon el, de biais plus simple), mas a Crisip, Apollodor, Posidonios, eca. Senèca nos aprend una triparticion de l'etica estoïciana:

« [...] ven en primièr la valor qu'atribuïsses a cada causa, en segond l'impulsion, ordonada e mesurada, qu'as cap a las causas, en tresena la realizacion d'una convenéncia entre ton impulsion e ton acte, de biais qu'en totas aquelas occasions siás en acòrdi amb tu meteis. »

Epictet indica tres subjècte de l'etica (Entretiens, III, 2), mas que se sarra dels exercicis que se deu seguir per venir òme de ben:

• Los desirs e las aversions: mancar pas çò que desiram, tombar sus l'objècte de l'aversion;
• Las impulsions e las repulsions, es a dire çò que concerna la foncion pròria (agir amb òrdre, rasonablament e sens negligéncia)
• Evitar l'error e la precipitacion, es a dire çò que tòca l'assentiment.

Las foncions pròpias

L'expression foncion pròpia traduch lo grèc kathèkon, que significa « convenable », « dever » (officium en latin). Aquel mot foguèt utilizat pel primièr còp dins aquel sens ear Zenon, versamblablament dins un obratge nomenat De la fonccion pròpia (Diogènes Laerci, VII 107). Segon Diogènes, aquel tèrme es derivat de kata tinas hêkein, « convenir a d'unes »; definís la fonccion pròpia coma una activitat qu'es apropriada a las constitudions confòrmas a la natura (Ibid.). Aquela nodion est lo fondament de l'etica estoïciana; en efièt Arquimedes disiá que la fin consistís a viure menant las foncions pròpias cap a lor perfeccion.

Estobèu (II, 85, 13 - 86) dona aquela definicion de la foncion pròpria:

« La consequencialitat dins la vida, quicòm que, un còp relizat, a una justificacion rasonabla. »

Las foncions pròpias s'aplican a las plantas, als animals coma als òmes. Los estoïcians destrian dos tipes de foncions pròprias, aqueles que son perfiècha, e aquelas que son intermediàrias.

Ciceron, dins De tèrmes extrèmes dels bens e dels mals (III), nos dona una analisi detalhada d'aquela nocion per la boca de Caton. Amam los primièrs objèctes que son apropriats per natura; atal preferam que las partidas de nòstre còs sián plan dispausada e entièras puslèu qu'aflaquidas e desformadas. Savèm donc de biais espontanèu destriar çò qu'es confòrme a la natura de çò que li es contrari: lo primièr penjal de l'òme lo mena cap a las causas que son confòrmas a la natura. D'aquí, aquela distinccion: çò qu'a de la valor es en accòrdi amb la natura e, per aquela rason, es digne d'èsser seleccionada. Lo contrari es desprovesit de valor e deu èsser rebutat.

La primièra de las foncions pròpias es de nos conservar nos meteis. Atal nòstre còs se desvolopa en apropriant las seunas facultats.

Lo ben

Los primièrs bens son la santat, lo ben èsser e tot çò que pòt nos èsser util. Mas son pas de bens al sens absolut; al contrari, son de adiaphora, o bens moralament neutres. Lo ben absolut se sufís d'esperel, es lo màgerment util. Es descobèrt racionalament per nòstre assentiment espontanèu a nòstras inclinasons. E es considerant la natura universala, sasissent la volontat de la natura totala de se conservar que se comprend lo ben coma rason universala.

La vertut

Per los estoïcians, vertut e ben son identics. La vertut es desirabla d'esperela es perfièta: s'atenh d'un còp, d'un biais complèt, es a dire amb totas aquelas partidas. Sas partidas son, segon Zenon de Cition, d'aspèctes d'una vertut fondamentala, la prudéncia. Quin a una vertut, las a totas.

Las passions

Mas las inclinasons naturalas se pervertisson, jos l'influéncia del mitan social, e trebola l'alma: son las passions. Pasmens, se l'alma es racionala, tota inclinason es possibla sonque se recep l'assentiment de la rason. Cossí explicar las passions? La passion es una rason irracionala, un jutjament que nos despossèda de nòstra mestresa: l'abituda e l'educacion nos persuadan per exemple que tota dolor es un mal. Mas sentir la dolor fisica e ne sentir de pena (mal moral) son doas causas diferentas. Coma l'estoïcisme mòstra que las passions son de rasons maridas de creire. L'oposicion radicala entre rason e passions que se li atribuís es donc pas exacta: se las passions son marridas, es pas tant que son diferentas per natura de la rason, mas perque son puslèu de rasons extraviadas; al contrari, la rason se pòt veire coma una passion drecha.

Finalitat de l'etica

La morala estoïciana pòt donc se resumir atal:

• Cadun agís en conformitat amb sa natura (kathekon), mas lo savi agís totjorn de biais perfièt (quitament, dins de circonstàncias exceptionalas, fasent d'actes que la moralitat ordinària reprovariá)
• La fin d'aquela morala, es de viure per de causidas confòrmas a la rason universala: viure en seguent la natura, perque tot arriba per la rason universala. Aquò permet d'aténher l'aponia (abséncia de trebles corporals) e l'ataraxia. Mas la saviesa es un ideal fòrça dificil a aténher.

Lo savi

A partir d'aquí, los estoïcians definisson un modèl perfèit de conducha, incarnada pel savi:

• lo savi causís çò qu'es confòrme a la nature
• Lo savi complís un dever perfeit, es a dire que realiza sa foncion pròpria
• Lo savi es perfeit en tota causa
• Totas los autres òmes son des « insensats » (stulti en latin).

I a pas de nuança entre la perfeccion del savi e lo caractèr insensat de la vida de totes los òmes. Se pòt donc dire que l'estoïcisme cerca una transformacion de l'òme dins sa totalitat: un òme purament racional, non pas perque sas passions serián atudada, mas perque serián d'esperela rason.

La politica

Marc Aurèli

Dins la seccion sus las divisions de la filosofia, avèm vist que Cleant fasiá de la politica una quita division de la filosofia. Savèm tanben que Zenon de Cition escriguèt un libre sus la Republica plan celèbre e admirat dins l'Antiquitat. Plutarc nos ne fa una idèa per la descripcion de l'objctiu d'aquel obratge perdut:

« La Républica, obratge fòrça admirat de Zenon, tend a aquel punt principal unic, que deuriam pas viure despartits en ciutats nimai en pòbles, cadun definís pels seus critèris de la justícia, mas que deuriam considerar totes los òmes coma de compatriòtas e dels conciutadans, e qui aja un biais de vida e un mond unics, coma per un tropèl noirís ensems dins lo mèsme pasturatge jos una lei comuna. Zenon escriguèt aquò coma s'aviá esboçat lo quadre d'un sòmi o d'un imatge representant una bona legislacion e una republica filosoficas. » (De la fortuna d'Alexandre, 329 A - B).

La psicologia estoïciana

Per M. Pichat, Epictet ensenha que « çò que trebola los òmes, son pas las causas, mas las representacions que ne fabrican ». Aquel adagi es fondator de l’apròche psicologic cognitiu de la relacion d’ajuda (terapia cognitiva, coaching cognitiu, etc.) Dins un sens, per los estoïcians, la projeccion dins lo psiquisme que constituís la representacion es una elaboracion activa de la pensada umana. La representacion estoïciana es pas un imatge mental que copiariá al nivèl sensorial las caracteristicas de l’objècte percebut; al contrari, es una reconstruccion mentala (Muller, 2006). La representacion es aisí pels estoïcians lo fruch de l'agach sensorial desformant que portam sus l’objècte. Epictet dona d'exemples d’operacions de pensada que son constitutivas d'aquela nòva elaboracion cognitiva: « Non solament siam impressionats pels objèctes sensibles quand los encontram, mas encara retenèm unas causas, ne sostrasèm d’autras, apondèm, compausam unas causas quitament de nosaltre, nos passèm d'unas causas a d’autras que lor son conjuntas » (Epictet, Entretiens, I, 6, 10).

Dins aquel sens, la representacion estoïciana relèva d’un procediment qualificat per la psicologia de « descendent »: la representacion es pas una percepcion fidèla del real mas una reconstruccion d'aquel, fruch d’una seria d’operacions de pensada alterantas. Aquelas operacions de pensada consistisson de realizar d'accions mentalas sus las caracteristicas dels objèctes s’aplicant a la percepcion: l'informacions eissidas d'aqueles darrièrs son seleccionadas, retengudas o pas, coordonadas, comparadas, transpausadas, ponderadas diferentament, ierarquizadas, eca.

Podèm notar la nocion estoïciana de representacion fa resson amb la tematica modèrna dels biais cognitius (Kahneman, Tversky, 2000), objècte d’una intensa activitat de recerca de la psicologia cognitiva. Los biais cognitius son en efièt de mods singuliars d’analisi de las caracteristicas del real, de las decas del tractament de l’informacion (pasmens) disponibla, menant a de distorsions representacionalas e a de percepcions non confòrmas al real.

Influéncia de l'estoïcisme

L'influéncia de l'estoïcisme sus las culturas grègas e romanas es considérabla, rares foguèron los pensaires antics a criticar pas aquela doctrina.

Aquela influéncia contunhèt fins après la conversion de l'Occident au cristianisme, de monastèris avent atal pres per modèl lo manual d'Epictet, lo modifican un pauc, per lors règlas interioras.

L'estoïcisme tanben contunhèt amb de filosofs coma Descartes, que declara:« Es melhor cambiar los seus desirs puslèu que l'òrdre del mond »; dins una optica crestiana: Pascal e, tanben, Émile Bréhier, que la vida e los estudis an de resson d'estoïcisme.

Periòdes principals de l'estoïcisme

Se pòt destriar dins l'estoïcisme d'ecòlas o periòdes

• L’ancian estoïcisme: Zenon de Cition (lo fondator, en -301), puèi Cleant d'Assos, primièr escolarc del Portic en -262, Crisip, segon escolarc en -232, Diogènes de Babilònia, tresen en -205, e Antipater de Tars, quatren en -150
• L'estoïcisme mejan: Panetios de Ròdes, cinquen escolarc en -129, puèi Posidonios d'Apamèa, sieisen en -110
• L'estoïcisme imperial o estoïcisme latin: Senèca, qu'escriu en 41, Epictet, que fonda una escòla a Nicopolis vers 94, Marc Aurèli, qu'instituèt en 176 de cadèiras de filosofia a Atenas
• L'estoïcisme piagorizant: Posidonios d'Apamèa, estoïcian, espandisiá lo piagorisme; Diodon, per Ciceron, malgrat estoïcian, viviá lo genre de vida pitagorician. "Gaireben totes los filosofs - academics, estoïcians, peripateticians - pitagorizèron d'una certa mena a Roma"
• L'estoïcisme platonizant (a partir del sègle le I AbC.), amb Antiochos d'Ascalon (13° e darrièr escolarc de l'Acadèmia de Platon en 86 AbC.), Trifon, Ari Didim (fin del sègle I AbC.), Alcinoos lo Filosof (vèrs 150). "Dempuèi lo sègle I ^AbC, l'estoïcisme e lo platonisme s'èra aprochats tant que, sens riscar la contradiccion, se poiriá dire d'un filosof qu'es al meteis temps estoïcian e platonician".
• L'estoïcisme aristotelizant, per exemple dins lo Tractat del mond (siègle I) d'un pseudo-Aristotel alexandrin influenciat per Posidonios d'Apamèa.
• L'estoïcisme cristianizant, per unes Paires de la Glèisa, coma Tertullian, Origèn, Lactanci, Clemenç d'Alexandria, sant Ambròsi (Suls devers dels clergs)
• Lo neoestoïcisme de Just Lipsi (a partir de 1584), Guillaume Du Vair (Filosofia morala dels estoïcs, 1585), Pierre Charron (De la saviesa, 1601).

Bibliografia

Repertòris de fonts filosoficas anticas

• • Bibliotheca Classica Selecta
  • Cnrs
  • Remacle
  • Site Academic Tolosa

Edicions

• Stoïcorum Veterum Fragmenta (S.V.F.), édi. par J. von Arnim, 4 vol. Leipzig, 1903-1924. T. I : Zeno et Zenonis discipuli, 1905 ; t. II : Chrysippi fragmenta logica et physica, Leipzig, 1903 ; t. III : Chrysippi fragmenta moralia. Fragmenta succesorum Chrysippi, Leipzig, 1904 ; t. IV : Indices, édi. par M. Adler, Leipzig, 1924. C'est l'édition de référence, en grec.
• Die Fragmente zur Dialektik der Stoiker, édi. par Karlheinz Hülser, 4 voll. Frommann-Holzboog, Stuttgart-Bad Cannstatt 1986-1987, ISBN 3-7728-1034-9.
• Les Stoïciens : Diogène Laërce, Plutarque, Cicéron, Sénèque, Épictète, Marc Aurèle, édi. par P.-M. Schuhl et É. Bréhier, Gallimard, coll. "Pléiade", Paris, 1962 - ISBN 2-07-010541-5
• Les Stoïciens, choix de textes, édi. par J. Brun, PUF, Paris, 1966
• Les Philosophes hellénistiques, tome II : Les Stoïciens, édi. par Anthony A. Long et David N. Sedley (1986), trad., Garnier-Flammarion, 2001. Toutes les citations de cet article sont empruntées à cet ouvrage.

Fonts

• Crisip Crisio — Òbra filosofica, editada per Charles Dufour, dos volums pareguts (fragments sus la logica e la fisica), Les Belles Lettres, París, 2004
• Ciceron :
  • Primièrs Academics
  • De las fins dels bens e dels mals (libre III) [(fr) en linha]
  • Tusculanes [(fr) en linha]
  • De natura deorum [détail des éditions] [(fr) en linha]
  • Del destin [(fr) en linha]
• Cleant, Imne a Zeus [(fr) en linha]
• Diogènes Laerci, Vidas, doctrinas e senténcias dels filosofs illustres [détail des éditions] [(fr) en linha], VII
• Epictet:
  • Entretiens
  • Manual [(fr) en linha]
• Marc Aurèli, Pensadas per ièu meteis [(fr) en linha]
• Plutarc:
  • De las contradiccions dels Estoïcians [(fr) en linha]
  • De las nocions comunas, contra los Estoïcians [(fr) en linha]
• Senèca, vejatz lista de sas òbras [(fr) en linha]
• Sext Empiric, Contra los professors

Estudis

• Baillot F., Aperçus sur le stoïcisme, Revue philosophique, janv.-mars, p. 14-30, 1952.
• Bevan E., Stoïciens et sceptiques, Paris, 1927.
• Bréhier Émile, Chrysippe et l'ancien stoïcisme (Paris, 1910, rééd, 1951).
• Bréhier Émile, La théorie des incorporels dans l'ancien stoïcisme (Paris, 1907, rééd. 1953).
• Bréhier Émile, Études de philosophie antique, Paris, 1955.
• Bridoux A., Le Stoïcisme et son influence, Paris, Vrin, 1965.
• Brochard Victor, Études de philosophie ancienne et moderne. (Vrin, Paris, 1974).
• Brun Jean, Le Stoïcisme, Paris, PUF, coll. "Que sais-je ?", 1958, 2° éd., 1961.
• Brunschwig Jacques Les Stoïciens et leur logique (Paris, Vrin 1978; deuxième édition revue 2006).
• (en) Colish, M. L., The Stoic Tradition from Antiquity to the early Middle Ages (coll. « Studies in the History of Christian Thought », 34-35), 2 vol., Leyde, Brill, 1985.
• Daraki M. Une religiosité sans Dieu : essai sur les Stoïciens d'Athènes et saint Augustin, Paris, 1989).
• Duhot Jean-Joël, La conception stoïcienne de la causalité, Paris, 1989.
• Duhot Jean-Joël, Épictète et la sagesse stoïcienne, Paris, 1996, rééd. poche, 2003.
• Goldschmidt Victor, Le système stoïcien et l'idées de temps, Vrin, 1953, éd. augm. 1979.
• Gourinat J.-B., Les stoïciens et l'âme, Paris, PUF, 1996.
• Gourinat J.-B., La dialectique des stoïciens, Paris, Vrin, 2000.
• Hamelin Octave, Sur la logique des stoïciens, Année philosophique, 1902.
• Laffranque M., Poseidonios d'Apamée, PUF, 1964.
• Lévy Carlos, Les Philosophies hellénistiques (Livre de poche, 1997).
• Marha C., Les Moralistes sous l'Empire romain, Paris, 1900.
• Meyer H., Le prolongement de la logique stoïcienne dans la logique contemporaine, Revue philosophique, III, p. 387-392, 1956.
• Moreau Joseph, L'Âme du monde de Platon aux stoïciens, Paris, 1939.
• Moreau Joseph, Épictète, Paris, Seghers.
• Ogereau V., Essai sur le système des Stoïciens, Paris, 1885.
• Ravaisson Félix, Essai sur le stoïcisme, Académie des inscriptions et belles-lettres, Paris, 1857
• Renan E., Marc-Aurèle et la fin du monde antique, Paris, 1881.
• Pichat, M., La psychologie stoïcienne. Paris: L'Harmatthan, 2013.
• Robin Léon, La Morale antique, Paris, 1938.
• Rodis-Lewis G., La Morale stoïcienne, PUF, 1970.
• Roussot Thomas et Chabert Annabelle, Marc-Aurèle et l'Empire romain, L'Harmattan, 2005.
• Schuhl Pierre-Maxime, Le Dominateur et les possibles, P.U.F., 1960.
• Virieux-Reymond Antoinette, La logique et l'épistémologie des stoïciens, Chambery, 1949.
• Voelke A. J., L'idée de volonté dans le stoïcisme, Paris, PUF, 1973.

Annèxes

Articles connèxes

• Escòla megarica
• Epicurisme
• Rason
• Drech natural
• Sustine et abstine

Ligams extèrnes

• (fr)Cors de filosofia sus l'estoïcisme
• (fr) L’ancian estoïcisme, per Émile Bréhier
• (fr) Bibliografia notada sus la logica estoïciana
• (en) The Stoic Library - Multilingual